Sylwia Horska Schwarz Modele struktury przestrzenno funkcjonalnej wybrzeża klifowego Wolińskiego Parku Narodowego Wstęp Wybrzeże klifowe Wolińskiego Parku Narodowego jako efekt współdziałania morza i lądu stanowi zamknięty system powiązanych ze sobą komponentów przyrodniczych. Prawidłowości funkcjonowania tego specyficznego systemu denudacyjnego uwarunkowane są przede wszystkim strukturą komponentową klifu (budową geologiczną, litologią, hydrogeologią, pokrywą roślinną), która bezpośrednio warunkuje przebieg procesów morfogenetycznych tj.: deflacja, osuwanie, osypywanie, obrywanie, odpadanie oraz spływanie i spłukiwanie, sufozja itp. Poza wyżej wymienionymi czynnikami tzw. odlądowymi istnieje szereg czynników zewnętrznych tzw. odmorskich jak: kierunek i siła wiatru, temperatura powietrza, opady, nasłonecznienie, falowanie, kierunek przepływu rumowiska dennego, itp., które pośrednio determinują przebieg i charakter procesów zachodzących w strefie brzegowej, zwłaszcza abrazji morskiej i deflacji. Obszar i metody badań - struktura komponentowa wybrzeża klifowego Wolińskiego Parku Narodowego Badany odcinek wybrzeża klifowego WPN położony jest nad Zatoką Pomorską, gdzie tworzy stromo nachyloną ku północy część wybrzeża Wyspy Wolin. Wysokość klifu wynosi od 5-10 m n. p. m w okolicy Międzyzdrojów i wzrasta ku wschodowi do 95 m n. p. m w okolicy Góry Gosań, następnie maleje do 30-40 m n. p. m w okolicy Grodna. 9 8 Grodno 7 Zatoka Pomorska 6 5 4 2 3 1 Międzyzdroje Ryc.1 Położenie obszaru badań (Międzyzdroje Grodno) Fig. 1 Location of the are of research (Miedzyzdroje - Grodno) Problematyką budowy geologicznej tego obszaru (wolińskiej moreny czołowej) zajmowało się wielu autorów, między innymi: S. Żynda, 1962; L. B. Krygowscy, 1960; A. Marsz, 1966; A. Kostrzewski,1977; Z. Zwoliński, 1986; R. Borówka 1986, 1999; Goslar,1998; M. Pazdur 1998 et al. a geneza osadów i struktur budujących Wyspę Wolin jest nadal dyskutowana. Pojawia się wiele odmiennych koncepcji dotyczących jej powstania od teorii kemowego charakteru pagórów morenowych (L. B. Krygowscy, 1960) do glacitektoniki i moreny spiętrzonej (S. Żynda, 1962, A. Marsz, 1966 i inni). Dalsze prace (A. Zwoliński, 1975, A. Kostrzewski, 1977; R. Borówka, Ruszałowa
112 Sylwia Horska - Schwarz M, Dobracka E., Piotrowska A., 1999, Borówka K., Belczyńska A., Duda T., Babski K.,1999) pozwoliły przyjąć glacitektonikę za czynnik wiodący w kształtowaniu tego obszaru Polski. Wyspa Wolin stanowi odrębny system krążenia wody, który od północy ograniczony jest naturalną barierą w postaci klifów, zbudowanych z glin zwałowych. W oparciu o kryterium genetyczno - morfologiczne wydzielono siedem stref infiltracyjnych: dolinną, torfowo bagienną, wydmową, plażową, wysoczyznową, kompleksową i zboczową (Choiński A, Konecka D., 1985). Obszar badań obejmuję strefy: plażową (zwierciadło wód podziemnych na głębokości 1 m, strefa dynamiczna wymiany wód słodkich ze słonymi Morza Bałtyckiego; wydmową (I poziom wód podziemnych występuje na głębokości 15 m, powierzchniowe utwory łatwo ulegają nasyceniu wodą opadową i pojawiają się spływy) oraz zboczową (strefa klifu o dużym nachyleniu, z przewagą spływu i parowania nad infiltracją). Dwudzielna budowa geologiczna klifu (przewarstwienia piasków oraz gliny) powoduję, iż zbocze klifu stanowi obszar licznych wysięków i wycieków wód opadowych i podziemnych Badania mikroklimatu strefy brzegowej WPN były prowadzone między innymi przez: A. Adamczaka, P. Kucharczyka, M. Kujawskiego1989 i innych. Interesujące wyniki dotyczące pionowej stratyfikacji temperatury i wilgotności przygruntowej warstwy powietrza nad klifem w okolicy Grodna przedstawił A. Kosiak (1986). Autor ten wydzielił dwa typy pionowej stratyfikacji powietrza: insolacyjny i inwersyjny, oraz trzy strefy termiczne: lasu, stoku, półki plażowej Pomimo szybko zmieniających się warunków środowiskowych, klif nadmorski stanowi bogatą strefę fitotopów, stwierdzono, że występuję tam około 248 gatunków roślin (Piotrowska, 1979). Zwłaszcza ponad koroną klifów spotyka się bogactwo i różnorodność zbiorowisk roślinnych, które nie występują w głębi lądu np.: żłobik koralowaty, buławnik wielokwiatowy, wiciokrzew (Piotrowska,1993). Na odsłoniętych partiach klifu pojawiają się gatunki inicjalne, które stopniowo przechodzą od murawowych do zaroślowych. Czasami w okresie dłuższej stabilizacji stoku pojawiają się gatunki leśne. Badany odcinek wybrzeża klifowego (3.5 km) można podzielić na część wschodnią zbudowana głównie z glin zwałowych z przewarstwieniami ilasto mułkowymi (rys.2) oraz zachodnią piaszczysto gliniastą (Rys.3). Różnica budowy geologicznej oraz litologii utworów warunkuje przebieg linii brzegowej, tworząc formy wypukłe (cyple) lub wklęsłe (zatoki), (W. Subotowicz,1982), decyduje także o pozostałych komponentach jak: morfologii, glebach, stosunkach wodnych oraz szacie roślinnej. A) Struktura komponentowa - odcinek wschodni klifu WPN: Budowa geologiczna: 0-10 m glina morenowa szara, środkowopolska;10-11,5 m piaski fluwioglacjalne, piaski ze żwirem; 11,5-12,5 m glina morenowa szara, środkowopolska;12,5-23 m glina morenowa szara, środkowopolska, zapiaszczona; 23-23,5 piaski, mułki; 23,5-30 m płaty gliny morenowej, brunatnej, północnopolskiej; 30-40 piaski fluwioglacjalne, gleby: brak; roślinność: kępy traw; wody: śródglinowe, wypływy na wysokości 2-8 m
Modele struktury przestrzenno funkcjonalnej wybrzeża klifowego WPN 113 Ryc.2 Stanowisko 10 Fig. 2 Position 10 B) Struktura komponentowa - odcinek zachodni klifu WPN: budowa geologiczna: 0-10 m glina morenowa środkowopolska; 10-60 m piaski fluwioglacjalne, piaski z przewarstwieniami gliny, mułków; gleby: inicjalne, płatowe; roślinność: trawy, zarośla krzaczaste, pojedyncze drzewa; wody: śródglinowe, wysięki wód gruntowych u podnóża klifu Rys.3 Stanowisko 2. Fig. 3. Position 3 Badania dynamiki wybrzeża klifowego (Międzyzdroje Grodno) obejmowały lata 2000 2005 i prowadzone były: - ekspedycyjnie, jako jednorazowe kartowanie geomorfologiczno geodynamiczne klifu, prowadzone w wybranych okresach roku (lato, jesień, zima, wiosna) w celu uchwycenia sezonowości procesów zachodzących w strefie plaży i klifu; - stacjonarnie; jako codzienne pomiary oraz kartowanie obszaru badań (przez okres 1-2 tygodni 2 razy w roku) w celu określenia tempa poszczególnych procesów geodynamicznych. Zmiany ilościowe (ubytek materiału budującego klif) szacowano na podstawie monitoringu zmian w obrębie reperów naturalnych (drzew, betonowych płyt, głazów itp.) oraz zmian położenia reperów zainstalowanych w ścianie klifu (na różnych wysokościach).
114 Sylwia Horska - Schwarz Funkcjonowanie wybrzeża klifowego Wolińskiego Parku Narodowego Funkcjonowanie systemu przyrodniczego definiowane jest jako zespół wszystkich procesów powodujących wymianę i transformację materii, energii i informacji (Richling, 2002). Przyjmując powyższą definicję autorka pracy przeprowadziła szczegółowe badania ilościowe i jakościowe klifu WPN. Kompleksowa charakterystyka geologii, hydrologii, morfologii, szaty roślinnej, warunków atmosferycznych oraz tempa cofania klifu w oparciu o repery naturalne i sztuczne pozwoliła przedstawić zmiany zachodzące w strefie klifu oraz wykazać sezonowość zjawisk i procesów morfodynamicznych zachodzących w jego obrębie. Wyniki analiz pozwoliły skonstruować szereg modelów funkcjonowania systemu denudacyjnego klifu. Ponadto szczegółowe rozpoznanie procesów morfogenetycznych zachodzących na klifie, których przebieg uwarunkowany jest budową komponentową klifu oraz warunkami atmosferycznymi pozwolił wydzielić w jego obrębie trzy strefy morfodynamiczne: strefa abrazji i akumulacji, obejmująca podnóże klifu. Trwałość i zasięg form powstałych w procesie akumulacji (stożki osypiskowe, wały gliniaste z odpadania, pokrywy osypiskowe) zależy bezpośrednio od abrazji morskiej w mniejszym stopniu jest kształtowana przez wypływy i wysięki wód gruntowych; w zależności od pory roku bilans tej strefy jest dodatni (maj - wrzesień) lub ujemny (październik - kwiecień); strefa transportu aktywnego i pasywnego (tranzyt materiału w dół stoku); transport materiału w dół klifu odbywa się w wyniku intensywnych procesów eolicznych i osypywania materiału oraz powolnego osuwania i spełzywania pokryw stokowych, może zachodzić również przy udziale wody na skutek spłukiwania, jako spływ upłynnionej substancji (bilans ujemny); strefa degradacyjno alimentacyjna, obejmująca stropowe partie klifu. Jest to strefa kontaktowa pomiędzy ścianą klifu i jego stropem. Materiał pochodzący z degradacji górnych partii klifu jest stale odprowadzany grawitacyjnie w dół stoku, dlatego też ogólny bilans tej strefy jest ujemny; procesy dominujące to: deflacja, osuwanie, osypywanie, obrywanie, odpadanie oraz spływanie i spłukiwanie(bilans ujemny);. Do najważniejszych procesów morfogenetycznych kształtujących strefę wybrzeża klifowego WPN należą: abrazja morska, która generuje większość zmian zachodzących w strefie wybrzeża, jednocześnie aktywizuje procesy grawitacyjne. Przebieg abrazji na polskim wybrzeżu zależy od kilku czynników: siły i prędkości wiatru, kierunku wiatru oraz od kierunku transportu rumowiska skalnego, przemieszczanego wzdłuż wybrzeża przez prądy morskie, nieraz na znaczne odległości. Sztormowa pogoda charakterystyczna w naszej szerokości geograficznej dla okresu jesiennego i wczesnowiosennego wyznacza dwa okresy w ciągu roku wzmożonej abrazji morskiej. Fale sztormowe najintensywniej oddziaływują w strefie plaży oraz u podnóża klifu. Należy jedna pamiętać, iż niszczeniu ulega nie tylko klif na lądzie, ale także platforma abrazyjna, będąca podwodnym przedłużeniem wybrzeża stromego. W wyniku abrazji morskiej powstają: podciosy, podcięcia abrazyjne formują się także głębokie nisze abrazyjne.
Modele struktury przestrzenno funkcjonalnej wybrzeża klifowego WPN 115 Ryc. 4 Model abrazji - klif Międzyzdroje - Grodno (opracowanie własne) Fig. 4 Abrasion proccess model cliff coast Międzyzdroje Grodno procesy eoliczne; działalność wiatru zaliczana jest obok abrazji do jednych z ważniejszych czynników biorących udział w kształtowaniu brzegu morskiego. Ważność procesów eolicznych podkreślano w literaturze wielokrotnie między innymi: J. Miszalski (1973), K. Borówka (1980), A. Kostrzewski (1983) i inni. Procesy te najintensywniej zachodzą w okresie letnim, kiedy przesuszone utwory piaszczyste łatwo ulegają wywiewaniu. Szczególnie podatne na działanie wiatru są piaszczyste, pozbawione roślinności odsłonięte partie klifu oraz jego korona, gdzie najczęściej formują się nisze deflacyjne. Rycina nr 5 prezentuje zasięg strefy deflacji na badanym klifie. Do form powstających w wyniku deflacji, transportu oraz akumulacji materiału należy zaliczyć: formy degradacyjne - nisze deflacyjne, półki deflacyjne, progi deflacyjne, bruk deflacyjny oraz formy akumulacyjne nasypy, cienie piaszczyste, smugi, powłoki eoliczne i inne. Ryc. 5 Model deflacji - klif Międzyzdroje - Grodno (opracowanie własne) Fig 5 Deflation proccess model - cliff coast Międzyzdroje Grodno
116 Sylwia Horska - Schwarz erozja wód opadowych i gruntowych; odsłonięte, strome ściany klifu, narażone na bezpośrednie oddziaływanie warunków atmosferycznych podlegają procesowi ciągłego modelowania. Ich budowa geologiczna warunkująca słabą przepuszczalność wód opadowych, zwłaszcza w miejscach występowania glin i mułków przyczynia się do nasilenia procesów spłukiwania i spływania. Pomimo, iż w literaturze nie przypisuje się tym procesom dużego udziału w formowaniu wybrzeży klifowych, to należą one niewątpliwie do ważnych czynników rzeźbotwórczych. Wody opadowe i roztopowe przemieszczając upłynniony materiał klifu w formie spływów błotnych oraz ziemnych wymywają i transportują go w dół klifu erodując jego powierzchnię. Na ścianach klifu powstają głębokie żłobiny, bruzdy oraz rozcięcia erozyjne. Zmiany skupienia wody zawartej w utworach pokrywowych klifu przyczyniają się do zmniejszenia ich zwięzłości i zmian pozycji poszczególnych ziaren. W okresie zimy obserwuje się powstawanie lodu włóknistego, który narastając w formie cieniutkich igiełek narusza stabilność gruntu i podnosi go na wysokość kilku centymetrów. Choć ruch pojedynczych cząstek gruntu jest prawie niezauważalny to jego konsekwencję są doskonale widoczne zwłaszcza w okresie letnim, kiedy przesuszony i rozluźniony materiał łatwiej ulega deflacji lub grawitacyjnie, pod wpływem swego ciężaru stacza się w dół. Działalność wód propluwialnych oraz wód proniwialnych nie ogranicza się jedynie do powierzchni klifu, ale dotyczy również jego głębszych partii. Wody te często zasilają warstwy wodonośne poziomu wód gruntowych. Po okresie intensywnych opadów w wielu miejscach u podnóża klifu lub powyżej warstw nieprzepuszczalnych obserwuje się wysięki wód. Na przewarstwieniach gliniastych, mułkowych powstają powierzchnie poślizgu, co sprzyja powstawaniu ruchów masowych. Kolejny proces generowany przez wody gruntowe to sufozja. W miejscach wypływu powstają nisze źródliskowe oraz tworzą się tunele i żłobki sufozyjne. Ubytek materiału z klifu następuję albo w wyniku wymywania poszczególnych cząstek z głębszych partii klifu albo na skutek odpadania mało stabilnych utworów zalegających powyżej niszy źródliskowej. Ryc. 6 Źródło kontaktowe- wypływ wód gruntowych. Fig. 6 Contact spring the place of effluent of free groundwater
Modele struktury przestrzenno funkcjonalnej wybrzeża klifowego WPN 117 procesy grawitacyjne; w modelowaniu ściany klifu ważną rolę odgrywają ruchy masowe, związane z grawitacyjnym przemieszczaniem pokryw stokowych w dół klifu. Do najważniejszych procesów tego typu kształtujących klif należą: odpadanie, obrywanie, osuwanie, osiadanie oraz spełzywanie. Ryc. 7 Model degradacji - klif Międzyzdroje - Grodno (opracowanie własne) Fig 7 Degradation proccess model - cliff coast Międzyzdroje Grodno procesy akumulacji; degradacji utworów budujących klif towarzyszy proces akumulacji materiału u jego podnóża. Materiał piaszczysty formowany jest w kształcie stożków, zaś gliną towarzyszą wały gliniaste. Wielkość tych form, ich zasięg oraz trwałość zależy od abrazji morskiej, której maksymalny zasięg wyznacza granicę ich występowania. Ponadto materiał z klifu stale zasila strefę plaży. W zależności od tego, który czynnik dominuje w danym okresie roku: abrazja czy akumulacja, mamy do czynienia albo z procesem niszczenia albo nadbudowy strefy plaży i podnóża klifu. W ekstremalnych warunkach, przy długotrwałych sztormach dochodzi do całkowitej likwidacji stożków osypiskowych, a drobnofrakcyjny materiał budujący plażę zostaje wypłukany przez fale. W efekcie powstaje bruk plażowy w skład, którego wchodzą głównie otoczaki, eratyki skał północnych pochodzących z glin morenowych. Ryc. 8 Model akumulacji - klif Międzyzdroje - Grodno (opracowanie własne) Fig 8 Accumulation proccess model cliff coast Międzyzdroje Grodno
118 Sylwia Horska - Schwarz Wszystkie te procesy uzależnione są od kilku elementów między innymi: budowy geologicznej, która warunkuje nachylenie stoku oraz wymusza przebieg procesów grawitacyjnych. W miejscach wychodni glin szarych dominuje obrywanie i odpadanie, procesy te wzmagają się w warunkach silnego pęcznienia i nasycenia gliny wodą (jesień, zima) lub jej przesuszenia i pękania (latem); z kolei warstwowa budowa klifu gliniasto piaszczysta, z przewarstwieniami mułków determinuje rozwój osuwisk, powstających wzdłuż powierzchni poślizgu. Na klifie zbudowanym głównie z piasków dominuje osypywanie luźnego materiału po stoku i formowanie stożków osypiskowych u podnóża klifu. abrazji morskiej; drugi, obok budowy geologicznej element sprzyjający ruchom masowym. Podcięcia abrazyjne powstałe podczas intensywnych sztormów i związane z tym osunięcia oraz obrywy to najbardziej spektakularny proces rejestrowany na polskim wybrzeżu. Sama abrazja jedynie inicjuje procesy grawitacyjne i włącza machinę dalszych zmian. warunków atmosferycznych, które bezpośrednio generują przebieg procesów tj.: osiadanie i spełzywanie. O ile procesowi osiadania, który zachodzi na niewielką skalę, towarzyszy powstanie zerw, to w wyniku spełzywania, któremu poza nasyceniem wodą sprzyja również zamarzanie, rozmarzanie, krystalizacja soli, rozrost korzeni roślin itp., formują się niewielkie zmarszczki oraz nabrzmienia w obrębie powierzchni, głównie porośniętych trawą. wód gruntowych; liczne wysięki i wypływy w strefie klifu mogą inicjować ruchy masowe, bądź w wyniku bezpośredniego zachwiania stabilności klifu na skutek ubytek materiału i formowania nisz źródliskowych, bądź w wyniku zachwiania równowagi i osunięcia wyżej zalegających utworów lub pośrednio poprzez powstanie powierzchni poślizgu w miejscach przewarstwień mułkowych, gliniastych, aż do wystąpienia osuwisk. pokrywy roślinnej lub jej braku. Powierzchnie odsłonięte, pozbawione szaty roślinnej są bardzo aktywne i narażone na szybką degradację, zaś płaty roślinności porastające klif, utrwalające stok, mogą przy zmiennych warunkach pogodowych, dużym nasyceniu wodą zmienić się w strefy dynamicznego transportu. Wnioski I) Wyniki badań prowadzonych na wybrzeżu klifowym WPN, w okresie od 2000 do 2004 potwierdziły, iż cofanie klifu na odcinku Międzyzdroje Grodno ma charakter strefowy. Nie przebiega równolegle na całej długości i wysokości, ale w wyniku pojedynczych ubytków powstających w obrębie korony, zbocza i podnóża klifu. II) W badanym okresie tempo cofania klifu na odcinku Międzyzdroje - Grodno było zróżnicowane, odcinek zachodni cofał się ze średnią prędkością 1,2 m/rok, natomiast na odcinku wschodnim średnia prędkość cofania wynosiła 3,18 m/rok (wykres 1). Prezentowane wartości są największe, jakie odnotowano w literaturze od 1925 roku. m /rok 5 4 3 2 1 0 stanowisko 1 stanowisko 2 stanowisko 3 stanowisko 5 stanowisko 6 stanowisko 7 stanowisko 8 tempo cofania klifu Wykres 1. Tempo cofania klifu na odcinku Międzyzdroje - Grodno (od XII 2000 do III 2004 roku) Graph 1. Degradation of the cliff coast (m/year) Miedzyzdroje Grodno (XII 2000 III 2004)
Modele struktury przestrzenno funkcjonalnej wybrzeża klifowego WPN 119 III) Najintensywniejsze procesy niszczenia klifu zarejestrowano w obrębie stref wycieków i wysięków wód gruntowych ze ściany klifu (udział wód gruntowych wpływa bezpośrednio na stabilność klifu), gdzie powstały głębokie osuwiska. IV) Pory roku i związane z nimi zmiany warunków pogodowych (prędkość oraz kierunek wiatru) decydowały o przebiegu i charakterze procesów geodynamicznych zachodzących na klifie. Postępujący na obszarze WPN rozwój turystyki i rekreacji przyczynił się do przekształcenia naturalnego krajobrazu wybrzeża oraz zachwiał równowagę wykształconych tam geokompleksów. Poznanie kierunku ich dalszych przekształceń stanowi podstawę zrównoważonego rozwoju gospodarczo przyrodniczego tej strefy brzegowej. Summary The model of the spatial - functional structure of the WPN cliff coast The cliff coast of the WPN is a result of the sea and land action. This seashore is very closed and specified environment systems with all creating geodynamic cliff processes and relations between every of cliff components: geology, hydrology, morphology, climatology and biology. The cliff system is created by: blows away sand, slides sand and clay, coming off clay from surface cliff, rinsing off and flowing down and so on. Those processes form cliff morphology and determine the development of cliff coast. Other processes forming cliff s morphology are: direction and power wind, air temperature, quantity rainfall and snowfall, direction of rubble flowing along cliff coast. Results of five years WPN cliff researches confirm that: 1. The WPN cliff coast permanently is moving back. 2. Speed and size of the cliff coast moving back between Miedzyzdroje - Grodno was different: west cliff sector moved1,2 m/year, east cliff sector moved 3,18 m/year (this result is a highest value from 1925 in scientific literature). 3. All cliff processes were connected with a season of year (seasonal) and weather changes. Literatura: Adamczak A., Kucharczyk P., Kujawski M., 1989, Typy topoklimatu miasta i gminy Międzyzdroje, [w:] Kostrzewski A., Środowisko przyrodnicze i przestrzenna struktura społeczno ekonomiczna miasta i gminy Międzyzdroje. Monografia geograficzna. Poznań, s.31-44 Borówka K., Ruszałowa M, Dobracka E., Piotrowska A., 1999, Budowa geologiczna Wyspy Wolin, [w:] Problemy geologii, hydrologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego, LXX Zjazd Naukowy PTG, Warszawa, s.31-42 Borówka K., Belczyńska A., Duda T., Babski K., 1999, Postglacjalny rozwój solińskiej moreny czołowej w świetle litostratygraficznej analizy osadów pokrywowych [w:] Problemy geologii, hydrologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego, LXX Zjazd Naukowy PTG, Warszawa, s.111-117 Borówka R., Tonera P., Kostrzewski A., Nowaczyk B., Zwoliński Z., 1986, Stratygraphy of eolian deposits in Wolin Island and the surroundind arra, North - West Poland. Boreas, 15, s.301-309 Borówka R., Goslar T., Pazdur A., 1999, Wiek struktur glacitektonicznych w świetle danych litograficznych oraz datowań radiowęglowych pokrywowych. [w:] Problemy geologii, hydrologii i ochrony środowiska wybrzeża morskiego Pomorza Zachodniego, LXX Zjazd Naukowy PTG, Warszawa, s.117-119 Choiński A., Konecka D, 1985, Charakterystyka wód przybrzeżnych,[w:] Miasto i gmina Międzyzdroje, monografia geograficzna, Wyd. UAM, Poznań s. 241-246 Kosiak A., 1986, Stratygrafia termiczna i wilgotnościowa w przygruntowej warstwie atmosfery na wybrzeżu klifowym wyspy Wolin, [w:] Kostrzewski A., Woliński Park Narodowy, Poznań s.24-31 Kostrzewski A, 1977, Studia geografii fizycznej i ekonomicznej wyspy Wolin, Wyd. UAM, Poznań, 1-152
120 Sylwia Horska- Schwarz Krygowski B., 1960, Z geografii i geologii Pomorza Zachodniego, Nasza Ziemia Ojczysta, Poznań Marsz A., 1966, Próba regionalizacji fizyczno geograficznej Wyspy Wolin. Badania fizjograficzne nad Polską Zachodnią, t. 17 Piotrowska H., 1979, Specyfika flory klifów wyspy Wolin, Frag. flor.geobot., nr 25 s.17-31 Richling A., 2002, Ekologia krajobrazu, wyd. PWN, s.100-103 Subotowicz W., 1982, Litodynamika brzegów klifowych wybrzeża Polski, Ossolineum, Wrocław Uniwersytet Wrocławski Zakład Geografii Fizycznej Pl. Uniwersytecki 1, 50-137 Wrocław s.horska@amadeus.biz.pl