BIULETYN NAUKOWY Skrót: Biul. Nauk., Nr 18, 2002 WYKORZYSTANIE PÓŹNYCH POŻYTKÓW PRZEZ PSZCZOŁY Z LIKWIDOWANYCH RODZIN Katedra Pszczelnictwa UWM, Olsztyn S ł o w a k l u c z o w e: pakiety pszczele, miód, wosk, pożytek późny. Streszczenie Przedstawiono możliwości wykorzystania rodzin będących w nadmiarze w pasiece i przeznaczonych do likwidacji w pozyskiwaniu miodu z pożytków późnych. Badania prowadzono w 2000 i 2001 r. w pasiece Katedry Pszczelnictwa UWM w Olsztynie, na 20 rodzinach pszczelich, z których w każdym roku tworzono trzy grupy doświadczalne: kontrolną rodziny produkcyjne o średniej sile, pakiety z matkami czerwiącymi o sile 1,5 2,0 kg pszczół i 2,5 3,0 kg pszczół. W 2000 r. z pożytku gryczanego najmniej miodu odwirowano od rodzin z pakietów o sile 1,5 2,0 kg pszczół 7,5 kg, istotnie więcej od pakietów silnych (15,6 kg) i rodzin kontrolnych (13,4 kg). W 2001 r. istotnie najmniej miodu z pożytku wrzosowego odwirowano od rodzin z pakietów o sile 1,5 2,0 kg pszczół (5,2 kg). Od pozostałych grup uzyskano wartości zbliżone: rodziny kontrolne 13,0 kg, pakiety silne 10,9 kg. LATE CROP UTILIZATION BY BEES FROM COLONIES IN LIQUIDATION Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn K e y w o r d s: package bees, honey, wax, late crop. Abstract The paper presents the possibility of late crop utilization by surplus bee colonies that go into liquidation. The studies were conducted in the years 2000 2001, at the Department of Apiculture, University of Warmia and Mazury in Olsztyn. In both years bee colonies were divided into three groups: control regular colonies used for honey production, with medium strength, package bees with mated queens containing 1.5 2.0 kg of bees, and package bees with mated queens containing 2.5 3.0 kg of bees. In the year 2000 the lowest yield of buckwheat honey (7.5 kg) was obtained from package bees containing 1.5 2.0 kg of bees. A significantly higher amount of honey was harvested from package bees containing 2.5 3.0 kg of bees and control colonies (15.6 kg and 13.4 kg respectively). In the year 2001 the lowest yield of heather honey was obtained from package bees containing 1.5 2.0 kg of bees (5.2 kg). The quantities gathered from the other groups were similar, i.e. 13.0 kg (control colonies) and 10.9 kg (package bees containing 2.5 3.0 kg of bees).
132 Wprowadzenie Regres polskiego pszczelarstwa skłania do poszukiwania możliwości zwiększenia rentowności prowadzonych pasiek (CICHOŃ, WILDE 1996, MARZEC 1992, PIDEK 1990, WILDE, CICHOŃ 1999). Głównym źródłem dochodu dla pszczelarzy w naszym kraju jest miód, a inne produkty pszczele są pozyskiwane w niewielkich ilościach. Nie wykorzystuje się więc w pełni możliwości produkcyjnych rodzin pszczelich. Wielu badaczy zaleca wprowadzenie wielokierunkowej produkcji w pasiekach, co w efekcie zwiększa rentowność prowadzonej pasieki (BOBRZECKI, WILDE 1991, MARCINKOWSKI 1994, WILDE, CICHOŃ 1997 i 2002). Możliwości związane z technologiami produkcji pszczół i sprzedaży ich w formie pakietów pszczelich są nieznane polskim pszczelarzom. Na rynku światowym istnieje na nie zapotrzebowanie, a niektóre pasieki wcale nie zimują rodzin pszczelich, całą produkcję opierając na sezonowym wykorzystaniu pakietów. Pakiet składa się z matki pszczelej i pewnej ilości pszczół (zwykle 1,5 2,5 kg). Zaczątek rodziny pszczelej staje się po pewnym czasie pełnowartościowym pniem pszczelim, który nie ustępuje w produkcyjności rodzinom prowadzonym w sposób tradycyjny (MCDONALD, MONNER 1984). MCCUTCHEON (1987) szacuje, iż w pasiekach produkujących głównie miód z jednej rodziny można uzyskać ok. 6 kg pszczół, co daje trzy pakiety. Działalność ta jest opłacalna w pasiekach liczących co najmniej 100 pni. W naszych warunkach klimatycznych nie próbowano do tej pory prowadzić tego typu produkcji. Według teoretycznych szacunków w Polsce od jednej rodziny można odebrać od 10 do 14 kg pszczół (WILDE 1995). WILDE iin. (1996) określili, iż można odebrać jednej rodzinnie pszczelej od 5 do 8 kg pszczół. Należy dodać, iż warunki w okresie trwania doświadczenia nie były optymalne. Wydaje się, że przy ich zoptymalizowaniu, ilość pszczół z 1 rodziny można zwiększyć o 50%, a być może nawet podwoić. Pszczoły te, jeśli będą pozyskiwane po pożytku, w końcu sezonu pasiecznego, jako rodziny produkcyjne mogą być wykorzystane dopiero w przyszłym sezonie. Konieczność ich zazimowania wiąże się z ryzykiem i kosztami. Lepiej zatem produkować pakiety w sezonie, aby wykorzystać je do wzmocnienia rodzin produkcyjnych na pożytkach późnych, licząc na zbiory 5 kg miodu z 1 kg pszczół. Badania MARCINKOWSKIEGO (1991) pozwalają przypuszczać, iż następstwa wielokrotnego osłabienia rodzin są negatywne dla ich rozwoju. Cytowany autor stwierdził, iż odbierając z rodzin jednorazowo pszczoły lub czerw i pszczoły, rodziny nie odczują osłabienia, jeżeli nie odbierze się im więcej niż 40% pszczół i gdy będą dobrze zaopatrzone w pokarm cukrowy i białkowy. Pamiętać należy, iż nawet jednorazowe odebranie czerwiu, spotęgowane niewystarczającym zaopatrzeniem rodzin w pokarm, może powodować negatywne następstwa przez ok. 40 50 dni (PIDEK 1984, 1989).
Wykorzystanie późnych pożytków... 133 Czy w warunkach klimatycznych Polski istnieje możliwość ukierunkowania produkcji pasiecznej na pozyskiwanie pszczół w celu poprawienia jej rentowności? W dużej mierze będzie to zależeć od ilości produkowanych pszczół i ceny, jaką za nie uzyskamy. Celem przedstawionej pracy było określenie, ile miodu mogą wyprodukować pakiety pszczele w polskich warunkach klimatyczno-pożytkowych w zależności od ich siły. Materiał i metody Doświadczenie przeprowadzono w 2000 i 2001 r. w pasiece Katedry Pszczelnictwa UWM w Olsztynie. W każdym roku z 20 rodzin pszczelich tworzono 3 grupy doświadczalne: kontrolną składającą się z rodzin produkcyjnych o średniej sile, i doświadczalne pakiety składające się z pszczół i matki czerwiącej. Ostatnią grupę podzielono na 2 podgrupy: pakiety o sile 1,5 2,0 kg pszczół i pakiety o sile 2,5 3,0 kg pszczół. Przesypywano je do uli wielkopolskich, poddając uprzednio 12 odbudowanych plastrów. W 2000 r. 26 lipca rodziny wywieziono na pożytek gryki, która późno posiana rozpoczęła właśnie kwitnienie. Dla rodzin kontrolnych był już to drugi pożytek gryki i zaraz po jego zakończeniu i odebraniu miodu przewieziono je na drugą plantację. Pakiety utworzono, zsypując pszczoły z likwidowanych rodzin pszczelich, którym odbierano cały czerw, poddając go do innych, nie uczestniczących w doświadczeniu. Miodobranie wykonano 29 sierpnia, dodatkowo przeprowadzono pomiary czerwiu w rodzinach. W 2001 r. 8 sierpnia rodziny wywieziono na pożytek wrzosu. Pakiety utworzono, zsypując pszczoły z likwidowanych rodzin pszczelich, którym odbierano cały czerw. Do II podgrupy (pakiety o sile 2,5 3,0 kg) poddano po 3 plastry z czerwiem krytym (łącznie ok. 30 dm 2 /pień). Miodobranie wykonano 8 września, zaraz po przywiezieniu pasieki z pożytku wrzosowego. Zebrany w doświadczeniu materiał liczbowy opracowano statystycznie, posługując się programem statystycznym STATISTICA nr licencji SN: AXXP0127977729AR30. Istotność różnic oceniono za pomocą analizy wariancji (ANOVA) i wielokrotnego testu rozstępu Duncana. Wielkości różniące się między sobą istotnie na poziomie 0,05 oznaczono małymi literami. Wyniki i dyskusja W 2000 r. najmniej miodu odwirowano od rodzin utworzonych z pakietów o sile 1,5 2,0 kg pszczół 7,5 kg (tab. 1). Wartość ta była istotnie mniejsza od dwóch pozostałych grup istotnie niezróżnicowanych miedzy sobą. I choć nieco
134 więcej miodu odebrano od silnych pakietów (15,6 kg) niż od rodzin kontrolnych (13,4 kg), to różnica ta mieści się w obrębie błędu doświadczenia. Uzyskane wyniki są zbliżone do szacunków, w których najczęściej podawaną wartością jest 5 kg miodu, jaką można uzyskać z 1 kg pszczół (WILDE 1995). Wydaje się jednak, iż w sprzyjających warunkach klimatyczno-pożytkowych jest możliwe przekroczenie tej wartości. Świadczy o tym analiza wartości granicznych odwirowanego miodu z gryki (tab. 1). Gdyby przyjąć, iż w grupie rodzin utworzonych ze słabszych pakietów rodzina, której odwirowano najwięcej miodu (11,3 kg), została utworzona z 2 kg pszczół, wówczas od 1 kg pszczół odwirowano 5,6 kg miodu. Wykonując analogiczne obliczenia dla najlepszej rodziny w grupie utworzonej z silniejszych pakietów, uzyskujemy wartość 6,5 kg. Produkcja miodu z gryki w 2000 r. i z wrzosu w 2001 r. (kg) Honey harvest from buckwheat in 2000 and from heather in 2001 (kg) Tabela1 Table1 Grupa Group n pni n colony Gryka Buckwheat zakres x ± s range Wrzos Heather zakres x ± s range Rodziny kontrolne Control 10 13.4 b ± 2.98 6.7 17.2 13.0 b ± 4.45 4.8 17.9 Pakiety 1,5 2,0 kg Packages with 1.5 2.0 kg of bees 5 7.5 a ± 2.51 4.4 11.3 5.2 a ± 2.59 2.7 9.4 Pakiety 2,5 3,0 kg Packages with 2.5 3.0 kg of bees 5 15.6 b ± 2.38 13.8 19.6 10.9 b ± 2.17 8.9 13.9 Objaśnienia: różne małe litery oznaczają różnice dla p = 0,05; s odchylenie standardowe. Explanations: different small letters indicate differences at p = 0.05; s standard deviation Zastanawiające, iż rodziny utworzone z mniejszej ilości pszczół po pożytku z gryki miały nieco więcej czerwiu (4559 komórek) niż te, które miały więcej pszczół przed pożytkiem (3979 komórek rys. 1). Różnice te nie zostały potwierdzone obliczeniami statystycznymi. Jedynie w rodzinach kontrolnych liczba komórek z czerwiem była istotnie większa (5675). Należy stwierdzić, iż ilość czerwiu po pożytku z gryki we wszystkich rodzinach była niewielka, mimo że był to już koniec sezonu i można było oczekiwać nieco większej jej ilości, zwłaszcza w rodzinach kontrolnych.
Wykorzystanie późnych pożytków... 135 liczba komórek cell number 6000 5000 4000 3000 2000 1000 0 4559 3979 5675 pakiety 1.5 2.0 kg packages with 1.5 2.0 kg of bees pakiety 2.5 3.0 kg packgaes with 2.5 3.0 kg of bees rodziny kontrolne control Rys. 1. Liczba komórek z czerwiem w rodzinach po miodobraniu z gryki w 2000 r. (średnio/pień) Fig. 1. Number of brood cells in colonies after honey harvest from buckwheat in the year 2000 (average/colony) W 2001 r. najmniej miodu wrzosowego odwirowano od rodzin utworzonych z pakietów o sile 1,5 2,0 kg pszczół 5,2 kg (tab. 1). Wartość ta była istotnie mniejsza od dwóch pozostałych grup, istotnie niezróżnicowanych miedzy sobą. I choć nieco więcej miodu odebrano od rodzin kontrolnych (13,0 kg) niż od silnych pakietów (10,9 kg), to różnica ta mieści się w obrębie błędu doświadczenia. Uzyskane wyniki są mniejsze niż zazwyczaj podawane szacunki, tzn. 5 kg miodu z 1 kg pszczół (WILDE 1995). Należy podkreślić jak na miód wrzosowy, który w Polsce udaje się pozyskać niezwykle rzadko i zazwyczaj w ilości nie przekraczającej 10 kg z pnia produkcję uzyskaną w badaniach własnych należy uznać za zadowalającą i zachęcającą pszczelarzy do takiego sposobu postępowania. Podkreślenia wymaga fakt, iż w obu latach rodziny doświadczalne utworzono z pni, których pszczelarze nie zamierzali zimować i przekazali je bezinteresownie do badań. Po odwirowaniu miodu zostały one przygotowane do zimowli i po pierwszym roku badań wszystkie przezimowały. Sądząc po sile przygotowanych do zimowli rodzin, w br. rokują one także dobre przezimowanie. Istnieje zatem dodatkowa możliwość wykorzystywania późnych pożytków przez rodziny likwidowane po sezonie. W tym czasie w wielu rejonach kraju jest już po pożytku i stosunkowo tanio można zakupić pszczoły lub likwidowane rodziny. Pszczelarze dysponujący zapasowymi ulami i plastrami mogą znakomicie wykorzystać takie pszczoły na pożytkach późnych, poprawiając dochodowość swoich pasiek.
136 Podsumowanie Wprowadzanie do polskich pasiek profesjonalnych metody użytkowania rodzin będących w nadmiarze w pasiece i przeznaczonych do likwidacji lub utworzonych z pszczół zsypańców daje możliwość pozyskania znacznej ilości miodu z pożytków późnych. Z analizy wartości skrajnych wynika, iż istnieją duże możliwości produkcyjne tak utworzonych rodzin pszczelich, które można wykorzystać, pod warunkiem dysponowania zapasowymi ulami i odbudowanymi plastrami. Piśmiennictwo BOBRZECKI J., WILDE J. 1991. Wpływ pozyskiwania obnóży trzema rodzajami poławiaczy pyłku na rozwój i produkcyjność rodzin pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk., 35: 19-27. CICHOŃ J., WILDE J. 1996. Competitiveness of the polish beekeeping industry in the European Market. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 40 (2): 7-15. MARCINKOWSKI J. 1991. Wpływ gwałtownego osłabienia rodzin pszczelich na ich rozwój i efekty produkcyjne. Pszczeln. Zesz. Nauk., 35: 29-38. MARCINKOWSKI J. 1994. Możliwości poprawy efektywności prowadzenia pasiek przez wzbogacanie wyboru produktów pasiecznych. Pszczeln. Zesz. Nauk., 38: 91-99. MC CUTCHEON D. 1987. Queen, package bee and nucleus production in B.C., Apiculture program Ministry of Agriculture and Food British Columbia: 17-24. MC DONALD D., MONNER G. 1984. An economic comparison of wintering and package bees in the Peace River region. Alberta Agriculture., 821: 19. MARZEC J. 1992. Ocena warunków ekonomicznych produkcji pasiecznej na podstawie relacji cen w latach 1984 1990. Pszczeln. Zesz. Nauk., 36: 26-31. PIDEK A. 1984. Efekty rozmnażania rodzin pszczelich poprzez tworzenie odkładów różnej siły. Pszczeln. Zesz. Nauk., 28: 141-151. PIDEK A. 1989. Efekty ograniczania czerwienia matek pszczelich przed pożytkiem głównym oraz całkowitej odbudowy gniazd po jego zakończeniu. Pszczeln. Zesz. Nauk., 33: 121-131. PIDEK A. 1990. Uwarunkowania efektywności pasiek w gospodarce rynkowej. Ogólnopolska Konferencja Naukowa nt.: Współczesne problemy pszczelarstwa w Polsce. ART. Olsztyn. Materiały konferencyjne. Olsztyn: 97-106. WILDE J. 1995. Produkcja pakietów w Polsce rzeczywistość czy fantazja? Pszczelarstwo, 46 (6): 8-9. WILDE J., BRATKOWSKI J., SIUDA M. 1996. An evaluation of the production methods of bee packages. Pszczeln. Zeszyt. Nauk., 40 (2): 17-24. WILDE J., CICHOŃ J. 1997. Opłacalność poszczególnych kierunków produkcji pasiecznej w Polsce. I Ogólnopolska Konferencja Pszczelarska nt.: Pszczelarstwo Polskie u Progu Wejścia do Unii Europejskiej. 21-23 i 28-30.11.1997. ART Olsztyn: 69-88. WILDE J., CICHOŃ J. 1999. Pszczelarstwo to może być biznes. Wybrane zagadnienia z ekonomiki i organizacji nowoczesnej gospodarki pasiecznej. Sądecki Bartnik, Nowy Sącz: 1-168. WILDE J., CICHOŃ J. 2002. Pozyskiwanie propolisu jako sposób na poprawę opłacalności produkcji pasiecznej. Biul.Nauk. 18: 157-162.