WARSZTATY 27 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Materiały Warsztatów str. 99 15 Mirosława GILEWSKA, Jan BENDER Akademia Rolnicza w Poznaniu, Katedra Gleboznawstwa i Rekultywacji, Zakład Rekultywacji z siedzibą w Koninie Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa Streszczenie Rekultywacja, w myśl ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych, polega na nadaniu im wartości użytkowej. Osiągnięcie tego celu uwarunkowana jest przede wszystkim nie czasem trwania rekultywacji, lecz intensywnością oddziaływania na grunt-skałę zespołu zabiegów rekultywacyjnych umiejętnie dobranych i zastosowanych przez człowieka. 1. Wstęp W obowiązującej Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 5 lutego 1995 (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 24 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.) art. 4, pkt 18 stanowi; Rekultywacja gruntów rozumie się przez to nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie rzeźby terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowie lub zbudowanie niezbędnych dróg. Pkt 19 tego artykułu stanowi: zagospodarowanie gruntów rozumie się przez to rolnicze, leśne lub inne użytkowanie gruntów zrekultywowanych. Ustawa wprowadza pojęcia wartość użytkowa, wartość przyrodnicza, nie precyzuje jednak jasno, co one oznaczają. W myśl art. 4, pkt 15 wartość użytkowa rozumiana jest przez Ustawodawcę jako zdolność produkcyjna. Cytowane zapisy Ustawy są mało precyzyjne. Dodatkowym utrudnieniem jest zapis art. 2, pkt 4 nakazujący kończyć rekultywację w terminie do 5 lat od zaprzestania działalności przemysłowej. Brak jednoznaczności zapisów ustawowych umożliwia dowolną ich interpretację, stosowanie rozwiązań resortowych, a także lokalnych i sprawia wiele trudności administracyjnych. Problem ten jest od wielu lat podnoszony przez Bendera i Gilewską (1988, 24). 2. Zasady rekultywacji rolniczej Grunty pogórnicze w ujęciu gleboznawczym są skałą glebotwórczą, skałą macierzystą, z której w wyniku przemian powstaje utwór o zgoła odmiennych właściwościach, jakim jest gleba. Te przemiany determinowane są właściwościami tej skały i oddziaływaniem na nią 99
M. GILEWSKA, J. BENDER Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa szaty roślinnej, a także czasem. W klasycznej teorii procesu glebotwórczego czynnik biotyczny, a głównie szata roślinna uznawana jest w określonych warunkach klimatycznych za główny czynnik glebotwórczy. Skała macierzysta, jaką są grunty pogórnicze Konińskiego Zagłębia Węgla Brunatnego, zbudowana jest z czwartorzędowych glin zwałowych zlodowacenia Warty, glin zwałowych żółtych zlodowacenia Wisły, piasków czwartorzędowych, iłów poznańskich, a także piasków mioceńskich zmieszanych w różnych ilościach i proporcjach. W litologicznie zróżnicowanym profilu glebowym dominują utwory spoiste, głównie glina szara. Cechą tej skały jest na ogół korzystny dla produkcji rolniczej skład granulometryczny i mineralogiczny, zasadowy odczyn uwarunkowany obecnością węglanów wapnia, średnia zasobność w związki potasu, a także zawartość substancji organicznej, którą jest domieszka węgla brunatnego. Wadą tej skały glebotwórczej jest nadmierna koncentracja wapnia, ubogość w dwa podstawowe makroelementy dla roślin azot i fosfor oraz duży udział por drobnych utrudniających ruch wody i powietrza (Bender, Wasilewski 198; Gilewska 1991). Ta skała, jak dowodzą badania Bendera (Bender 1995; Bender, Gilewska 1988; Gilewska 21) może tylko w ograniczonym zakresie sprostać wymaganiom roślin. Potencjał tej skały, mierzony ilością wyprodukowanej biomasy, jest nieomal zerowy. Wskazują na to plony zbóż ozimych i rzepaku ozimego uzyskiwane w pierwszym roku rekultywacji na kombinacji nawozowej (tab. 2.1). Plonowanie lucerny na poziomie 2,6 s.m. Mg ha -1 należy uznać także za niskie. W ciągu 21 lat, jak wynika z danych zamieszczonych w tej tabeli, wzrost plonów zbóż ozimych na tej kombinacji, a przede wszystkim rzepaku ozimego jest niewielki. Wzrasta plonowanie lucerny uprawianej w mieszance z trawami. Lucerna ma zdolność wiązania azotu atmosferycznego poprzez symbiozę z bakteriami brodawkowymi i ta cecha umożliwia jej wegetację w tych niekorzystnych warunkach. Tabela 2.1. Plony roślin uprawnych [Mg ha -1 ] Table 2.1. Fielding of cultivated plant [Mg ha -1 ] Gatunek rośliny Nawożenie mineralne 1 rok rekultywacji 198 1 rok zagospodarowania 1991 21 rok użytkowania 21 Rzepak ozimy 1,39 1,44,14 2,37 Pszenica ozima 2,6,34 3,19 1,5 4,69 Żyto ozime 2,35,46 3,67,6 2,89 Lucerna z trawami 2,6 5,2 4,4 7,2 8,8 12,4 Zabiegi rekultywacyjne stosowane zgodnie z zasadami koncepcji biologicznej rekultywacji, opracowanej pod kierunkiem Bendera (1995) naprawa chemizmu i naprawa właściwości fizycznych stan ten zmieniają. Naprawa chemizmu realizowana jest poprzez stosowane 1
WARSZTATY 27 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie w odpowiednich proporcjach i ilościach nawożenie mineralne i jego rolą jest nie tylko dostarczenie roślinom niezbędnych składników pokarmowych, lecz również ingerencja w niezrównoważony układ jonowy, charakterystyczny dla tej skały glebotwórczej. Orka i inne zabiegi uprawowe są podstawą naprawy właściwości fizycznych. Ich zadaniem jest homogenizacja mas ziemnych oraz napowietrzenie wierzchniej warstwy gruntu. Dopływ energii w formie nawozów mineralnych i energii zawartej w paliwach umożliwiających wykonanie zabiegów uprawowych radykalnie zmieniają potencjał energetyczny gruntu-skały. Plony roślin uzyskane na kombinacji już w pierwszym roku rekultywacji są zbliżone do uzyskiwanych na glebach uprawnych. To jednak nie oznacza, że grunt pogórniczy został już przekształcony w glebę. Z gleboznawczego punktu widzenia jest to zaledwie inicjacja procesu glebotwórczego. Jednakże zastosowane zabiegi rekultywacyjne umożliwiają realizację produkcji rolnej już w pierwszym roku rekultywacji. Z rolniczego punktu widzenia skała macierzysta weszła w uprawną fazę swego rozwoju. Uzyskiwanie plonów roślin, zbliżonych do uzyskiwanych na glebach uprawnych nie oznacza jednak, że tym gruntom nadano już charakter rolniczy utożsamiany z wartością użytkową. 3. Wartość użytkowa gruntu w świetle badań W rozumieniu Bendera i Gilewskiej (1988, 24; Gilewska, 1991), nadanie wartości użytkowej jest równoznaczne ze względnie stabilnymi plonami i możliwością realizacji na danej powierzchni produkcji rolnej z zastosowaniem ogólnie przyjętych technologii produkcji i zasad gospodarowania. W pierwszych latach rekultywacji rolniczej jest to niemożliwe. Nakłady ponoszone na produkcję, realizowaną na gruntach pogórniczych w pierwszym i dalszych latach rekultywacji, są dwukrotnie wyższe niż na glebach uprawnych. Zaznaczyć należy, że w tym przypadku zgodnie z założeniami koncepcji Bendera (1995) realizowane są jednocześnie dwa ważne cele gospodarcze przekształcenie gruntu-skały w glebę i produkcja gospodarczej biomasy ziarna, nasion, siana, obniżającej koszty rekultywacji. Przemiany energetyczne ukierunkowane są nie tylko na produkcję gospodarczo użytecznej biomasy, lecz również na stymulację procesów glebotwórczych. Nabycie przez grunty wartości użytkowej wymaga dłuższego okresu i dopływu do gruntu znacznie większej ilości energii zarówno w formie nawozów mineralnych, zabiegów uprawowych oraz substancji organicznej w formie słomy i innych resztek roślinnych. Wprowadzana substancja organiczna podlega złożonym procesom przemian, których skutkiem jest między innymi powstawanie związków próchnicznych i formowanie się poziomu próchnicznego atrybutu każdej gleby (Bender 1995; Gilewska, Otremba 24; Kowalik 24). Pominięcie nawożenia mineralnego, zwanego w terminologii rekultywacyjnej naprawą chemizmu (kombinacja ) ogranicza plonowanie roślin, nie eliminuje wad gruntów, spowalnia procesy glebotwórcze i opóźnia nadanie wartości użytkowej. Samo oddziaływanie roślin na skałę glebotwórczą jest mało skuteczne. Wsparte jednak zabiegami rekultywacyjnymi (kombinacja ), a więc radykalną i kompleksową ingerencją czynnika antropogenicznego powoduje, że przekształcenie gruntu w glebę przebiega dynamicznie, a produktywność gruntu już od pierwszego roku rekultywacji utrzymuje się na zadawalającym poziomie. Efekty stosowanych zabiegów rekultywacyjnych ilustrują załączone rysunki 3.1, 3.2 i 3.3. 11
M. GILEWSKA, J. BENDER Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa Rys. 3.1. Uprawa rzepaku ozimego na kombinacjach i Fig. 3.1. Winter rape cultivation on the combination and Rys. 3.2. Uprawa pszenicy ozimej na kombinacjach i Fig. 3.2. Winter white cultivation on the combination and 12
WARSZTATY 27 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Rys. 3.3. Uprawa żyta ozimego na kombinacjach i Fig. 3.3. Winter rye cultivation on the combination and Efekty rekultywacyjne i glebotwórcze uzyskane w tym samym czasie w świetle naszych wieloletnich badań, a także zamieszczonych w tabelach 2.1. i 3.1. są różne. W tym przypadku czas jest ważnym, jednak nie najważniejszym czynnikiem plono- i glebotwórczym. Nadanie wartości użytkowej i przekształcenie gruntu w glebę jest przede wszystkim intensywnością oddziaływania czynnika antropogenicznego na grunt-skałę, poprzez system odpowiednio dobranych zabiegów rekultywacyjnych. Długość okresu rekultywacji, jak to zwykle jest przyjęte w praktyce rekultywacyjnej (Bender, Gilewska 24) nie powinna być wyznacznikiem nadania charakteru rolniczego rekultywowanym gruntom. Ten sam cel można osiągnąć w różnym przedziale czasowym. Przy pełnym respektowaniu zasad koncepcji gatunków docelowych wystarczający jest okres 6 1 lat, w innym przypadku okres nawet 21 lat jest niewystarczający. 13
M. GILEWSKA, J. BENDER Rekultywacja gruntów pogórniczych a wartość użytkowa Tabela 3.1. Wpływ dziesięcioletnich zabiegów rekultywacyjnych na właściwości gruntów pogórniczych Table 3.1. Effect of ten years reclamation measures on the properties of post mining grounds Frakcje [mm] ph P 2 5 K 2 Kombinacja Głębokość 1,1,1,2 <,2 H 2 1 M KCL CaCO 3 % N % C % [mg kg -1 ] wg Egnera- -Riehma 25 25 5 5 75 75 1 63 77 66 56 14 12 11 16 23 11 23 28 8,4 9, 8,9 8,7 8,2 7,6 7,38 8,2 8,53 9,43,28,14,15,14,29,14,27,22 32 3 26 14 52 2 35 45 25 25 5 5 7\5 75 1 67 65 61 66 13 8 2 18 2 27 19 16 7,8 8, 8, 7,2 7,2 7,2 7,63 8,84 7,38 7,63,41,23,15,15,43,25,14,14 34 48 28 22 11 146 45 3 4. Podsumowanie W obowiązującej Ustawie o ochronie gruntów rolnych i leśnych (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 24 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zm.) osoba wyłączającą grunt z produkcji obowiązana jest zakończyć rekultywację w ciągu 5 lat od zaprzestania działalności przemysłowej i uzyskać decyzję administracyjną uznającą rekultywację za zakończoną. Okres 5-letni obejmuje jednak nie tylko rekultywację biologiczną (rolniczą), lecz również techniczną (podstawową) związaną z uregulowaniem stosunków wodnych, umocnieniem skarp, a także budową dróg. Główny nacisk osoby wyłączającej grunt z produkcji położony jest na ten element rekultywacji. Ten zapis ustawy jest niekorzystny jak to wielokrotnie podkreślali Bender i Gilewska (1988, 24) dla nabywcy gruntów pogórniczych. Przerzuca gros obowiązków związanych z nadaniem wartości użytkowej na nabywcę gruntów. Dalsze zabiegi agrotechniczne, już w ramach zagospodarowania, są wykonywane przez nabywcę tych gruntów. Zagospodarowanie gruntów jest dofinansowane z Funduszu Ochrony Gruntów Rolnych Województwa Wielkopolskiego mocą Uchwały Zarządu Województwa Wielkopolskiego i wynosi obecnie 2 zł na hektar płatne w trzech kolejnych ratach. Grunty pogórnicze po wydaniu decyzji o zakończeniu rekultywacji oznaczone są w ewidencji gruntów jako Tereny różne Tr, a więc jako grunty związane z działalnością gospodarczą w rozumieniu Ustawy z dnia 12 stycznia 1991 o podatkach i opłatach lokalnych (tekst jednolity Dziennik Ustaw z 22 r. Nr 2, poz. 1683). Takie grunty zgodnie z art. 5, ust.1, pkt 1, ppkt c objęte są podatkiem od nieruchomości. Nadanie charakteru rolniczego i zmiany w ewidencji gruntów następują dopiero po klasyfikacji bonitacyjnej. Ten zapis ustawy jest wyjątkowo niekorzystny zarówno dla nabywcy gruntów, jak i osoby wyłączającej grunt z produkcji. Blokuje sprzedaż gruntów, utrudnia ich rekultywację i zagospodarowanie. Samorządy niektórych gmin podejmują uchwałę o obniżeniu lub o zwolnieniu od podatku od nieruchomości. 14
WARSZTATY 27 z cyklu: Zagrożenia naturalne w górnictwie Literatura [1] Bender J.1995: Rekultywacja terenów pogórniczych w Polsce. Zesz. Prob. Post. Nauk Roln., 418, 75 85. [2] Bender J., Gilewska M. 1988: Rekultywacja w ujęciu aktów prawnych, badań naukowych i gospodarczej praktyki. Zesz. Nauk AGH, Sozologia, Sozotechnika 26, 53 68. [3] Bender J., Gilewska M. 24: Rekultywacja w świetle badań i wdrożeń, Roczn. Glebozn., tom LV, nr 2, 29 46. [4] Bender J., Wasilewski S. 198: Rola czynnika antropogenicznego w kształtowaniu produktywności gleb przemysłowych. Zesz. Prob.. Post. Nauk Roln., z. 227, 317 326. [5] Gilewska M. 1991: Rekultywacja biologiczna gruntów pogórniczych na przykładzie KWB Konin. Roczn. Akademii Rolniczej w Poznaniu, Rozprawy naukowe, z. 2. [6] Gilewska M. 21: Zasady rolniczej rekultywacji gruntów pogórniczych. Zesz. Nauk Polit. Zielon., nr 125, Inżynieria Środowiska 11, 85 9. [7] Gilewska M., Otremba K. 24: Właściwości gleb formowanych z gruntu pogórniczego. Roczn. Glebozn, tom LV, nr 2, 111 121. [8] Kowalik S. 24; Właściwości chemiczne gleb industrioziemnych użytkowanych rolniczo i leśnie na zrekultywowanym zwałowisku kopalni siarki Machów. Roczn. Glebozn., tom LV, nr 2, 239 249. [9] Ustawa z dnia 12 stycznia 1991 o podatkach i opłatach lokalnych. Tekst jednolity, Dziennik Ustaw z 22 r. Nr 2, poz. 1683. [1] Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych. Tekst jednolity, Dziennik Ustaw z 24 r. Nr 121, poz. 1266 z późn. zmianami. The reclamation of post mining grounds and soil capability Reclamation according to the act of the protection of agricultural grounds and forest depend on endowment of the usable value. Achieving of this aim is conditioned first of all, by not the time of reclamation lasting, but intensity of affecting of an anthropogenical factor, through assembly of the reclamation treatments of rock on the ground. Przekazano: 15 marca 27 r. 15