Edward Marek raca Polaków w Niemczech P ółtora wieku emigracji zarobkowej Warszawa 2008 3
Spis treści WPROWADZENIE... 9 Rozdział pierwszy WYCHODŹSTWO ZAROBKOWE POLAKÓW DO NIEMIEC DO ZAKOŃCZENIA I WOJNY ŚWIATOWEJ... 16 1. PrzeobraŜenia społeczno-gospodarcze na ziemiach polskich w XIX wieku powstanie potencjału emigracji zarobkowej... 16 2. Niedobory rąk do pracy w rolnictwie niemieckim (Leutenmangel). Restrykcyjna polityka Prus wobec polskich sezonowych robotników rolnych... 27 3. Wzrost zatrudnienia cudzoziemców w gospodarce niemieckiej na przełomie XIX i XX wieku... 31 4. Wędrówki polskich obieŝysasów do pracy w rolnictwie niemieckim: werbunek, wynagrodzenie i warunki socjalne... 39 5. Polskie wychodźstwo w Zagłębiu Ruhry. Emigracja zarobkowa do pracy w górnictwie w Westfalii... 50 6. Polacy w środowisku społecznym Nadrenii-Westfalii... 65 7. Gospodarka wojenna a niemiecki rynek pracy w okresie I wojny światowej. Przymusowa praca cudzoziemców... 77 Krótkie podsumowanie rozdziału pierwszego... 83 Rozdział drugi EMIGRACJA ZAROBKOWA POLAKÓW DO NIEMIEC W LATACH 1920 1939... 86 1. Tworzenie polskiej słuŝby migracyjnej... 86 2. Wznowienie polskiego wychodźstwa do pracy w Niemczech... 90 3. Negocjacje w sprawie polsko-niemieckiej Konwencji emigracyjnej... 95 4. Werbunek do pracy sezonowej w Niemczech po podpisaniu Konwencji... 99 5. Warunki pracy i sytuacja socjalna wychodźców... 106 6. Kurczenie się po I wojnie światowej polskiej emigracji osiadłej w Nadrenii i Westfalii... 111 7. Meandry niemieckiej polityki w zakresie imigracji cudzoziemskiej siły roboczej. Zamknięcie granicy Niemiec dla polskich robotników rolnych... 113 8. Kilka refleksji na temat polskiej polityki migracyjnej w okresie międzywojennym... 122 5
Załącznik. Garść opinii i ocen, konstatacji i wniosków na temat polskiego wychodźstwa w latach międzywojennych, jego charakteru, uwarunkowań, korzyści i ponoszonych kosztów oraz o polityce władz II Rzeczypospolitej w tym zakresie... 126 Rozdział trzeci TRAGICZNY OKRES PRACY POLAKÓW W NIEMCZECH 1939 1945.. 133 1. Pierwszy okres przymusowej rekrutacji Polaków do pracy w Rzeszy Niemieckiej (1939 1941)... 135 2. Polityka grabieŝy i eksterminacji. Tzw. dekrety polskie dziesięć nakazów i zakazów dla Polaków... 145 3. Status pracowniczy i zawodowo-socjalna sytuacja polskich robotników przymusowych w III Rzeszy... 157 3.1. Jaka była polityka płac wobec Polaków?... 160 4. Końcowy okres pracy przymusowej Polaków. Upadek III Rzeszy... 169 Załącznik... 188 Rozdział czwarty MIGRACJE ZAROBKOWE POLAKÓW DO NIEMIEC PO II WOJNIE ŚWIATOWEJ... 191 1. Sytuacja polskich robotników w Niemczech w pierwszym okresie po zakończeniu wojny... 191 2. Wznowienie zagranicznych wyjazdów zarobkowych. Eksport usług budownictwa. Migracja do pracy w Niemieckiej Republice Demokratycznej... 198 3. Zmiany w kierunkach geograficznych migracji zarobkowej Polaków... 203 4. Powojenna migracja zarobkowa do Republiki Federalnej Niemiec... 204 4.1. Napływ cudzoziemskiej siły roboczej do RFN w 2. połowie XX w.... 204 4.2. Wyjazdy Polaków do pracy sezonowej w RFN... 208 4.3. Wyjazdy polskich pracowników budowlanych do pracy przy realizacji kontraktów o dzieło w RFN... 216 4.4. Inne formy zatrudnienia Polaków w RFN... 224 5. Spory o politykę migracyjną. Czy Niemcy są krajem imigracji?... 226 Rozdział piąty PO WSTĄPIENIU POLSKI DO UNII EUROPEJSKIEJ... 238 REGULACJE PRAWNE TRAKTATY, UMOWY, POROZUMIENIA... 250 LITERATURA... 252 ABSTRACT... 265 MAPY... 269 6
Table of Contents INTRODUCTION... 9 Chapter One BEFORE THE END OF WORLD WAR I... 16 1. Social and economic transformation on Polish lands in the 19th century emergence of a migrant workforce... 16 2. Shortages of agricultural workers in German agriculture (Leutenmangel). The restrictive policy of Prussia towards Polish seasonal agricultural workers... 27 3. Increased employment of foreigners in the German economy at the turn of the 19th and 20th centuries... 31 4. The journeys of Polish migrants to Saxony taking up work in German agriculture: recruitment, wages, and living conditions... 39 5. Polish immigrants in the Ruhr basin. Economic migration to the coal-mines of Westphalia... 50 6. Poles in the social environment of North Rhine-Westphalia... 65 7. The wartime economy and the German labour market during World War I. Compulsory labour of foreigners... 77 Brief summary of Chapter One... 83 Chapter Two IN THE YEARS 1920 1939... 86 1. Establishment of Polish migration services... 86 2. Resumption of Polish economic migration to Germany... 90 3. Negotiations on a Polish-German emigration Convention... 95 4. Recruitment of seasonal workers in Germany following signing of the Convention... 99 5. Working conditions and social situation of immigrants... 106 6. The decrease in the number of Poles settled in North Rhine-Westphalia after World War I... 111 7. The intricacies of German policy regarding foreign workers. Closing the German borders to Polish agricultural workers... 113 8. Some thoughts on Polish migration policy in the interwar period... 122 7
Annex. Selected opinions and appraisals, findings and conclusions regarding Polish emigration between the wars: its nature, circumstances, costs and benefits, and policy of the Polish government in this area... 126 Chapter Three THE TRAGIC PERIOD OF POLISH FORCED LABOUR IN GERMANY: 1939 1945... 133 1. The first period of forced recruitment of Poles to work in the German Reich (1939 1941)... 135 2. A policy of plunder and extermination. The so-called Polish decrees ten orders and proscriptions applying to Poles... 145 3. The employment status and the professional and social situation of Polish forced labourers in the Third Reich.... 157 3.1. What was the wage policy towards Poles?... 160 4. The final period of Polish forced labour. The fall of the Third Reich... 169 Annex... 188 Chapter Four AFTER WORD WAR II... 191 1. The situation of Polish workers in Germany immediately following the War... 191 2. Resumption of economic migration. Export of construction services. Migration to work in the German Democratic Republic... 198 3. New directions of economic migration from Poland... 203 4. Postwar economic migration to the Federal Republic of Germany... 204 4.1. The influx of foreign workers in the second half of the 20th century... 204 4.2. Polish seasonal workers in West Germany... 208 4.3. Polish construction workers on contract in West Germany... 216 4.4. Other forms of employing Poles in West Germany... 224 5. Debates concerning migration policy. Is Germany a country of immigration?... 226 Chapter Five AFTER POLAND S ACCESSION TO THE EUROPEAN UNION... 238 REGULATIONS TREATIES and AGREEMENTS... 250 LITERATURE... 252 ABSTRACT... 265 MAPS... 269 8