PROGRAMY DZIAŁAŃ DLA OSN Regionalny Zarząd Gospodarki Wodnej w Warszawie marzec/kwiecień 2012 r. Zarząd Zlewni w Giżycku 1
Wdrażanie Dyrektywy Azotanowej na obszarze RZGW Warszawa Problem zanieczyszczenia wód azotanami przez działalność rolniczą został rozwiązany w Unii Europejskiej poprzez wydanie dnia 12 grudnia 1991 r DYREKTYWY 91/676/EWG dotyczącej ochrony wód przed zanieczyszczeniami powodowanymi przez azotany pochodzenia rolniczego tzw. dyrektywy azotanowej. 2
Celem dyrektywy azotanowej jest: 1. zmniejszenie zanieczyszczenia wód azotanami pochodzącymi ze źródeł rolniczych, oraz 2. zapobieganie dalszemu zanieczyszczeniu. Osiągnięcie tego celu wymaga podjęcia przez państwa członkowskie działań, w efekcie których dopływ azotanów zostanie ograniczony, a w szczególności: 1. sporządzenia wykazu obszarów szczególnie narażonych (OSN) na zanieczyszczenie azotem pochodzenia rolniczego, co najmniej raz na 4 lata, 2. sporządzenia programów działań dla obszarów szczególnie narażonych, 3. powiadomienia Komisji Europejskiej o wyznaczeniu obszarów, 4. stworzenia programów monitorowania stanu zanieczyszczenia wód azotem oraz oceny skuteczności wprowadzonych programów działań, 5. stworzenia zbioru zasad dobrej praktyki rolniczej. 3
WDRAŻANIE DYREKTYWY AZOTANOWEJ W POLSCE odbywa się poprzez zapisy ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. Prawo wodne (Dz. U. z 2012 r., poz. 145, tekst jed.) zgodnie z którymi dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej: 1. określa wody powierzchniowe i podziemne wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych oraz obszary szczególnie narażone (OSN), z których odpływ azotu ze źródeł rolniczych do tych wód należy ograniczyć (art. 47 ust. 3), 2. opracowuje dla każdego obszaru, program działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (art. 47 ust.7). 4
Szczegółowe przepisy dotyczące wyznaczenia OSN-ów oraz opracowania programów działań zawarte są w rozporządzeniach: Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. Nr 241, poz. 2093), Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. w sprawie szczegółowych wymagań, jakim powinny odpowiadać programy działań mających na celu ograniczenie odpływu azotu ze źródeł rolniczych (Dz.U. z 2003 r. Nr 4, poz. 44). 5
* 1. Za wody wrażliwe na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych uznaje się wody zanieczyszczone oraz wody zagrożone zanieczyszczeniem, jeżeli nie zostaną podjęte działania ograniczające bezpośredni lub pośredni zrzut do tych wód azotanów i innych związków azotanowych mogących przekształcić się w azotany, pochodzących z działalności rolniczej. 2.1. Za wody zanieczyszczone uznaje się: 1) śródlądowe wody powierzchniowe, a w szczególności wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia i wody podziemne, w których zawartość azotanów wynosi powyżej 50 mg NO 3 /dm3; 2) śródlądowe wody powierzchniowe, wody w estuariach oraz morskie wody wewnętrzne i morza terytorialnego, wykazujące eutrofizację, którą skutecznie można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczanego azotu. 6
2. Za wody zagrożone zanieczyszczeniem uznaje się: 1) śródlądowe wody powierzchniowe, a w szczególności wody, które pobiera się lub zamierza się pobierać na potrzeby zaopatrzenia ludności w wodę przeznaczoną do spożycia i wody podziemne, w których zawartość azotanów wynosi od 40 do 50 mg NO 3 / dm3 i wykazuje tendencję wzrostową; 2) śródlądowe wody powierzchniowe, wody w estuariach oraz morskie wody wewnętrzne i morza terytorialnego, wykazujące tendencję do eutrofizacji, którą skutecznie można zwalczać przez zmniejszenie dawek dostarczonego azotu. 7
* 1) Dotyczy rzek o wystarczająco długim dla rozwoju glonów czasie rezydencji wody. 8
Etapy realizacji Dyrektywy Azotanowej w Polsce Obecnie rozpoczął się w Polsce III etap realizacji dyrektywy azotanowej, który będzie trwał do 2016. I etap miał miejsce w latach 2004 2008, II etap w latach 2008-2012. 9
I etap realizacji Dyrektywy Azotanowej lata 2004-2008 W I etapie zostało wyznaczonych 6 OSN-ów na podstawie: 1. oceny zanieczyszczenia azotanami oraz stopnia eutrofizacji wód dokonane w oparciu o wyniki monitoringu wód powierzchniowych i podziemnych, 2. oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolnej i jej wpływu na jakość wód oraz analizy warunków środowiskowych: klimatu, warunków hydrogeologicznych, rodzaju i zasobności gleb w składniki pokarmowe, ukształtowania terenu. W granicach Zarządu Zlewni w Giżycku został wytypowany jeden OSN Doba, (w gm. Giżycko, nad jeziorem Dobskim). Następnie opracowano 6 programów działań na OSN-ach, które zostały opublikowane w Wojewódzkich Dziennikach Urzędowych w formie rozporządzeń Dyrektora RZGW w Warszawie. Po pierwszym etapie realizacji programów działań na OSN został złożony raport do Komisji Europejskiej. W 2011 r. KE skierowała do RP uwagi dotyczące niewystarczającej powierzchni i zbyt małej ilości wyznaczonych OSN. 10
II etap realizacji Dyrektywy Azotanowej lata 2008-2012 W II etapie zostało wprowadzonych 5 programów działań na OSN (w tym dla OSN Doba), opublikowanych w Wojewódzkich Dziennikach Urzędowych w formie rozporządzeń Dyrektora RZGW w Warszawie. W czerwcu 2012 będzie przygotowany raport z ich realizacji do KE. 11
* 12
III etap realizacji Dyrektywy Azotanowej lata 2012-2016 W III etapie, zgodnie z zaleceniami KE, zwiększono liczbę OSN-ów do 35. Na terenie Zarządu Zlewni Giżycko wytypowano ich 9, w tym 7 w woj. warmińsko-mazurskim i 2 w woj. podlaskim 13
14
15
* 16
Podstawą wyznaczenia tych OSN-ów była ekspertyza wykonana przez Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, pod tytułem: Ocena presji rolniczej na stan wód powierzchniowych i podziemnych oraz wskazanie obszarów szczególnie narażonych na zanieczyszczenia azotanami pochodzenia rolniczego. Praca ta została przekazana do KZGW na mocy porozumienia między Ministrem Środowiska i Ministrem Rolnictwa i Rozwoju Wsi, a astępnie, w grudniu 2011, do RZGW 17
Ekspertyza IUNG kryteria wyznaczania W celu wyznaczenia OSN-ów dokonano analizy wielkości odpływu azotanów do wód drenarskich, obliczonego modelowo, z uwzględnieniem salda bilansu azotu na powierzchni gleby, pojemności wodnej gleb, wartości opadów i ewapotranspiracji. Za zagrożone zanieczyszczeniem uznano wody na obszarach użytkowanych rolniczo, w których dla ponad połowy powierzchni użytków rolnych obliczono w wodach drenarskich stężenie azotanów przekraczające wartość dopuszczalną 50 mg/l zweryfikowane w odniesieniu do wyników Państwowego Monitoringu Środowiska prowadzonego na wodach powierzchniowych w latach 2007 2009 oraz w wodach podziemnych w latach 2004-2010. Jako wartości graniczne wskaźników eutrofizacji wód powierzchniowych przyjęto normy określone w rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 23 grudnia 2002 r. (Dz. U. Nr. 241, poz. 2093) w sprawie kryteriów wyznaczania wód wrażliwych na zanieczyszczenie związkami azotu ze źródeł rolniczych. 18
Prace wykonane do chwili obecnej w III etapie Na obecną chwilę Dyrektor Regionalnego Zarządu Gospodarki Wodnej w Warszawie przygotował projekty rozporządzeń określających wody wrażliwe na zanieczyszczenia związkami azotu pochodzenia rolniczego, obszary szczególnie narażone oraz programy działań, na terenie 8 województw leżących w zasięgu RZGW Warszawa. Trwają uzgodnienia projektów rozporządzeń z: - zainteresowanymi użytkownikami gruntów rolnych, - przedstawicielami organizacji rolniczych, - właściwymi organami administracji samorządowej, - użytkownikami wód, - służbami ochrony środowiska, - organizacjami ekologicznymi. 19
Program działań na obszarze szczególnie narażonym (OSN) Celem programu działań jest poprawa naruszonych standardów jakości środowiska i przywrócenie wymaganych standardów jakości wód powierzchniowych i podziemnych, w tym szczególnie wykorzystywanych dla zaopatrzenia ludności w wodę do picia oraz niedopuszczenie do pogorszenia stanu czystości tych wód. Programy działań nakładają na rolników gospodarujących na tych obszarach, a także na instytucje biorące udział w programie szereg obowiązków, w tym przede wszystkim: 1. przestrzeganie Kodeksu Dobrej Praktyki Rolniczej, 2. ograniczenie ilości stosowanych nawozów, tak aby nie został przekroczony poziom wprowadzenia azotu do gleb w wysokości 170 kg/ha. 20
Główne kierunki działań przyjęte w celu realizacji wymagań Dyrektywy Azotanowej poprawa praktyki rolniczej monitoring skutecznośc i programu, Kierunki działań edukacja i doradztwo kontrola rolniczych źródeł zanieczyszcz eń, 21
Co zawiera Program działań? Składa się z 5 działów: Dział I zawiera informacje podstawowe, w tym: - cel Programu, którym jest: - zapobieganie pogorszeniu stanu wód, - poprawa stanu wód, w których pogorszenie już nastąpiło, - obszar obowiązywania: 22
1.Obszar szczególnie narażony Guber, obejmujący tereny w zlewni rzeki Guber oraz w zlewni rzeki Sajna, w granicach gmin: Kętrzyn, Korsze, Barciany i Bisztynek. Powierzchnia OSN-u wynosi 127, 46 km2, w tym 73,3 % stanowią użytki rolne. 2.Obszar szczególnie narażony jezioro Kinkajmskie, obejmujący tereny w zlewni jeziora Kinkajmskie, w granicach gminy Bartoszyce, obręby: Kosy i Gile. Powierzchnia OSN-u wynosi 4,87 km2, w tym 84,4 % stanowią użytki rolne. W załącznikach do Programów działań dla tych obszarów wskazane są obręby objęte zasięgiem OSN-ów. 23
Dział I, podstawowe informacje, cd: - uzasadnienie wprowadzenia programu działań poprzez wskazanie naruszonych standardów jakości środowiska, - przewidywane efekty wdrożenia Programu: - poprawa w zakresie praktyk rolniczych, - wzrost świadomości prowadzących działalność rolniczą. 24
Dział II wskazuje obowiązki prowadzących działalność rolniczą, w tym: 1. Okresy stosowania nawozów: - ogólne zasady stosowania nawozów określa rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 16 kwietnia 2008 w sprawie szczegółowego sposobu stosowania nawozów oraz prowadzenia szkoleń z zakresu ich stosowania, - Ponadto Program działań wprowadza zasady nawożenia uwzględniające podatność gruntów na wymywanie azotanów do wód gruntowych oraz określa szczegółowe terminy nawożenia różnymi rodzajami nawozów na różnych użytkach rolnych. Dodatkowo zdefiniowane są zasady dla producentów buraków, którzy zawarli kontrakt na dostawę buraków po dniu 15 października. 25
Obowiązki prowadzących działalność rolniczą (cd) 2. Warunki przechowywania nawozów naturalnych oraz postępowanie z odciekami: - ogólne zasady przechowywania nawozów naturalnych regulują przepisy Prawa budowlanego, ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu, rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 7 października 1997 r. w sprawie warunków technicznych jakim powinny odpowiadać budowle rolnicze i ich usytuowanie, - Program działań wprowadza ponadto takie zasady przechowywania nawozów, aby wycieki nie przedostawały się do gruntu i do wód oraz aby istniała możliwość gromadzenia zarówno nawozów płynnych, jak i stałych przez okres nie krótszy niż 6 miesięcy. Jeśli prowadzący działalność rolniczą na OSN posiada nadmierną ilość nawozów naturalnych w stosunku do rzeczywistej pojemności ich przechowywania, musi udokumentować, że nawozy usuwa w sposób nieszkodliwy dla środowiska. Program działań reguluje również zasady przechowywania nawozów oraz kiszonek w stosunku do usytuowania studni, cieków i zbiorników wodnych. 26
Obowiązki prowadzących działalność rolniczą (cd) 3. Zasady nawożenia pól na terenie o dużym nachyleniu: - ogólne zasady nawożenia pól na terenie o dużym nachyleniu określają przepisy: ustawy prawo wodne, ustawy z dnia 10 lipca 2007 r. o nawozach i nawożeniu, ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r. o odpadach, oraz rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 24 lipca 2006 r. w sprawie warunków, jakie należy spełnić przy wprowadzaniu ścieków do wód lub do ziemi, oraz w sprawie substancji szczególnie szkodliwych dla środowiska wodnego, - Program działań określa ponadto sposób prowadzenia orki na polach, gdzie nachylenie stoków przekracza 10%. 27
Obowiązki prowadzących działalność rolniczą (cd) 4. Ograniczenia rolniczego wykorzystania nawozu na glebach podmokłych, zalanych, zamarzniętych lub pokrytych śniegiem: - Zgodnie z ogólnymi zasadami wykorzystania nawozu na glebach podmokłych, zalanych, zamarzniętych lub pokrytych śniegiem nawozy naturalne w postaci płynnej mogą być stosowane: - gdy poziom wody podziemnej jest poniżej 1,2 m, - poza obszarami płytkiego występowania skał szczelinowych. Ponadto na OSN w celu osiągnięcia celów Programu należy uwzględnić brak możliwości stosowania nawozów oraz rolniczego wykorzystania ścieków na glebach zamarzniętych powierzchniowo. 28
Obowiązki prowadzących działalność rolniczą (cd) 5. Stosowanie nawozów w pobliżu cieków: - Zgodnie z ogólnymi zasadami nawozy naturalne stosuje się w odległości co najmniej 20 m od strefy ochronnej źródeł wody, ujęć wody, brzegu zbiorników i cieków wodnych oraz kąpielisk zlokalizowanych na wodach powierzchniowych, - W odległości do 20 m od strefy ochronnej źródeł i ujęć wody oraz od brzegu zbiorników i cieków wodnych nawozy mineralne stosuje się wyłącznie ręcznie. Dodatkowo na OSN w celu osiągnięcia celów Programu należy uwzględnić brak możliwości mycia rozsiewaczy nawozów i opryskiwaczy oraz rozlewania wody z ich mycia w odległości mniejszej niż 20 m od brzegu zbiorników oraz cieków wodnych. Wodopoje należy lokalizować poza zbiornikami i ciekami wodnymi. 29
Obowiązki prowadzących działalność rolniczą (cd) 6. Dawki i sposoby nawożenia Zgodnie z ogólnymi zasadami: - nawozy stosuje się równomiernie na całej powierzchni pola w sposób wykluczający nawożenie pól i upraw do tego nieprzeznaczonych, - przy ustalaniu dawek nawozu uwzględnia się potrzeby pokarmowe roślin i zasobność gleb w składniki pokarmowe, a w przypadku stosowania odpadów w rozumieniu przepisów o odpadach, środków wspomagających uprawę roślin i dodatków do wzbogacenia gleby - również dawki składników pokarmowych wprowadzanych do gleby z tymi substancjami, - nawozy naturalne i organiczne, w postaci płynnej, stosuje się przy użyciu rozlewaczy, deszczowni lub wozów ascenizacyjnych wyposażonych w płytki rozbryzgowe lub węże rozlewowe, - nawozy naturalne i organiczne, w postaci stałej, mogą być stosowane podczas wegetacji roślin (pogłównie) tylko na użytkach zielonych i na wieloletnich uprawach polowych roślin nieprzeznaczonych do bezpośredniego spożycia przez ludzi, - nawozy naturalne przykrywa się lub miesza z glebą nie później niż następnego dnia po ich zastosowaniu, z wyłączeniem nawozów stosowanych w lasach oraz na użytkach zielonych. 30
Dawki i sposoby nawożenia (cd) Zgodnie z zasadami określonymi w Programie działań: - ilość zastosowanych w ciągu roku nawozów naturalnych w każdym gospodarstwie nie może przekroczyć dawki 170 kg azotu w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych, w związku z tym do obliczenia zawartości azotu w nawozach wyprodukowanych w gospodarstwie przez poszczególne rodzaje zwierząt, w zależności od systemu ich utrzymania stosuje się przepisy załącznika nr 4 do programu, który określa sposób obliczania rocznej zawartości azotu w nawozach naturalnych wyprodukowanych w gospodarstwie rolnym, - gospodarka azotem w gospodarstwie opiera się na jego bilansach, uwzględniających przychody składników ze wszystkich źródeł oraz ich rozchód z plonami zbieranymi z pól, zgodnie z załącznikiem nr 5 do Programu, (tabela obliczenia bilansu azotu w gospodarstwie metodą na powierzchni pola), - nawożenie opiera się na bilansie azotu wyliczonym metodą na powierzchni pola za rok poprzedni. 31
Dawki i sposoby nawożenia (cd) W bilansie azotu po stronie przychodów uwzględnia się azot ze wszystkich źródeł: z nawozów (naturalnych, mineralnych, organicznych, organiczno-mineralnych i innych), azot z przyoranych produktów ubocznych roślin (słoma, liście, łęty), azot wiązany biologicznie przez rośliny motylkowe i azot w opadzie atmosferycznym. W bilansie azotu po stronie rozchodów uwzględnia się azot zabierany z pola z plonem roślin (plon główny i uboczny). Po sporządzeniu bilansu składników, należy opracować plan nawozowy (zgodnie z załącznikiem nr 6 do Programu), w którym dokonuje się prawidłowego rozdziału nawozów organicznych, organiczno-mineralnych i mineralnych pod poszczególne rośliny płodozmianu, przy uwzględnieniu ich zapotrzebowania na azot oraz zasobność gleb w azot. Prowadzący działalność rolniczą na OSN zobowiązani są do prowadzenia dokumentacji wszystkich zabiegów agrotechnicznych oraz uzyskiwanych plonów i zbiorów. 32
Dawki i sposoby nawożenia (cd) - Do opracowania planu nawożenia zobowiązani są wszyscy prowadzący działalność rolniczą na OSN, którzy posiadają gospodarstwa o powierzchni powyżej 100 ha użytków rolnych. - Dawka azotu w nawozach mineralnych i organicznych, w przeliczeniu na równoważniki nawozowe dla upraw w plonie głównym nie może przekraczać wielkości maksymalnych określonych w załączniku nr 7 do Programu. - W gospodarstwach powyżej 100 ha nie można stosować wyższych dawek nawożenia, niż dawki wynikające z planu nawożenia, nawet jeżeli dawki określone w załączniku nr 7 do Programu są wyższe. - Przy ustalaniu dawek nawozów na pastwiskach uwzględnia się ilość składników pozostawianych przez zwierzęta w formie odchodów. Do wyliczenia ilości składników w odchodach wykorzystuje się przeliczniki określone w załączniku nr 4 do Programu oraz uwzględnia czas przebywania zwierząt na pastwisku w ciągu roku. - Przy ustalaniu dawek azotu dla roślin uprawianych po przedplonach motylkowych uwzględnia się ilość azotu w resztkach pożniwnych. 33
Dawki i sposoby nawożenia (cd) - dawki nawozów naturalnych ustala się według zawartości działającego w nich azotu w oparciu o równoważnik nawozowy, zależny od rodzaju nawożenia i terminu stosowania, określony w załączniku nr 8 do Programu, - obsadę zwierząt dostosowuje się do możliwości wykorzystania nawozów naturalnych we własnym gospodarstwie lub zabezpiecza się zbyt nadwyżki nawozów, - jeśli w gospodarstwie powstają nawozy naturalne (obornik, gnojówka lub gnojowica) w ilości przekraczającej możliwości ich zastosowania na użytkach rolnych danego gospodarstwa (stanowiących własność prowadzącego działalność rolniczą na OSN, dzierżawionych przez niego lub będących w jego użytkowaniu lub w użytkowaniu wieczystym), aby nie przekroczyć dopuszczalnej rocznej dawki 170 kg azotu w czystym składniku na 1 ha użytków rolnych, należy znaleźć odbiorcę tych nadwyżek. 34
Dział III wskazuje instytucje odpowiedzialne za edukację prowadzących działalność rolniczą oraz prowadzenie dla nich specjalistycznego doradztwa. Zadania w zakresie edukacji rolników i upowszechniania wśród nich wymogów obowiązujących ma OSN prowadzą Ośrodki Doradztwa Rolniczego. W okresie trwania Programu zapewniają obsługę merytoryczną szkoleń dla prowadzących działalność rolniczą na OSN, organizowanych we współpracy z właściwym wójtem gminy, burmistrzem albo prezydentem miasta. Dyrektor regionalnego zarządu gospodarki wodnej przekazuje właściwemu wójtowi gminy, burmistrzowi albo prezydentowi miasta w terminie 2 miesięcy od dnia ogłoszenia Programu, materiały informacyjne o objęciu gminy zasięgiem OSN oraz o postanowieniach Programu działań w celu ich rozpowszechnienia w sposób zwyczajowo przyjęty na danym terytorium 35
Dział IV dotyczy kontroli rolniczych źródeł zanieczyszczenia i realizacji przez rolników obowiązków wynikających z Programu. Kontrolę tę przeprowadza Wojewódzki Inspektorat Ochrony Środowiska. 36
Dział V określa sposób monitorowania i dokumentowania realizacji Programu i jego efektów. W celu zgromadzenia danych na potrzeby opracowania raportu prowadzi się następującą sprawozdawczość: - sprawozdania dotyczące monitoringu wód, - sprawozdania dotyczące monitoringu gleb i płytkich wód gruntowych, - sprawozdania dotyczące doradztwa i szkoleń dla rolników. Dla potrzeb sporządzenia raportu czteroletniego wykorzystuje się dane statystyczne, które stanowią materiał do rozpoznania i oszacowania wielkości i rodzaju produkcji rolnej oraz ustalenia zakresu wpływu działalności rolniczej na jakość wód. Harmonogram planowanych działań określonych w Programie zawiera załącznik nr 9 do Programu. 37
Załączniki do programu: 1. Współczynniki przeliczeniowe sztuk zwierząt na DJP. 2. Wykaz obrębów ewidencyjnych objętych zakresem obowiązywania Programu. 3. Powierzchnia miejsc do przechowywania nawozów naturalnych w przeliczeniu na 1 DJP. 4. Sposób obliczania rocznej zawartości azotu w nawozach naturalnych wyprodukowanych w gospodarstwie rolnym. 5. Tabela obliczenia bilansu azotu w gospodarstwie metodą na powierzchni pola. 6. Plan nawożenia. 7. Maksymalne dawki nawożenia azotem N w kg/ha czystego składnika. 8. Sposób obliczania zawartości azotu działającego w nawozach naturalnych w oparciu o równoważnik nawozowy, zależny od rodzaju nawożenia i terminu stosowania. 9. Harmonogram planowanych działań. 38
DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ 39