INSTYTUCJONALNE, ZDROWOTNE I SPOŁECZNE DETERMINANTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI redakcja Stanisława Golinowska Warszawa 2012
Spis treści EXECUTIVE SUMMARY 17 WYKAZ SKRÓTÓW UŻYTYCH W KSIĄŻCE 19 WPROWADZENIE 23 Prace koncepcyjne i przygotowanie narzędzi badawczych oraz wzorów analiz 25 Badania empiryczne 25 Analizy statystyczne 26 Analizy prawne 26 Ekspertyzy na temat funkcjonowania instytucji orzeczniczych 27 Badania porównawcze 27 Analizy kosztowe 27 Opracowanie rekomendacji na potrzeby polityki społecznej wobec osób niepełnosprawnych '28 Konsultacje rekomendacji w organizacjach osób niepełnosprawnych 28 Realizatorzy projektu 28 Wsparcie projektu i jego realizatorów 29 Rozdział pierwszy DEFINIOWANIE NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 31 Wprowadzenie 31 1. Teoretyczny opis niepełnosprawności : 31 2. Definiowanie niepełnosprawności 35 3. Stopniowanie niepełnosprawności : 39 4. Definiowanie niepełnosprawności w instytucjach polityki społecznej i rynku pracy. ( 41 5. Statystyczny opis niepełnosprawności 44 Wnioski 47 Rozdział drugi ZAKRES I TENDENCJE WYSTĘPOWANIA NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI. ANALIZY NA PODSTAWIE KRAJOWYCH I MIĘDZYNARODOWYCH DANYCH STATYSTYCZNYCH (OECD, EUROSTAT, GUS) 49 Wprowadzenie 49
Spis treści 1. Dostępne dane statystyczne 49 2. Tendencje na podstawie wcześniej scharakteryzowanych danych 51 3. Wnioski o skali i tendencjach niepełnosprawności w Polsce 66 4. Rekomendacje w odniesieniu do potrzeb informacyjno-statystycznych 66 Rozdział trzeci DETERMINANTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 68 Wprowadzenie 68 1. Dane i badania :..'... 69 2. Wyniki badań wskazujących na determinanty niepełnosprawności 70 3. Wnioski 95 Rozdział czwarty PRAWA OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ I REGULACJE DOSTĘPU DO ŚWIADCZEŃ W POLSKIM SYSTEMIE PRAWNYM. ANALIZA PRAWNA ORZECZNICTWA LEKARSKIEGO 99 Wprowadzenie 99 1. Przyjęte kryteria i metoda analizy 101 2. Zasady konstytucyjne 102 3. Poziom ustawowy, zasady systemowe, regulacje dotyczące orzecznictwa lekarskiego w systemie zabezpieczenia społecznego osób z niepełnosprawnością 106 4. System regulacji w sferze orzecznictwa lekarskiego w ramach zabezpieczenia społecznego 110 5. Ogólne (wspólne) zasady systemowe, ustawa o systemie ubezpieczeń społecznych, rola ZUS 112 6. Zróżnicowanie zasad orzeczniczych na gruncie prawnym. Analiza porównawcza 117 7. Orzecznictwo do celów pozarentowych - specyfika 141 8. Funkcja lekarza orzecznika w świetle przepisów prawnych 146 Wnioski i rekomendacje :'... 155 Akty prawne 161 Rozdział piąty ORGANIZACJA I FUNKCJONOWANIE ORZECZNICTWA LEKARSKIEGO NA POTRZEBY ZABEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO I WSPIERANIA ZATRUDNIENIA ORAZ INTEGRACJI SPOŁECZNEJ OSÓB Z NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ 166 Wprowadzenie 166 5.1. Orzecznictwo lekarskie na potrzeby ubezpieczeń społecznych realizowane w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych 168
Spis treści Wprowadzenie 168 A. Orzecznictwo lekarskie w zakresie ustalania niezdolności do pracy na potrzeby rentowe 168 1. Przepisy prawne 168 2. Treść orzecznictwa lekarskiego o niezdolności do pracy zarobkowej... 170 3. Procedury w działalności orzeczniczej ZUS 180 4. Statystyka orzeczeń o niezdolności do pracy wydawanych w ZUS... 181 B. Orzecznictwo lekarskie w ubezpieczeniu od wypadków przy pracy i chorób zawodowych :...;..-...-. 184 5. Przepisy prawne dotyczące ustalenia wypadku przy pracy 185 6. Przepisy prawne dotyczące ustalania choroby zawodowej 187 7. Orzecznictwo lekarskie w ustalaniu uprawnień do świadczeń z tytułu wypadku przy pracy lub choroby zawodowej 188 8. Procedura postępowania w sytuacji ubiegania się o świadczenie związane z wypadkiem przy pracy i stwierdzeniem choroby zawodowej 193 9. Statystyka orzecznictwa w ubezpieczeniu od wypadków przy pracy i chorób zawodowych 194 C. Orzekanie o niezdolności do samodzielnej egzystencji 197 D. Orzeczenia lekarskie w ustalaniu uprawnienia do świadczeń rzeczowych w postaci rehabilitacji leczniczej i zawodowej 199, E. Odwołania od decyzji organów rentowych 201 F. Biegli sądowi 205 G. O kosztach orzecznictwa lekarskiego ZUS 207 Wnioski 208 5.2. Orzecznictwo lekarskie w ubezpieczeniu społecznym rolników 212 Wprowadzenie ; '. 212 1. Regulacje prawne 212 2. Rozwiązania instytucjonalno-finansowe systemu orzecznictwa w KRUS... 213 3. Przedmiot orzecznictwa lekarskiego w KRUS 214 4. Wskazania do rehabilitacji leczniczej i zawodowej 217 5. Procedura orzecznicza 218 6. Kompetencje i zadania lekarza orzecznika KRUS 219 7. Wydane orzeczenia lekarskie 220 8. Proces odwoławczy 222 9. Koszty działalności orzeczniczej KRUS 223 Wnioski 224
Spis treści 5.3. Orzecznictwo lekarskie w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych i Administracji, w Ministerstwie Obrony Narodowej oraz w strukturach podległych prezesowi Rady Ministrów i ministrowi sprawiedliwości 0 zdolności do służby 226 Wprowadzenie 226 A. Służby mundurowe MSWiA oraz służby podległe prezesowi Rady Ministrów i ministrowi sprawiedliwości 226 1. Organizacja orzecznictwa służb mundurowych 226 2. Regulacje prawne :..-... 228 3. Przedmiot orzecznictwa 230 4. Opis procedur prowadzących do uznania prawa do świadczenia 231 5. Medyczne podstawy orzecznictwa 232 B. System orzekania w służbach mundurowych Ministerstwa Obrony Narodowej 234 Wprowadzenie 234 1. Regulacje prawne 235 2. System orzecznictwa lekarskiego w MON 236 3. Zakres działań wojskowych komisji lekarskich 237 4. Zdrowotne przyczyny zwolnienia ze służby wojskowej 239 5. Finansowanie pracy orzeczniczej i warunków pracy wojskowych komisji lekarskich 239 6. Statystyka wydanych orzeczeń lekarskich 239 Wnioski 240 5.4. Orzecznictwo o niepełnosprawności realizowane przez powiatowe 1 wojewódzkie zespoły orzekania o niepełnosprawności 242 Wprowadzenie 242 1. Regulacje prawne 243 2. Rozwiązania instytucjonalno-finansowe 244 3. Postępowanie w sprawie orzekania o niepełnosprawności i o stopniu niepełnosprawności 245 4. Orzeczenia 248 5. Funkcja lekarza w procesie orzeczniczym 249 6. Treść ocen dotyczących niepełnosprawności wydawanych przez lekarzy i innych członków zespołu 250 7. Droga odwoławcza 254 8. Koszty działalności orzeczniczej 256 Wnioski 257
Spis treści 5.5. Orzecznictwo lekarskie na potrzeby ustalania uprawnienia do renty socjalnej 259 Wprowadzenie 259 1. Podstawa prawna 259 2. Ustalanie niezdolności do pracy 260 3. Opis procedur prowadzących do uznania renty socjalnej 263 4. Tryb odwoławczy 265 5. Funkcja lekarza w procesie orzeczniczym 268 6. Narzędzia pomiaru niepełnosprawności, z jakich korzystają lekarze w procesie orzeczniczym 268 7. Rehabilitacja medyczna i zawodowa 269 8. Przyznane świadczenia ; 270 9. Koszty orzecznictwa w procesie ubiegania się o rentę socjalną 272 Wnioski 275 5.6. Orzecznictwo lekarskie ustalające uprawnienia do renty inwalidów wojennych, wojskowych, osób represjonowanych i kombatantów 277 Wnioski 280 5.7. Orzekanie o niezdolności do wykonywania pracy na stanowisku sędziego/prokuratora 281 Wnioski 283 Rozdział szósty LEKARZE ORZECZNICY O SWOJEJ PRACY 284 Wprowadzenie 284 I. Raport z wywiadów grupowych zogniskowanych 285 1. Wywiady grupowe zogniskowane - uwagi metodologiczne 285 2. Informacja o przeprowadzonych badaniach fokusowych wśród lekarzy orzeczników 285 3. Sprawozdania moderatorów badań fokusowych 286 4. Wnioski wynikające z dyskusji w grupach fokusowych 299 H. Raport z badania ankietowego wśród lekarzy orzeczników 301 Wprowadzenie.-. 301 1. Metodologia badania ankietowego 301 2. Podstawowe informacje o grupie uczestniczącej w badaniu 302 3. Warunki pracy lekarzy orzeczników/rzeczoznawców 305 4. Proces orzekania o niezdolności do pracy (służby) bądź o niepełnosprawności i jej stopniu 311 5. Kompetencje i podnoszenie kwalifikacji 323 6. Możliwe zmiany systemu orzecznictwa lekarskiego w opinii lekarzy 326
10 Spis treści 7. Wnioski wynikające z badania ankietowego 328 III. Porównanie wniosków z dyskusji w grupach fokusowych z wnioskami z badania ankietowego 329 Rozdział siódmy POLITYKA I ROZWIĄZANIA PRAWNO-INSTYTUCJONALNE DOTYCZĄCE DOSTĘPU OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DO ŚWIADCZEŃ SPOŁECZNYCH W REGULACJACH UE ORAZ W WYBRANYCH KRAJACH EUROPY.. 333 Wprowadzenie 333 7.1. Polityka i regulacje UE wobec osób niepełnosprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem orzecznictwa 336 1. Podstawowe pojęcia i podejścia do analizy 337 2. Przegląd i systematyka regulacji zewnętrznych - Rady Europy, Biura Europejskiego Światowej Organizacji Zdrowia (EUROWHO) i Unii Europejskiej 337 3. Specyfika Europejskiego Prawa Ubezpieczeń Społecznych (EPUS) 343 4. Regulacje specyficzne i dokumenty strategiczne UE 346 5. Ewaluacja regulacji i strategii europejskich 357 Wnioski 360 7.2. Dostęp do świadczeń dla osób z niepełnosprawnością w Niemczech. Polityka i rozwiązania w orzecznictwie 363 Wprowadzenie 363 1. Zmiany systemu rent inwalidzkich w historii niemieckich ubezpieczeń społecznych 364 2. Reformy ostatniej dekady 365 3. Zmiany instytucjonalne w systemie rent inwalidzkich ostatniej dekady... 366 4. Orzecznictwo lekarskie 368 5. Rehabilitacja medyczna w systemie rent z powodu zmniejszonej zdolności do zarobkowania 370 6. Ocena wprowadzonych zmian 371 7. Proponowane zmiany 374 7.3. Świadczenia dla osób niepełnosprawnych i orzekanie o niepełnosprawności w Wielkiej Brytanii 375 Wprowadzenie 375 1. Świadczenia z tytułu niepełnosprawności a program Ścieżka do pracy"... 375 2. Świadczenie wspierające zatrudnienie 376 3. Administrowanie oceną zdolności do pracy (WCA) 377 4. Decyzja o zdolności do pracy 379 5. Monitoring oceny zdolności do pracy 380
Spis treści 11 6. Ostatnie zmiany w ocenie zdolności do pracy 383 7. Inne świadczenia pieniężne związane z niepełnosprawnością i wymagające orzeczenia 383 8. Wsparcie pracujących osób niepełnosprawnych 385 9. Reforma prawa opiekuńczego i pomocy społecznej w 2011 roku 386 10. Debata polityczna 386 7.4. Świadczenia dla osób z niepełnosprawnością w Holandii. Polityka i rozwiązania w orzecznictwie "...- 388 Wprowadzenie 388 1. Reformy systemu świadczeń dla osób niepełnosprawnych 389 2. Zmiany w ostatnich latach 390 3. Świadczenia dla osób młodych 392 4. Ocena zdolności do pracy 393 5. Orzecznictwo - ocena stopnia niepełnosprawności 394 6. Efekty zmian 396 Wnioski 398 Rozdział ósmy KOSZTY NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 399 1. Podejście do analizy kosztów niepełnosprawności 399-2. Dotychczasowe badania kosztów niepełnosprawności 402 3. Zastosowane podejście do analizy bezpośrednich kosztów niepełnosprawności 403 4. Wyniki analizy kosztów bezpośrednich 404 5. Symulacja wpływu zmian demograficznych w Polsce na wzrost kosztów niepełnosprawności 425 6. Próba analizy kosztów pośrednich 428 Wnioski.'.' 431 Rozdział dziewiąty O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI KOMPLEKSOWO. WNIOSKI I REKOMENDACJE 433 Wprowadzenie 433 I. WNIOSKI 433 1. Definiowanie niepełnosprawności 433 2. Statystyka niepełnosprawności 434 3. Determinanty niepełnosprawności 438 4. Aktywność i integracja społeczna osób niepełnosprawnych 440 5. Orzekanie o niepełnosprawności 442 6. Instytucje orzecznicze 444
12 Spis treści 7. Kwalifikacje lekarzy orzekających 446 8. Koszty niepełnosprawności 447 II. REKOMENDACJE 450 Rozdział dziesiąty OPINIE I OCZEKIWANIA ŚRODOWISK OSÓB NIEPEŁNOSPRAWNYCH DOTYCZĄCE PRZYSZŁEGO SYSTEMU ORZEKANIA O NIEPEŁNOSPRAWNOŚCI 454 Wprowadzenie '...-.. - 454 1. Cele i przedmiot sondażu Zespołu Ewaluacji i Monitoringu Polskiego Forum Osób Niepełnosprawnych (PFON) 455 2. Respondenci sondażu 456 3. Wyniki sondażu 461 Ogólny wniosek 491 LITERATURA CYTOWANA 494
Table of contents EXECUTIVE SUMMARY 17 GLOSSARY OF ABBREVIATIONS...:..T... 19 INTRODUCTION 23 Conceptual and methodological framework 25 Empirical reserach 25 Statistical reporting and analysis 26 Legał arrangements analyses 26 Institutional expertise 27 Comparative research 27 Cost analysis 27 Recommendations for social policy towards people with disabilities 28 Consultations, 28 Experts 28 Support for the project 29 Chapter one DEFINING DISABILITY 31 Introduction 31 l.theoretical aspects of disability 31 2. Definition of disability...: 35 3. Disability levels 39 4. Definition of disability in the social and labour market policy 41 5. Statistical description of disability 44 Conclusions.' 47 Chapter two SIZE, STRUCTURE AND TENDENCY IN STATISTICS OF PEOPLE WITH DISABILITIES BASED ON GUS, EUROSTAT AND OECD DATA 49 Introduction 49 1. Available statistical data 49 2. Tendencies based on statistical data 51
14 Table of contents 3. Conclusions on the scalę and trends of disability in Poland 66 4. Information and statistical needs 66 Chapter three DISABILITY DETERMINANTS 68 Introduction 68 1. Research and methodological approach to the analysis 69 2. Results of research on disability determinants 70 3. Conclusions ':...:-..-:.. 95 Chapter four LEGAŁ ANALYSIS OF RIGHTS AND SOCIAL BENEFITS FOR PEOPLE WITH DISABILITIES, AND DISABILITY ASSESSMENT DEFINITIONS IN POLISH SOCIAL SECURITY LAW 99 Introduction 99 1. Criteria and methods on legał analysis 101 2. Constitutional rules on disability 102 3. Systemie rules and laws regulating disability 106 4. Regulation of medical disability assessment in social security 110 5. Law on social insurance and the role ofzus 112 6. Diversification of disability assessment rules in the Polish law 117 7. Disability assessment outside the social insurance 141 8. Tasks and obligations of medical doctor in the disability assessment rules 146 Conclusions and recommendations 155 Comparison of legał acts on disability 161 Chapter five ORGANIZATION AND FUNCTIONING IN DISABILITY ASSESSMENT INSTITUTIONS FOR THE PURPOSE OF THE SOCIAL SECURITY, EMPLOYMENT SUPPORT AND SOCIAL INCLUSION OF PEOPLE WITH DISABILITIES 166 Introduction! 166 5.1. Work incapability assessment in the social insurance for employees... 168 5.2. Work incapability assessment in the farmers' social insurance 212 5.3. Service incapability assessment in uniformed services 226 5.4. Disability assessment at the local and regional government level 242 5.5. Disability assessment for social pensions 259 5.6. Disability assessment for veterans 277 5.7. Work incapability assessment forjudges and prosecutors 281
Tableof contents 15 Chapter six RESEARCH AMONG MEDICAL DOCTORS RESPONSIBLE FOR THE DISABILITY ASSESSMENT 284 Introduction 284 I. Results of focus group discussions 285 H. Results ofthe survey research 301 III. Comparison of results 329 Chapter seven POLICY, INSTITUTIONAL AND LEGAŁ ARRANGEMENTS TOWARDS ACCESS TO SOCIAL BENEFITS IN THE EU REGULATIONS AND IN SELECTED EUROPEAN COUNTIES 333 Introduction 333 7.1. EU policy and regulations towards people with disabilities 336 7.2. Access to benefits for disabled persons in Germany 363 7.3. Benefits and disability assessment in Great Britain 375 7.4. Benefits, policy and disability assessment in the Netherlands 388 Chapter eight COST OF DISABILITY 399 1. General approach to the analysis 399 2. State ofthe art in research on the cost of disability 402 3. Direct costs of disability - approach 403 4. Direct costs of disability - results ofthe analysis 404 5. Simulation ofthe impact of ageing on the disability costs 425 6. Aiialysis ofthe indirect costs of disability 428 Conclusions 431 Chapter nine COMPREHENSIVELY ON DISABILITY: CONCLUSIONS AND RECOMMENDATIONS 433 Introduction,. 433 I. CONCLUSIONS OF THE PERFORMED STUDIES 433 II. RECOMMENDATIONS 450
16 Table of contents Chapter ten OPINION AND EXPECTATIONS OF PEOPLE WITH DISABILITIES TOWARDS THE FUTURE DISABILITY ASSESSMENT SYSTEM 454 Introduction 454 1. Goals ofthe PFON survey 455 2. Respondents 456 3. Survey results 461 General conclusions.'. 491 LITERATURĘ 494