S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 1 2005 Bogdan Zaworski Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk KSZTAŁTOWANIE SIĘ WYBRANYCH CECH SOMATYCZNYCH DZIECI KASZUBSKICH NA TLE WPŁYWU WARUNKÓW SPOŁECZNO-EKONOMICZNYCH ICH RODZIN Wzrost i rozwój osobniczy organizmu kontrolują i regulują czynniki, które tradycyjnie klasyfikuje się do dwóch kategorii: endogennych (genetycznych i epigenetycznych) oraz egzogennych (środowiskowych). Niepowtarzalnym rezultatem ich współdziałania jest określony fenotyp osobnika (Kaczmarek 1995). Wśród czynników środowiskowych warunkujących proces rozwoju biologicznego wskazuje się ich grupy o różnym zasięgu oddziaływania: 1) globalnym (np. klimat z wszystkimi jego komponentami, ukształtowanie terenu), 2) lokalnym (np. stopień urbanizacji miejsca zamieszkania: miasto miasteczko wieś), 3) najmniejszym (np. warunki życia wyznaczone statusem społeczno-ekonomicznym rodziny). Status społeczno-ekonomiczny rodziny opisywany jest za pomocą rozmaitych zmiennych, z których najczęściej wymienia się: wykształcenie, zawód i stanowisko rodziców, zarobki, liczbę osób i dzieci w rodzinie, warunki mieszkaniowe uzależnione od zagęszczenia izb i wyposażenia mieszkań w wygody (Wolański 1983, Cieślik i in. 1985, Jedlińska 1985, Kaczmarek 1995). Pośredni wpływ wymienionych zmiennych społecznych na przebieg rozwoju fizycznego, jego różnicowanie oraz czas osiągania dojrzałości biologicznej przez dzieci jest zjawiskiem niemal oczywistym i niejednokrotnie opisywanym w literaturze, nie tylko przez antropologów (np. Tanner 1963, Brzeziński 1964, Baran 1976, 1977, Bielicki i in. 1981, Piasecki, Panek 1982, Łaska-Mierzejewska 1983, Jedlińska 1985, Szopa 1985, Hulanicka 1990, Biologiczne i społeczne 1993, Malinowski i in. 1993, Kaczmarek 1995, Stolarczyk 1995, Łuczak, Łaska-Mierzejewska 1997). Zwiększająca się stale w polskim piśmiennictwie auksologicznym liczba opracowań z zakresu środowiskowych uwarunkowań rozwoju dzieci i młodzieży wskazuje na dużą rangę i ważkość tej problematyki. Sugeruje jednocześnie potrzebę rozpoznania pod tym względem tych regionów kraju, w których tego typu badań nie przeprowadzono bądź zostały rozpoznane w stopniu niezadowalającym. Takim regionem są m.in. Kaszuby, zamieszkiwane przez jednorodną etnicznie populację Kaszubów. 191
W związku z powyższym celem niniejszej pracy było zbadanie wpływu wybranych czynników społeczno-środowiskowych na rozwój biologiczny dzieci i młodzieży z wiejskiego środowiska Kaszub. MATERIAŁ I METODY Materiał stanowiący podstawę przygotowania pracy został zebrany w latach 1996-97 przez pracowników i magistrantów Zakładu Biologii Człowieka Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Słupsku (obecnie Zakład Podstaw Nauk Biomedycznych Pomorskiej Akademii Pedagogicznej w Słupsku). Badano dzieci i młodzież wiejską w wieku od 6 do 15 lat, uczęszczającą do 12 szkół podstawowych w następujących miejscowościach Kaszub (woj. gdańskie, obecnie woj. pomorskie): Chmielno, Gowidlino, Kolonia, Łyśniewo, Mirachowo, Puzdrowo, Staniszewo, Tuchlino, Wąglikowice, Wielki Klincz, Wielki Podleś i Załakowo. Zakres przeprowadzonych badań obejmował pomiary somatometryczne (co najmniej 21 cech morfologicznych) i kefalometryczne (10 cech) oraz gromadzenie danych ankietowych o warunkach, w jakich rozwijały się badane dzieci. Wszystkie pomiary wykonywane były zgodnie z techniką martinowską, a dzieci podzielono na grupy wieku według ogólnie przyjętych zasad. Łączna liczebność zbadanych wynosiła 2115 osób, w tym 1091 chłopców i 1024 dziewczęta. Dokładną ich liczbę w poszczególnych klasach wieku przedstawiono w tabeli 1, natomiast w obrębie kategorii uwzględnionych czynników w tabelach 6-9. Płeć Liczebność materiału w klasach wieku Number of individuals within age groups Grupa wiekowa (lata) 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 Tabela 1 Table 1 Razem Chłopcy 28 81 146 115 121 119 126 150 122 83 1091 Dziewczęta 17 85 114 93 109 102 133 155 104 112 1024 Razem 45 166 260 208 230 221 259 305 226 195 2115 Do oceny znaczenia elementów środowiskowych w przebiegu rozwoju chłopców i dziewcząt z analizowanego terytorium przyjęto następujące kryteria: wykształcenie każdego z rodziców, dzietność rodziny oraz standard mieszkaniowy, określany według koncepcji Wojciechowskiej (1977). Przy analizie środowiskowych uwarunkowań rozwoju uwzględniono cztery mierniki auksologiczne, tj. masę i wysokość ciała, wskaźnik Queteleta informujący o masywności budowy somatycznej oraz długość kończyn dolnych. Obliczeń 192
związanych z badaniem wpływu czynników środowiska społecznego na kształtowanie się wymienionych cech dokonano na wartościach unormowanych. W tym celu indywidualne wartości cech i wskaźnika każdego osobnika unormowano na średnią arytmetyczną i odchylenie standardowe jego grupy wieku. Następnie w obrębie każdego wariantu czynnika obliczono dla całości materiału danej płci przeciętne wartości unormowane. Ze względu na małą reprezentatywność niektórych kategorii oraz w celu uniknięcia rozdrobnienia materiału zredukowano liczbę wariantów w poszczególnych czynnikach do trzech. W obrębie wykształcenia każdego z rodziców wyróżniono zatem następujące poziomy edukacji: średni (wykształcenie wyższe, policealne, średnie zawodowe, ogólne i techniczne), zasadniczy zawodowy oraz podstawowy (wykształcenie niepełne podstawowe i podstawowe). Dzietność rodziny została przedstawiona w kategoriach: 1-2 dzieci, 3-4 oraz 5 i więcej, natomiast standard mieszkaniowy rozpatrywano w kategoriach: wysoki (bardzo wysoki i wysoki), średni, niski (niski i bardzo niski). Intensywność oddziaływania czynników środowiskowych na zjawiska rozwojowe oceniano na podstawie metody analizy wariancji jednokierunkowej i testu Duncana (Góralski 1987, Żuk 1989). Stratyfikacja społeczna badanych WYNIKI Z zestawienia liczebności badanych w poszczególnych kategoriach poziomu edukacji ojca (tab. 2, ryc. 1) wynika ogromna przewaga wykształcenia zasadniczego zawodowego. Przeszło jedna trzecia ma wykształcenie podstawowe i niepełne podstawowe. Stosunkowo mały jest odsetek ojców legitymujących się wykształceniem średnim zawodowym, ogólnym lub technicznym, natomiast studia wyższe lub szkoły policealne ukończyło zaledwie po 1,39% ojców. Wśród matek badanych dzieci (tab. 3, ryc. 1) konfiguracja poszczególnych kategorii wykształcenia jest nieco inna. Wraz z kolejnymi, coraz wyższymi szczeblami edukacji maleje odsetek matek z danym typem wykształcenia. Powszechne jest wykształcenie podstawowe prawie połowa matek zakończyła edukację na tym poziomie. W porównaniu z ojcami znacznie mniej jest matek z wykształceniem zasadniczym zawodowym, natomiast ze średnim przeszło dwukrotnie więcej (19,13%). Najmniej licznymi kategoriami, podobnie również jak w przypadku ojców, są policealny i wyższy poziom wykształcenia. Ogólnie poziom wykształcenia rodziców badanych dzieci jest bardzo niski. Wśród ojców obserwuje się znaczniejszy niż wśród matek odsetek wykształcenia zasadniczego zawodowego, natomiast częstością podstawowego, średniego i policealnego poziomu edukacji zdecydowanie ustępują oni matkom. Co 72 dziecko ma ojca z wykształceniem wyższym, zaś matka z dyplomem ukończenia uczelni wyższej występuje raz na prawie sto badanych. 193
Płeć Niepełne podstawowe i podstawowe Poziom wykształcenia ojca Level of father s education Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe, ogólne i techniczne Tabela 2 Policealne Wyższe Ogółem Table 2 n % n % n % n % n % n % Chłopcy 289 32,92 484 55,12 85 9,68 10 1,14 10 1,14 878 100,00 Dziewczęta 288 33,88 456 53,65 78 9,17 14 1,65 14 1,65 850 100,00 Razem 577 33,39 940 54,40 163 9,43 24 1,39 24 1,39 1728 100,00 60 50 ojciec matka 40 Procenty 30 20 10 0 podstawowe zas. zawodowe średnie policealne wyższe Kategorie wykształcenia Ryc. 1. Wykształcenie ojców i matek Fig. 1. Fathers and mothers education Wśród rodzin zamieszkujących wiejskie obszary Kaszub dominują rodziny wielodzietne. Najliczniej w badanym materiale reprezentowane są rodziny trójdzietne, nieco mniej jest rodzin z czworgiem i dwojgiem dzieci, a następnie z pięciorgiem, sześciorgiem i siedmiorgiem. Bardzo rzadko na terenie objętym badaniami stwierdzano rodziny wychowujące tylko jedno dziecko. Modelowi rodziny 2 + 1 minimalnie ustępuje ten, w których badane dziecko ma siedmioro rodzeństwa, natomiast jeszcze większa liczba dzieci w rodzinie występuje w nielicznych przypad- 194
Płeć Niepełne podstawowe i podstawowe Poziom wykształcenia matki Level of mother s education Zasadnicze zawodowe Średnie zawodowe, ogólne i techniczne Tabela 3 Policealne Wyższe Ogółem Table 3 n % n % n % n % n % n % Chłopcy 387 43,88 280 31,74 174 19,73 35 3,97 6 0,68 882 100,00 Dziewczęta 388 44,91 280 32,41 160 18,52 23 2,66 13 1,50 864 100,00 Razem 775 44,39 560 32,07 334 19,13 58 3,32 19 1,09 1746 100,00 30 25 20 Procenty 15 10 5 0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 i > Liczba dzieci Ryc. 2. Liczba dzieci w rodzinie Fig. 2. Number of children in a family kach. Łącznie zarejestrowano 1,94% rodzin, w których liczba dzieci była równa lub większa od dziewięciu, natomiast największa stwierdzona liczba dzieci w rodzinie wynosiła 14. Zaobserwowaną wielodzietność w rodzinach kaszubskich tłumaczyć można przede wszystkim przekonaniami religijnymi oraz tradycją. Nadal aktualne jest powiedzenie, że prawdziwym Kaszubem jest ten, który ma co najmniej czworo dzieci, w tym przynajmniej jednego syna. 195
196
197
bardzo niski 10,99% bardzo wysoki 21,37% niski 18,94% wysoki 24,52% średni 24,18% Ryc. 3. Standard mieszkań (według miernika Wojciechowskiej, 1977) Fig. 3. Housing standard (according to Wojciechowska s standard, 1977) Ostatnim z uwzględnionych w analizie czynnikiem środowiskowym jest standard mieszkań. Kategoryzacja tego czynnika, oprócz informacji o zagęszczeniu mieszkań, uwzględnia też stopień ich wyposażenia w urządzenia techniczno-sanitarne. W badanym materiale najwięcej jest mieszkań o standardzie wysokim i średnim (tab. 5, ryc. 3) po prawie jednej czwartej. Częstość występowania mieszkań o standardzie bardzo wysokim zbliżona jest do mieszkań, których standard został oceniony jako niski. Jedna dziesiąta badanych dzieci mieszka w domach całkowicie (lub z wyjątkiem bieżącej wody) pozbawionych urządzeń techniczno-sanitarnych (różnie zagęszczonych) lub bardzo przegęszczonych (od 3,5 osoby na izbę mieszkalną i o różnym stopniu wygód). W ostatnich latach na wiejskim obszarze Kaszub daje się jednak zaobserwować poprawę warunków mieszkaniowych. Przypisać to należy nie zmniejszającej się liczbie osób w rodzinie (zwłaszcza dzieci), lecz budowie większych, bardziej nowoczesnych domów, nie odbiegających pod względem standardu od mieszkań komunalnych w miastach. Jednakże na stosunkowo duży odsetek dzieci przypadających na kategorię mieszkań o standardzie bardzo niskim wpływ ma specyficzna lokalizacja ich domostw. Oprócz osad i wsi w krajobrazie regionu występują liczne samotne zagrody, po kaszubsku pustki. Do zagród tych nie został doprowadzony jeszcze wodociąg, stąd brak możliwości zainstalowania w domach centralnego ogrzewania, wc i kanalizacji. 198
199
200
Stan rozwoju chłopców i dziewcząt jako odbicie różnic społecznych wśród wiejskiej ludności Kaszub Rozpatrując wartości wybranych wskaźników rozwojowych chłopców kaszubskich na tle wykształcenia ich ojców zanotowano, że przy co najmniej średnim poziomie edukacji ojca wartości te są najwyższe (tab. 6). Pośrednią pozycję zajmują chłopcy, których ojcowie mają wykształcenie zasadnicze zawodowe, natomiast zdecydowanie najniższe wartości wszystkich uwzględnionych w analizie cech stwierdzono w grupie chłopców, których ojcowie zakończyli naukę w szkole podstawowej. Duży dystans rozwojowy między chłopcami z dwu skrajnych kategorii tego czynnika potwierdzają statystycznie istotne różnice występujące we wszystkich badanych parametrach. U dziewcząt różnicujący wpływ badanego czynnika zaznaczył się w znacznie mniejszym stopniu (tab. 6). Mimo iż w miarę kolejnych, coraz niższych poziomów edukacji ojca przeciętne wartości unormowane rozpatrywanych cech maleją, znamiennej statystycznie różnicy nie zanotowano w żadnym przypadku. Rozwój badanych chłopców i dziewcząt zdecydowanie silniej modyfikowany jest przez czynnik wykształcenia matki. Również w przypadku tego kryterium najwyższe wartości wszystkich mierników auksologicznych występują wówczas, gdy matka ma co najmniej wykształcenie średnie (tab. 7). Jednakże z wyjątkiem masy ciała i wskaźnika Queteleta synowie kobiet o wykształceniu podstawowym dominują wartościami pozostałych cech somatycznych nad chłopcami, których matki mają wykształcenie zasadnicze zawodowe. O silnym oddziaływaniu tego czynnika środowiskowego na procesy rozwojowe świadczy duża liczba istotnych różnic w ukształtowaniu cech między chłopcami o średnim i zasadniczym zawodowym oraz średnim i podstawowym poziomie edukacji ich matek. Rozkład wartości unormowanych u dziewcząt jest odmienny od ukazanego powyżej. Tutaj wielkości analizowanych mierników rozwojowych maleją wraz ze spadkiem jakości wykształcenia matki. Liczba istotnych różnic międzygrupowych u dziewcząt jest niemal identyczna z liczbą u chłopców, a ich rozkład również bardzo zbliżony do tego, jaki charakteryzował tę płeć. Przedstawione w tabeli 8 zróżnicowanie cech chłopców i dziewcząt w zależności od dzietności rodziny ukazuje znany z piśmiennictwa obraz. Wartości badanych parametrów maleją wraz ze zwiększaniem się liczby dzieci w rodzinie. U chłopców wszystkie różnice międzygrupowe są istotne statystycznie. Wpływ liczby rodzeństwa na wymiary i proporcje badanych dziewcząt jest znacznie słabszy. Wyrazem tego jest trzykrotnie mniejsza niż u chłopców liczba istotnych różnic, które zanotowano tylko między niektórymi kategoriami analizowanego kryterium i tylko w odniesieniu do wysokości ciała i długości kończyn dolnych. Natomiast masa ciała i wskaźnik Queteleta u tej płci praktycznie nie wykazują zróżnicowania w zależności od zastosowanej kategoryzacji tego czynnika. Jak można zauważyć w tabeli 9, najlepsze warunki do rozwoju wszystkich badanych cech występują przy wysokim standardzie mieszkania. Standardem takim określono mieszkania, w których: 1) zagęszczenie nie przekracza 1,0 osoby na izbę i są wszystkie wygody, 2) zagęszczenie wynosi od 1,2 do 1,5 osoby na izbę, są również wszystkie urządzenia techniczno-sanitarne, 3) liczba osób przypadających na izbę jest nie większa od 1,2, a z wymaganych urządzeń techniczno-sanitarnych bra- 201
kuje najwyżej centralnego ogrzewania. Druga kategoria tego czynnika (standard średni) sprzyja uzyskiwaniu pośrednich wartości analizowanych parametrów, tj. nieco niższych od układu odniesienia u chłopców i nieco wyższych u dziewcząt. Ujemnie natomiast na procesy rozwojowe poznawanych dzieci oddziałuje przebywanie w mieszkaniu o standardzie niskim, tzn. przegęszczonym i/lub pozbawionym większości wygód. Zróżnicowanie wszystkich cech między grupą dzieci mieszkających w najmniej korzystnych warunkach a przedstawicielami dwu pozostałych kategorii oceniono jako istotne statystycznie. Podsumowując powyższą część analizy należy stwierdzić, iż każdy z uwzględnionych w pracy czynników społeczno-środowiskowych w mniejszym lub większym stopniu różnicuje procesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej. W każdym przypadku przeciętne wartości unormowane badanych cech są najwyższe w kategoriach czynników uznawanych za najlepsze. W miarę przesuwania się w kierunku wariantów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu, osiągając ostatecznie wartości ujemne. Oceniając siłę oddziaływania poszczególnych zmiennych społecznych liczbą istotnych różnic międzygrupowych (dla wszystkich czterech cech łącznie) stwierdzamy, że największy wpływ na rozwój chłopców ma liczba dzieci w rodzinie (12 różnic), a następnie: standard mieszkaniowy (9 różnic), wykształcenie matki (6 różnic) i wykształcenie ojca (5 różnic). Łącznie u chłopców zarejestrowano 32 istotne różnice międzygrupowe (66,7% wszystkich możliwych różnic). U dziewcząt z wiejskiego środowiska Kaszub zależności między osiąganymi wymiarami ciała a badanymi czynnikami egzogennymi przedstawiają się zgoła inaczej i są zasadniczo słabsze. Świadczy o tym znacznie mniejsza, w porównaniu z chłopcami, liczba istotnych różnic między kategoriami czynników (17-35,4%). Ich rozwój najsilniej modyfikowany jest przez standard zajmowanego mieszkania (8 różnic). Słabszy wpływ wywiera na nie wykształcenie matki (5 różnic) i dzietność rodziny (4 różnice). Najsłabsze interakcje, podobnie z resztą jak u chłopców, wystąpiły w przypadku wykształcenia ojca brak istotnych różnic. W zbliżonym stopniu procesy rozwojowe obu płci różnicują więc wykształcenie matki i standard mieszkania. Liczba i rozkład istotnych różnic międzygrupowych wywołanych działaniem tych modyfikatorów są u chłopców i dziewcząt niemal identyczne. Uzyskane wyniki pozwalają ponadto stwierdzić niejednakową wrażliwość wziętych pod uwagę cech somatycznych na wpływy środowiskowe. Cechami najbardziej czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników okazały się w grupie chłopców wysokość ciała (10 istotnych różnic na 12 możliwych) i długość nóg (8 różnic), a w dalszej kolejności masa ciała i wskaźnik Queteleta (po 7 różnic). U dziewcząt również dużo większą plastycznością środowiskową cechują się wysokość ciała i długość kończyn dolnych (po 6 różnic) niż masa ciała i wskaźnik Queteleta (odpowiednio 3 i 2 różnice). 202
203
DYSKUSJA WYNIKÓW Uzyskane rezultaty nie potwierdziły, podkreślanej w wielu publikacjach, dominującej roli poziomu wykształcenia rodziców w rozwoju dziecka (Chrząstek-Spruch i in. 1984, Jedlińska 1985, Hulanicka i in. 1990, Siniarska 1991a, b, Siniarska, Chrząstek-Spruch 1991 i inni). W badanym materiale, jak już wspomniano, czynnikiem najbardziej różnicującym zjawiska rozwojowe okazała się w przypadku chłopców liczba dzieci w rodzinie, u dziewcząt zaś standard mieszkaniowy. Taką samą zależność dotyczącą chłopców odnotowali również na materiale włocławskim Malinowski i in. (1993). Analizując natomiast związek badanych cech z poziomem edukacji rodziców, stwierdzić należy jego większy wpływ ze strony matek niż ojców. Wynik ten pokrywa się niemal całkowicie z danymi literaturowymi (Piasecki, Panek 1982, Charzewski 1984, Chrząstek-Spruch i in. 1984, Charzewski, Bielicki 1990, Chrzanowska i in. 1992, Malinowski i in. 1993 oraz inni). WNIOSKI Realizacja zamierzonego celu badań oraz analiza materiału pozwoliły na sformułowanie następujących wniosków i uogólnień: 1. Uwzględnione w pracy zmienne społeczne oddziałują w różnym stopniu na procesy rozwojowe dzieci i młodzieży kaszubskiej. 2. W kategoriach czynników uznawanych za najlepsze wartości wszystkich badanych parametrów są najwyższe. W miarę przesuwania się w kierunku wariantów mniej korzystnych ulegają one obniżeniu. 3. Kształtowanie się wybranych cech chłopców najsilniej w badanym środowisku modyfikowane jest przez liczbę dzieci w rodzinie i standard mieszkania. Największy wpływ na rozwój dziewcząt ma natomiast standard zajmowanego mieszkania i wykształcenie matki. 4. Najsłabiej zjawiska rozwojowe poznawanych dzieci różnicuje czynnik wykształcenia ojca. 5. Cechami najbardziej czułymi na zmianę kategorii poszczególnych czynników okazały się wysokość ciała i długość nóg. 6. Rozbieżność niektórych uzyskanych wyników z danymi literaturowymi powinna implikować do regionalnego rozpoznawania środowiskowych uwarunkowań rozwoju dzieci i młodzieży. PIŚMIENNICTWO Baran C., 1976, Wysokość i ciężar ciała dzieci wiejskich w zależności od zróżnicowania zawodowego rodziców. Ann. Acad. Med. Gedan., 6, 211-222 Baran C., 1977, Wpływ warunków środowiskowych na wzrastanie dzieci w zależności od ich płci. Ann. Acad. Med. Gedan., 7, 199-206 204
Bielicki T., Szczotka H., Górny S., Charzewski J, 1981 (1982), Rozwarstwienie społeczne współczesnej ludności Polski: analiza wysokości ciała poborowych urodzonych w 1957 r. Prz. Antr., 47, 2, 237-261 Biologiczne i społeczne uwarunkowania zmienności przebiegu rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży z Nowej Huty (wyniki badań ciągłych), 1993, red. S. Gołąb. Wyd. Monogr. AWF, 53, Kraków Brzeziński Z. J., 1964, Warunki społeczno-bytowe a rozwój somatyczny chłopców. Mat. i Prace Antr., 68, 7-62 Charzewski J., 1984, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci warszawskich. Stud. i Monogr. AWF, Warszawa Charzewski J., Bielicki T., 1990, Uwarstwienie społeczne ludności Warszawy. Analiza wysokości ciała i tempa dojrzewania chłopców 13-14-letnich. Wych. Fiz. i Sport, 1, 3-20 Chrzanowska M., Gołąb S., Bocheńska Z., Panek S., 1992, Dziecko krakowskie. Poziom rozwoju biologicznego dzieci i młodzieży miasta Krakowa. Wyd. Monogr. AWF, 34, Kraków Chrząstek-Spruch H., Wolański N., Wrębiakowski H., 1984, Socio-economic and endogenous factors in growth of 11-year-old children from Lublin. Coll. Anthr., 8 (1), 57-66 Cieślik J., Drozdowska M., Malinowski A., 1985, Zjawiska rozwoju biologicznego człowieka. W: Antropologia, red. A. Malinowski, J. Strzałko. Warszawa-Poznań, 436-459 Góralski A., 1987, Metody opisu i wnioskowania statystycznego w psychologii i pedagogice. Warszawa Hulanicka B., 1990, Stan rozwoju chłopców w okresie pokwitania jako odbicie różnic społecznych wśród ludności Wrocławia. Mat. i Prace Antr., 111, 21-45 Hulanicka B., Brajczewski C., Jedlińska W., Sławińska T., Waliszko A., 1990, Duże miasto małe miasto wieś. Różnice w rozwoju fizycznym dzieci w Polsce. Wrocław Jedlińska W., 1985 (1987), Wpływ niektórych czynników środowiska społecznego na wysokość ciała dzieci szkolnych w Polsce. Prz. Antr., 51, 1-2, 15-37 Kaczmarek M., 1995, Wpływ warunków życia na wzrastanie i rozwój człowieka. Seria Antropologia, 20, Poznań Łaska-Mierzejewska T., 1983, Wpływ społecznego zróżnicowania ludności wiejskiej na wiek menarchy i jego trend sekularny. Mat. i Prace Antr., 103, 21-46 Łuczak E., Łaska-Mierzejewska T., 1997, Wysokość ciała dziewcząt jako miernik sytuacji społeczno-ekonomicznej ludności wiejskiej w latach 1966-1989. Wieś i Rolnictwo, 2 (95), 129-143 Malinowski A., Pezacka M., Stolarczyk H., 1993, Rozwój biologiczny dzieci i młodzieży szkolnej Włocławka standardy, warunki bytowe i uwarunkowania środowiskowe. Acta Univ. Lodz., Fol. Anthr., 1, 19-46 Piasecki E., Panek S., 1982, Czynniki różnicujące rozwój fizyczny młodzieży nowohuckiej. Mat. i Prace Antr., 102, 115-182 Siniarska A., 1991a, Biological status of Polish families in different socio-economic conditions. J. Human Ecol., 2 (1), 2, 143-156 Siniarska A., 1991b, Charakterystyka biologiczna rodzin polskich na tle warunków społeczno-bytowych, [w:] Antropologia i jej miejsce wśród nauk o człowieku, red. A. Malinowski. Seria Antropologia, Poznań, 13, 65-92 Siniarska A., Chrząstek-Spruch H., 1991, Socio-economic status of families as a background of biological development. Stud. Human Ecol., 9, 11-20 Stolarczyk H., 1995, Społeczne uwarunkowania rozwoju fizycznego dzieci i młodzieży szkolnej Łodzi. Łódź 205
Szopa J., 1985, Zmienność ontogenetyczna, zróżnicowanie środowiskowe oraz genetyczne uwarunkowania rozwoju komponentów ciała w populacji wielkomiejskiej w wieku 7-62 lat. Wyd. Monogr. AWF, 22, Kraków Tanner J. M., 1963, Rozwój w okresie pokwitania. Warszawa Wojciechowska A., 1977, Położenie materialne i uczestnictwo w kulturze a struktura społeczna. Wrocław Wolański N., 1983, Rozwój biologiczny człowieka. Warszawa Żuk B., 1989, Biometria stosowana. Warszawa Summary SELECTED SOMATIC FEATURES FORMATION OF KASHUBIAN CHILDREN ON THE BACKGROUND OF THEIR FAMILIES SOCIO-ECONOMIC STATUS The purpose of present study is to estimate of influence of selected socio-environmental factors on biological development of children and youths from the rural area of Kashubia. The material comprises results of studies on 1091 boys and 1024 girls collected in 1996- -97. One way variable analysis and Duncan s test were applied in this study. Three metric traits were examined: body mass, body height, length of lower extremities and Quetelet index. Among the factors representing environment in which the subjects develop: education of both parents, number of children in a family, and housing standard were taken into account. It was estimated that average standardized values of studied traits are the highest among category of factors considered the best. The biggest influence on the level of boy development has number of children in a family and housing standard. Traits and proportions formation among girls is modified by housing standard and education of mother in the strongest way. Education of father has the slightest impact on the growth processes of both girls and boys. What s more, body height and length of lower extremities turned out to be the most susceptible to the change of particular category factor. 206