Ewa Gromek, Ewa Kłos, Wawrzyniec Kofta, Ewa Laskowska, Andrzej Melson. Przyrodo, witaj! Program nauczania przyrody do szkoły podstawowej

Ewa Gromek, Ewa Kłos, Wawrzyniec Kofta, Ewa Laskowska, Andrzej Melson Przyrodo, witaj! Program nauczania przyrody do szkoły podstawowej Pod redakcją Wawrzyńca Kofty Warszawa, 2012 1

Spis treści: Wstęp 3 1. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych PRZYRODA 5 2. Charakterystyka programu 14 3. Cele edukacyjne w zakresach kształcenia i wychowania 15 3a. Ogólne cele edukacyjne w zakresie kształcenia 15 3b. Ogólne cele edukacyjne w zakresie wychowania 15 3c. Cele etapowe dla poszczególnych klas i proponowany przydział godzin 16 3d. Propozycje wykorzystania lekcji terenowych pozostających do dyspozycji nauczyciela 21 4. Podstawa programowa kształcenia ogólnego, a Program nauczania Przyrodo, witaj! zestawienie wymagań ucznia zawartych w podstawie programowej i tematów lekcji cyklu Przyrodo, witaj! 22 5. Szczegółowy układ treści w cyklu Przyrodo, witaj! dostosowanie do Podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych 33 6. Treści nauczania i przewidywane osiągnięcia ucznia 54 6a. Przyroda do klasy czwartej 54 6b. Przyroda do klasy piątej 58 6c. Przyroda do klasy szóstej 63 7. Sposoby osiągania celów 67 7a. Szczegółowe wskazówki metodyczne do treści zawartych w klasie czwartej 67 7b. Szczegółowe wskazówki metodyczne do treści zawartych w klasie piątej 73 7c. Szczegółowe wskazówki metodyczne do treści zawartych w klasie szóstej 79 8. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów 85 8a. Cele sprawdzania i oceniania osiągnięć uczniów 85 8b. Rodzaje działań sprawdzających poziom wiedzy i umiejętności uczniów 85 8c. Plan wynikowy i jego rola 86 8d. Wieloaspektowość sprawdzania osiągnięć uczniów 86 2

Wstęp Ideą Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest ogólne założenie reformy systemu oświaty zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: "Kształcenie ogólne w szkole podstawowej tworzy fundament wykształcenia szkoła łagodnie wprowadza uczniów w świat wiedzy, dbając o ich harmonijny rozwój intelektualny, etyczny, emocjonalny, społeczny i fizyczny (...)" W Programie nauczania Przyrodo, witaj! autorzy uwzględnili także cele kształcenia ogólnego w szkole podstawowej, które brzmią następująco: 1) przyswojenie przez uczniów podstawowego zasobu wiadomości na temat faktów, zasad, teorii i praktyki, dotyczących przede wszystkim tematów i zjawisk bliskich doświadczeniom uczniów; 2) zdobycie przez uczniów umiejętności wykorzystywania posiadanych wiadomości podczas wykonywania zadań i rozwiązywania problemów; 3) kształtowanie u uczniów postaw warunkujących sprawne i odpowiedzialne funkcjonowanie we współczesnym świecie. Program Przyrodo, witaj! jest zgodny z główną ideą Podstawy programowej kształcenia ogólnego oraz uwzględnia propozycje zawarte w Komentarzach do tejże podstawy (Tom 5. Edukacja przyrodnicza. Wyd. MEN), ponieważ na pierwszym planie stawia działalność poznawczą ucznia, zachęcając go do obserwowania, formułowania pytań, mierzenia, ważenia, wąchania, smakowania, wykonywania prostych doświadczeń. Dzięki temu uczeń może odbierać wrażenia z otaczającej go przyrody wszystkimi zmysłami. Prowokowana w ten sposób aktywność ułatwia dziecku zrozumienie podstawowej zasady otaczającego nas świata: zmienności obiektów w czasie. W związku z tym w niniejszym programie Autorzy szczególny nacisk położyli na wymagania ogólne dla przedmiotu PRZYRODA: I. Zaciekawienie światem przyrody. II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja. III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej. IV. Poszanowanie przyrody. V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia Koncepcja Programu nauczania Przyrodo, witaj! jest zgodna z myślą przewodnią zapisaną w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, czyli zakłada, że w kształceniu przyrodniczym należy zacząć od tego, co uczniowi bliskie, i stopniowo przechodzić do rzeczy i pojęć coraz bardziej odległych. Program zapewnia realizację zapisów zawartych w Podstawie programowej 3

kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych, dlatego w klasie czwartej rozpoczyna się od tego, co dziecku jest najlepiej znane, czyli od najbliższej okolicy, następnie w klasie piątej rozszerza treści o wiadomości dotyczące Polski i własnego organizmu, a w klasie szóstej o treści obejmujące świat i wszechświat. W programie Przyrodo, witaj! punktem odniesienia jest uczeń w klasie czwartej w przyszłości będzie to dziewięcioletnie dziecko o określonych możliwościach i zainteresowaniach. Główną zasadę kształcenia na tym etapie, przyjętą przez Autorów, stanowi zasada elementarności wiedzy przyrodniczej opartej na doświadczeniach zdobytych w klasach 1 3 edukacji wczesnoszkolnej oraz ukształtowanych u ucznia przez najbliższe otoczenie. 4

1. Podstawa programowa kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych PRZYRODA (załącznik nr 2 do rozporządzenia Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół Dziennik Ustaw Nr 4, poz. 17 z dnia 15 stycznia 2009 r). I. Zaciekawienie światem przyrody Cele kształcenia wymagania ogólne Uczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: dlaczego?, jak jest?, co się stanie, gdy? II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja Uczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i procesów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji, rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz je objaśnia, używając prawidłowej terminologii. III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej Uczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przyrodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony własnego zdrowia. IV. Poszanowanie przyrody Uczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązującymi zasadami; działa na rzecz ochrony przyrody i dorobku kulturowego społeczności. V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia Uczeń korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fotografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta z instrukcji (słownej, tekstowej i graficznej); dokumentuje i prezentuje wyniki obserwacji i doświadczeń; stosuje technologie informacyjno komunikacyjne. 1. Ja i moje otoczenie. Uczeń: Treści nauczania wymagania szczegółowe 1) wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na jego samopoczucie w szkole oraz w domu i proponuje sposoby eliminowania czynników negatywnych; 2) wyjaśnia znaczenie odpoczynku (w tym snu), odżywiania się i aktywności ruchowej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu; 3) wymienia zasady prawidłowego uczenia się i stosuje je w życiu; 5

4) opisuje prawidłowo urządzone miejsce do nauki ucznia szkoły podstawowej; 5) uzasadnia potrzebę planowania zajęć w ciągu dnia i tygodnia; prawidłowo planuje i realizuje swój rozkład zajęć w ciągu dnia; 6) nazywa zmysły człowieka i wyjaśnia ich rolę w poznawaniu przyrody, stosuje zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych; 7) podaje przykłady przyrządów ułatwiających obserwację przyrody (lupa, mikroskop, lornetka), opisuje ich zastosowanie, posługuje się nimi podczas prowadzonych obserwacji; 8) podaje przykłady roślin i zwierząt hodowanych przez człowieka, w tym w pracowni przyrodniczej, i wymienia podstawowe zasady opieki nad nimi; 9) rozpoznaje i nazywa niektóre rośliny (w tym doniczkowe) zawierające substancje trujące lub szkodliwe dla człowieka i podaje zasady postępowania z nimi. 2. Orientacja w terenie. Uczeń: 1) wyznacza kierunki na widnokręgu za pomocą kompasu, gnomonu; 2) obserwuje widomą wędrówkę Słońca w ciągu doby, miejsca wschodu, górowania i zachodu Słońca, w zależności od pory roku, wskazuje zależność między wysokością Słońca a długością cienia; 3) orientuje plan, mapę w terenie, posługuje się legendą; 4) identyfikuje na planie i mapie topograficznej miejsce obserwacji i obiekty w najbliższym otoczeniu, określa wzajemne położenie obiektów na planie, mapie topograficznej i w terenie; 5) posługuje się podziałką liniową do określania odległości, porównuje odległość na mapie z odległością rzeczywistą w terenie; 6) wykonuje pomiary np. taśmą mierniczą, szacuje odległości i wysokości w terenie; 7) rozróżnia w terenie i na modelu formy wypukłe i wklęsłe, wskazuje takie formy na mapie poziomicowej. 3. Obserwacje, doświadczenia przyrodnicze i modelowanie. Uczeń: 1) obserwuje wszystkie fazy rozwoju rośliny, dokumentuje obserwacje; 2) obserwuje i nazywa zjawiska atmosferyczne zachodzące w Polsce; 3) obserwuje i rozróżnia stany skupienia wody, bada doświadczalnie zjawiska: parowania, skraplania, topnienia i zamarzania (krzepnięcia) wody; 4) posługuje się pojęciem drobina jako najmniejszym elementem budującym materię, prezentuje za pomocą modelu drobinowego trzy stany skupienia ciał (substancji); 6

5) opisuje skład materii jako zbiór różnego rodzaju drobin tworzących różne substancje i ich mieszaniny; 6) prezentuje na modelu drobinowym właściwości ciał stałych, cieczy i gazów (kształt i ściśliwość); 7) podaje przykłady ruchu drobin w gazach i cieczach (dyfuzja) oraz przedstawia te zjawiska na modelu lub schematycznym rysunku; 8) obserwuje proste doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną ciał stałych oraz przeprowadza, na podstawie instrukcji, doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną gazów i cieczy; 9) podaje przykłady występowania i wykorzystania rozszerzalności cieplnej ciał w życiu codziennym, wyjaśnia zasadę działania termometru cieczowego; 10) wykonuje i opisuje proste doświadczenia wykazujące istnienie powietrza i ciśnienia atmosferycznego; buduje na podstawie instrukcji prosty wiatromierz i wykorzystuje go w prowadzeniu obserwacji; 11) wymienia nazwy składników pogody (temperatura powietrza, opady i ciśnienie atmosferyczne, kierunek i siła wiatru) oraz przyrządów służących do ich pomiaru, podaje jednostki pomiaru temperatury i opadów stosowane w meteorologii; 12) obserwuje pogodę, mierzy temperaturę powietrza oraz określa kierunek i siłę wiatru, rodzaje opadów i osadów, stopień zachmurzenia nieba, prowadzi kalendarz pogody; 13) opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku, dostrzega zależność między wysokością Słońca, długością dnia a temperaturą powietrza w ciągu roku. 4. Najbliższa okolica. Uczeń: 1) rozpoznaje w terenie przyrodnicze (nieożywione i ożywione) oraz antropogeniczne składniki krajobrazu i wskazuje zależności między nimi; 2) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie na lądzie; 3) obserwuje i nazywa typowe organizmy lasu, łąki, pola uprawnego; 4) opisuje przystosowania budowy zewnętrznej i czynności życiowych organizmów lądowych do środowiska życia, na przykładach obserwowanych organizmów; 5) wskazuje organizmy samożywne i cudzożywne oraz podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się; 6) przedstawia proste zależności pokarmowe zachodzące między organizmami lądowymi, posługując się modelem lub schematem; 7) rozpoznaje i nazywa warstwy lasu, charakteryzuje panujące w nich warunki abiotyczne; 8) obserwuje zjawiska zachodzące w cieku wodnym, określa kierunek i szacuje prędkość przepływu wody, rozróżnia prawy i lewy brzeg; 7

9) rozróżnia i opisuje rodzaje wód powierzchniowych; 10) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie w wodzie; 11) obserwuje i nazywa typowe rośliny i zwierzęta żyjące w jeziorze lub rzece, opisuje przystosowania ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych do środowiska życia; 12) przedstawia proste zależności pokarmowe występujące w środowisku wodnym, posługując się modelem lub schematem; 13) rozpoznaje i nazywa skały typowe dla miejsca zamieszkania: piasek, glina i inne charakterystyczne dla okolicy; 14) opisuje glebę, jako zbiór składników nieożywionych i ożywionych, wyjaśnia znaczenie organizmów glebowych i próchnicy w odniesieniu do żyzności gleby. 5. Człowiek a środowisko. Uczeń: 1) prowadzi obserwacje i proste doświadczenia wykazujące zanieczyszczenie najbliższego otoczenia (powietrza, wody, gleby); 2) wyjaśnia wpływ codziennych zachowań w domu, w szkole, w miejscu zabawy na stan środowiska; 3) proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu; 4) podaje przykłady miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka; 5) podaje przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu środowiska na zdrowie człowieka. 6. Właściwości substancji. Uczeń: 1) wymienia znane właściwości substancji (woda, cukier, sól kuchenna) i ich mieszanin (ocet, sok cytrynowy) występujące w jego otoczeniu; 2) porównuje masy ciał o tej samej objętości, lecz wykonanych z różnych substancji; 3) identyfikuje, na podstawie doświadczenia, ciała (substancje) dobrze i słabo przewodzące ciepło; 4) podaje przykłady przedmiotów wykonanych z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych; 5) podaje przykłady zastosowania różnych substancji w przedmiotach codziennego użytku, odwołując się do właściwości tych substancji; 6) bada wpływ czynników takich jak: woda, powietrze, temperatura, gleba na przedmioty zbudowane z różnych substancji; 7) wykazuje doświadczalnie wpływ różnych substancji i ich mieszanin (np. soli kuchennej, octu, detergentów) na wzrost i rozwój roślin, dokumentuje i prezentuje wyniki doświadczenia; 8) uzasadnia potrzebę segregacji odpadów, wskazując na możliwość ich ponownego przetwarzania (powołując się na właściwości substancji). 8

7. Krajobrazy Polski i Europy. Uczeń: 1) rozpoznaje na mapie hipsometrycznej niziny, wyżyny i góry; 2) charakteryzuje wybrane krajobrazy Polski: gór wysokich, wyżyny wapiennej, nizinny, pojezierny, nadmorski, wielkomiejski, przemysłowy, rolniczy oraz wskazuje je na mapie; 3) podaje przykłady zależności między cechami krajobrazu a formami działalności człowieka; 4) wymienia formy ochrony przyrody stosowane w Polsce, wskazuje na mapie parki narodowe, podaje przykłady rezerwatów przyrody, pomników przyrody i gatunków objętych ochroną, występujących w najbliższej okolicy; 5) wymienia najważniejsze walory turystyczne największych miast Polski, ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy, Krakowa, Gdańska; 6) lokalizuje na mapie Europy: Polskę oraz państwa sąsiadujące z Polską i ich stolice; 7) opisuje krajobrazy wybranych obszarów Europy (śródziemnomorski, alpejski), rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie. 8. Organizm człowieka. Uczeń: 1) podaje nazwy układów narządów budujących organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, wskazuje na planszy główne narządy tych układów: a) układ kostny elementy układu: czaszka, kręgosłup, klatka piersiowa, kończyny górne, kończyny dolne, b) układ oddechowy jama nosowa, krtań, tchawica, oskrzela, płuca, c) układ pokarmowy jama ustna, przełyk, żołądek, jelito cienkie, jelito grube, odbytnica, d) układ krwionośny serce, naczynia krwionośne: żyły i tętnice, e) układ rozrodczy żeński jajniki, jajowody, macica, pochwa i układ rozrodczy męski jądra, nasieniowody, prącie; 2) wymienia podstawowe funkcje poznanych układów człowieka; 3) rozpoznaje i nazywa, na podstawie opisu, fotografii lub rysunku, etapy rozwoju człowieka (zarodkowy i płodowy, okres noworodkowy, niemowlęcy, poniemowlęcy, przedszkolny, szkolny, wieku dorosłego, starości); 4) opisuje zmiany zachodzące w organizmach podczas dojrzewania płciowego; 5) wykazuje doświadczalnie, że czynnikiem niezbędnym do spalania jest tlen, identyfikuje produkty spalania i oddychania: dwutlenek węgla, para wodna oraz podaje ich nazwy; 6) opisuje rolę zmysłów w odbieraniu wrażeń ze środowiska zewnętrznego; 9

7) bada właściwości ogniskujące lupy, powstawanie obrazu widzianego przez lupę i podaje przykłady zastosowania lupy; 8) wskazuje rodzaje źródeł dźwięku, bada doświadczalnie zależność powstającego dźwięku od np. naprężenia i długości struny; 9) bada rozchodzenie się dźwięków w powietrzu i ciałach stałych; 10) porównuje prędkości rozchodzenia się dźwięku i światła na podstawie obserwacji zjawisk przyrodniczych, doświadczeń lub pokazów. 9. Zdrowie i troska o zdrowie. Uczeń: 1) podaje przykłady negatywnego wpływu wybranych gatunków zwierząt, roślin, grzybów, bakterii i wirusów na zdrowie człowieka, wymienia zachowania zapobiegające chorobom przenoszonym i wywoływanym przez nie; 2) wymienia zasady postępowania z produktami spożywczymi od momentu zakupu do spożycia (termin przydatności, przechowywanie, przygotowywanie posiłków); 3) wymienia zasady prawidłowego odżywiania się i stosuje je; 4) podaje i stosuje zasady dbałości o własne ciało (higiena skóry, włosów, zębów, paznokci oraz odzieży); 5) charakteryzuje podstawowe zasady ochrony narządów wzroku i słuchu; 6) wyjaśnia znaczenie ruchu i ćwiczeń fizycznych w utrzymaniu zdrowia; 7) podaje przykłady właściwego spędzania wolnego czasu, z uwzględnieniem zasad bezpieczeństwa w czasie gier i zabaw ruchowych oraz poruszania się po drodze; 8) opisuje zasady udzielania pierwszej pomocy w niektórych urazach (stłuczenia, zwichnięcia, skaleczenia, złamania, ukąszenia, użądlenia), potrafi wezwać pomoc w różnych sytuacjach; 9) podaje przykłady zachowań i sytuacji, które mogą zagrażać zdrowiu i życiu człowieka (np. niewybuchy i niewypały, pożar, wypadek drogowy, jazda na łyżwach lub kąpiel w niedozwolonych miejscach); 10) wyjaśnia znaczenie symboli umieszczonych np. na opakowaniach środków czystości i korzysta z produktów zgodnie z ich przeznaczeniem; 11) wymienia podstawowe zasady bezpiecznego zachowania się w domu, w tym posługiwania się urządzeniami elektrycznymi, korzystania z gazu, wody; 12) wyjaśnia negatywny wpływ alkoholu, nikotyny i substancji psychoaktywnych na zdrowie człowieka, podaje propozycje asertywnych zachowań w przypadku presji otoczenia; 13) wymienia zasady zdrowego stylu życia i uzasadnia konieczność ich stosowania. 10. Zjawiska elektryczne i magnetyczne w przyrodzie. Uczeń: 10

1) podaje przykłady zjawisk elektrycznych w przyrodzie (np. wyładowania atmosferyczne, elektryzowanie się włosów podczas czesania); 2) demonstruje elektryzowanie się ciał i ich oddziaływania na przedmioty wykonane z różnych substancji; 3) wymienia źródła prądu elektrycznego i dobiera je do odbiorników, uwzględniając napięcie elektryczne; 4) opisuje skutki przepływu prądu w domowych urządzeniach elektrycznych, opisuje i stosuje zasady bezpiecznego obchodzenia się z urządzeniami elektrycznymi; 5) buduje prosty obwód elektryczny i wykorzystuje go do sprawdzania przewodzenia prądu elektrycznego przez różne ciała (substancje); 6) uzasadnia potrzebę i podaje sposoby oszczędzania energii elektrycznej; 7) bada i opisuje właściwości magnesów oraz ich wzajemne oddziaływanie, a także oddziaływanie na różne substancje; 8) buduje prosty kompas i wyjaśnia zasadę jego działania, wymienia czynniki zakłócające prawidłowe działanie kompasu. 11. Ziemia we wszechświecie. Uczeń: 1) opisuje kształt Ziemi z wykorzystaniem jej modelu globusa; 2) wymienia nazwy planet Układu Słonecznego i porządkuje je według odległości od Słońca; 3) wyjaśnia założenia teorii heliocentrycznej Mikołaja Kopernika; 4) bada doświadczalnie prostoliniowe rozchodzenie się światła i jego konsekwencje, np. camera obscura, cień; 5) bada zjawisko odbicia światła: od zwierciadeł, powierzchni rozpraszających, elementów odblaskowych; podaje przykłady stosowania elementów odblaskowych dla bezpieczeństwa; 6) prezentuje za pomocą modelu ruch obiegowy i obrotowy Ziemi; 7) odnajduje zależność między ruchem obrotowym Ziemi a zmianą dnia i nocy; 8) wykazuje zależność między ruchem obiegowym Ziemi a zmianami pór roku. 12. Lądy i oceany. Uczeń: 1) wskazuje na globusie: bieguny, równik, południk zerowy i 180, półkule, kierunki główne oraz lokalizuje kontynenty, oceany i określa ich położenie względem równika i południka zerowego; 2) wskazuje na mapie świata: kontynenty, oceany, równik, południk zerowy i 180, bieguny; 3) charakteryzuje wybrane organizmy oceanu, opisując ich przystosowania w budowie zewnętrznej do życia na różnej głębokości; 11

4) opisuje przebieg największych wypraw odkrywczych, w szczególności Krzysztofa Kolumba i Ferdynanda Magellana. 13. Krajobrazy świata. Uczeń: 1) charakteryzuje warunki klimatyczne i przystosowania do nich wybranych organizmów w następujących krajobrazach strefowych: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry, pustyni lodowej; 2) opisuje krajobrazy świata, w szczególności: lasu równikowego wilgotnego, sawanny, pustyni gorącej, stepu, tajgi, tundry, pustyni lodowej, rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie; 3) rozpoznaje i nazywa organizmy roślinne i zwierzęce typowe dla poznanych krajobrazów; 4) podaje przykłady współzależności między składnikami krajobrazu, zwłaszcza między klimatem (temperatura powietrza, opady atmosferyczne) a rozmieszczeniem roślin i zwierząt. 14. Przemiany substancji. Uczeń: 1) podaje przykłady przemian odwracalnych: topnienie, krzepnięcie i nieodwracalnych: ścinanie białka, korozja; 2) odróżnia pojęcia: rozpuszczanie i topnienie, podaje przykłady tych zjawisk z życia codziennego; 3) bada doświadczalnie czynniki wpływające na rozpuszczanie substancji: temperatura, mieszanie; 4) podaje i bada doświadczalnie czynniki wywołujące topnienie i krzepnięcie (temperatura) oraz parowanie i skraplanie (temperatura, ruch powietrza, rodzaj cieczy, wielkość powierzchni); 5) odróżnia mieszaniny jednorodne od niejednorodnych, podaje przykłady takich mieszanin z życia codziennego; 6) proponuje sposoby rozdzielania mieszanin jednorodnych i niejednorodnych (filtrowanie, odparowanie, przesiewanie). 15. Ruch i siły w przyrodzie. Uczeń: 1) opisuje różne rodzaje ruchu; 2) interpretuje prędkość jako drogę przebytą w jednostce czasu, wyznacza doświadczalnie prędkość swojego ruchu, np. marszu lub biegu; 3) bada doświadczalnie siłę tarcia i oporu powietrza oraz wody, określa czynniki, od których te siły zależą, podaje przykłady zmniejszania i zwiększania siły tarcia i oporu w przyrodzie i przez człowieka oraz ich wykorzystanie w życiu codziennym. Uwagi o realizacji: Przyroda I. Podział treści nauczania dla poszczególnych klas należy rozpocząć od tego, co jest dziecku najlepiej znane, czyli od najbliższej okolicy, a następnie poszerzyć je o treści dotyczące Polski i świata. II. Głównymi obszarami aktywności ucznia w ramach przedmiotu powinny być: 12

1) obserwowanie i mierzenie; 2) doświadczanie; 3) prowadzenie doświadczeń; 4) dokumentowanie i prezentowanie; 5) stawianie pytań i poszukiwanie odpowiedzi. III. Szkoła powinna zapewnić warunki do bezpiecznego prowadzenia zajęć badawczych i terenowych, obserwacji i doświadczeń. Część obserwacji i doświadczeń powinna mieć charakter ciągły lub okresowy w powiązaniu np. ze zmianami pór roku lub stanów pogody. IV. Podczas prowadzenia zajęć proponuje się wykorzystywanie przedmiotów codziennego użytku oraz produktów stosowanych w gospodarstwie domowym. 13

2. Charakterystyka programu Układ treści proponowany w Programie nauczania Przyrodo, witaj! jest przyjazny i dostosowany do możliwości poznawczych przeciętnego ucznia w wieku 10 12 (a niebawem 9 11) lat. Nie zawiera zbędnych informacji typu encyklopedycznego. Uwzględnia ukształtowane umiejętności i wiadomości zdobyte przez uczniów w pierwszych trzech latach szkoły podstawowej i na ich podstawie dobudowuje nowe. Elementy wiedzy cząstkowej z różnych dziedzin, przedstawione w postaci zagadnień, stanowią komponenty integralnej całości. Prezentowany program nauczania przyrody w szkole podstawowej jest zgodny z Podstawą programową kształcenia ogólnego dla szkół podstawowych do przedmiotu przyroda, zawartą w rozporządzeniu Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz. U. z 2009 r. Nr 4, poz. 17). Program nauczania stanowi element cyklu edukacyjnego Przyrodo, witaj! składającego się z trzech pakietów. W skład każdego pakietu wchodzą: podręcznik z fotokodami, zeszyt ćwiczeń, zajęcia warsztatowe zeszyt zawierający propozycję prostych obserwacji, doświadczeń i innych działań wyzwalających aktywność ucznia, poradnik nauczyciela (m.in. z programem nauczania i ze scenariuszami do każdej lekcji), multibook podręcznik w wersji elektronicznej, zestaw pomocy dla ucznia Badam, odkrywam wraz z kartami pracy. diagnozy edukacyjne Edukompas Cykl Przyrodo, witaj! zawiera również: Sprawdziany w wersji A i B dla klas 4, 5 i 6, Doświadczenia zestaw 45 doświadczeń zalecanych przez Podstawę programową kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej, Zajęcia z mapą zestaw 16 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela, Zajęcia terenowe zestaw 18 kart pracy dla ucznia wraz ze wskazówkami metodycznymi dla nauczyciela, wsparcie metodyczne na stronie www.wsip.pl w Klubie Przyrodnika. 14

3. Cele edukacyjne w zakresach kształcenia i wychowania 3a. Ogólne cele edukacyjne w zakresie kształcenia Zgodnie z wymaganiami podstawy programowej kształcenia ogólnego dla szkoły podstawowej na II etapie edukacyjnym program Przyrodo, witaj! uwzględnia następujące cele kształcenia wymagania ogólne: I. Zaciekawienie światem przyrody Uczeń stawia pytania dotyczące zjawisk zachodzących w przyrodzie, prezentuje postawę badawczą w poznawaniu prawidłowości świata przyrody przez poszukiwanie odpowiedzi na pytania: dlaczego?, jak jest?, co się stanie, gdy?. II. Stawianie hipotez na temat zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie i ich weryfikacja Uczeń przewiduje przebieg niektórych zjawisk i procesów przyrodniczych, wyjaśnia proste zależności między zjawiskami; przeprowadza obserwacje i doświadczenia według instrukcji, rejestruje ich wyniki w różnej formie oraz je objaśnia, używając prawidłowej terminologii. III. Praktyczne wykorzystanie wiedzy przyrodniczej Uczeń orientuje się w otaczającej go przestrzeni przyrodniczej i kulturowej; rozpoznaje sytuacje zagrażające zdrowiu i życiu oraz podejmuje działania zwiększające bezpieczeństwo własne i innych, świadomie działa na rzecz ochrony własnego zdrowia. IV. Poszanowanie przyrody Uczeń zachowuje się w środowisku zgodnie z obowiązującymi zasadami; działa na rzecz ochrony przyrody i dorobku kulturowego społeczności. V. Obserwacje, pomiary i doświadczenia Uczeń korzysta z różnych źródeł informacji (własnych obserwacji, badań, doświadczeń, tekstów, map, tabel, fotografii, filmów), wykonuje pomiary i korzysta z instrukcji (słownej, tekstowej i graficznej); dokumentuje i prezentuje wyniki obserwacji i doświadczeń; stosuje technologie informacyjnokomunikacyjne. 3b. Ogólne cele edukacyjne w zakresie wychowania Zarówno w programie, jak i w całym cyklu edukacyjnym Przyrodo, witaj! jest silnie zaznaczony aspekt wychowawczy. Wyraża się on między innymi w podkreślaniu roli rodziny i pielęgnowaniu przyjaznych kontaktów z innymi ludźmi, w propagowaniu ekologicznego stylu życia i przestrzegania zasad higieny, zachęcaniu do życia oszczędnego (praktyczne wskazówki są zawarte w podręczniku), a także w akcentowaniu elementów wychowania patriotycznego w kontekście przynależności Polski do Unii Europejskiej. Przyczynkiem do uczniowskiej refleksji nad ważnymi odkryciami w dziejach cywilizacji, oszczędnego gospodarowania nieodnawialnymi źródłami energii, najnowszymi odkryciami w 15

dziedzinie nauk przyrodniczych, a także losem ludzi będących w trudnej sytuacji życiowej jest niewątpliwie kończący cykl dział Osiągnięcia człowieka. Cele w zakresie wychowania: Kształtowanie poczucia odpowiedzialności za środowisko. Wskazywanie zachowań sprzyjających bezpieczeństwu ludzi i przyrody. Ułatwienie nabywania umiejętności dbania o swoje zdrowie. Integrowanie wychowawczych działań szkoły i rodziny. Wzmacnianie prawidłowych relacji dziecka z rodziną. Przygotowanie uczniów do okresu dojrzewania, do zaakceptowania jego przejawów fizycznych i psychicznych, we współpracy z rodzicami i rodziną. Wspieranie prawidłowego rozwoju emocjonalnego i społecznego, w tym koleżeństwa i przyjaźni. Kształtowanie postaw patriotycznych związanych z tożsamością kultury regionalnej. Kształtowanie więzi z krajem ojczystym i świadomości obywatelskiej. Rozwijanie szacunku dla dobra wspólnego i postaw prospołecznych. Kształtowanie szacunku dla własnego państwa. Kształtowanie odpowiedzialności za skutki własnych badań i decyzji. 3c. Cele etapowe dla poszczególnych klas i proponowany przydział godzin Klasa 4 W klasie 4. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: prowadzenia prostych obserwacji i doświadczeń przyrodniczych z zachowaniem zasad bezpieczeństwa, planowania i dokumentowania doświadczeń i obserwacji, efektywnego uczenia się i prawidłowego urządzenia miejsca do nauki, wskazywania czynników pozytywnie i negatywnie wpływających na samopoczucie i radzenie sobie z czynnikami oddziałującymi niekorzystnie, nawiązywania prawidłowych relacji z innymi ludźmi, w tym kwestia koleżeństwa i przyjaźni, opiekowania się zwierzętami i roślinami w swoim domu i w pracowni szkolnej oraz brania za nie odpowiedzialności, przestrzegania zasad higieny podczas czynności związanych z opieką nad roślinami i zwierzętami domowymi, 16

rozpoznawania roślin trujących lub szkodliwych dla człowieka, rozróżniania przemian odwracalnych i nieodwracalnych zachodzących w domu, badania świata substancji, określania właściwości różnych substancji i wskazywania możliwości ich zastosowania w różnych przedmiotach, dostrzegania i opisywania zjawisk zachodzących w najbliższym otoczeniu związanych ze zmianami składników pogody i pór roku, rozróżniania składników pogody i porównywania cech pogody w różnych porach roku, wyznaczania kierunków w terenie, orientowania się w terenie z podawaniem kierunków głównych i pośrednich, orientowania i czytania mapy topograficznej, a także posługiwania się nią, posługiwania się prostymi przyrządami pomiarowymi, rozróżniania form ukształtowania terenu, obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwierząt żyjących w różnych siedliskach, rozpoznawania pospolitych roślin i zwierząt w okolicy, dostrzegania prostych zależności występujących w różnych środowiskach, w tym w lesie, na polu, na łące, dostrzegania potrzeby ochrony przyrody w najbliższej okolicy, dostrzegania miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka, proponowania działań sprzyjających środowisku przyrodniczemu, uświadomienia konieczności planowania budżetu domowego. Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów Nr działu Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. Przyroda i ja 8 11 2. Ja, rośliny i zwierzęta 7 10 3. Kuchnia jako laboratorium 9 12 4. Przyroda się zmienia 7 10 5. Pogoda jest zawsze 8 11 17

6. Wycieczki po okolicy 9 14 7. Obserwacje życia w okolicy 11 16 8. Ochrona środowiska 8 13 Razem: 67 97 Klasa 5 W klasie 5. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: orientowania i czytania planu miasta, okolicy, obliczania rzeczywistej odległości w terenie z wykorzystaniem podziałki liniowej korzystania z różnych rodzajów map (poziomicowej, hipsometrycznej, politycznej, administracyjnej, krajobrazowej, surowców mineralnych, samochodowej, turystycznej), rysowania, czytania i posługiwania się prostymi szkicami terenu, korzystania z atlasu przyrodniczego, planowania wycieczek z wykorzystaniem map, orientowania się na mapie Polski, odczuwania więzi z krajem ojczystym i szacunku dla państwa polskiego, szacunku dla wspólnego dobra i postawy prospołecznej, patriotyzmu związanego z tożsamością kultury regionalnej, porównywania krajobrazów na podstawie własnych doświadczeń, filmów, map i fotografii, dostrzegania walorów krajobrazowych swojej okolicy i całej Polski, lokalizowania na mapie Europy Polski oraz państw z nią sąsiadujących, rozróżniania i nazywania skał charakterystycznych dla miejsca zamieszkania, opisywania nieożywionych i ożywionych składników gleby, wskazywania znaczenia organizmów glebowych i warstwy próchnicznej gleby w odniesieniu do żyzności gleby, charakteryzowania wybranych krajobrazów Polski, wskazywania zależności pomiędzy cechami krajobrazu, a formami działalności człowieka, rozpoznawania form ochrony przyrody i przestrzegania zasad, które ich dotyczą, określania podstawowych prawidłowości w funkcjonowaniu poszczególnych organów i ich układów w organizmie, opisywania własności światła i dźwięku, charakteryzowania etapów rozwoju człowieka, wskazywania możliwości aktywnego spędzania wolnego czasu w bezpieczny sposób, 18

przestrzegania zasad higieny na co dzień, w tym zasad odpoczynku, odżywiania się i aktywności ruchowej niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu, przestrzegania zasad higieny na wszystkich etapach rozwoju (ze szczególnym podkreśleniem okresu dojrzewania), wskazywania możliwości radzenia sobie w sytuacjach trudnych, uzasadniania negatywnego wpływu nikotyny, alkoholu i narkotyków na zdrowie człowieka, przestrzegania zasad zdrowego stylu życia i uzasadniania konieczności ich stosowania. Nr działu Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. Przed wyprawą po Polsce 7 12 2. Polska i jej sąsiedzi 12 15 4. Krajobrazy Polski 15 20 5. Mój organizm 8 11 6. Rozwijam się i poznaję otoczenie 9 14 7. Moje zdrowie 10 13 8. Jak zachować zdrowie? 7 12 Razem: 68 97 Klasa 6 W klasie 6. uczeń nabywa następujące umiejętności i kształtuje postawy zapisane w Podstawie programowej kształcenia ogólnego: charakteryzowania czynników warunkujących życie w wodzie i na lądzie, obserwowania i rozpoznawania typowych roślin i zwierząt żyjących w różnych siedliskach, wskazywania przystosowań w budowie zewnętrznej roślin i zwierząt do środowiska życia, dostrzegania prostych zależności występujących w różnych środowiskach, opisywania sposobów odżywiania się, oddychania i rozmnażania organizmów żyjących w różnych środowiskach, określania następstw ruchu obrotowego i obiegowego Ziemi, określania położenia Ziemi we wszechświecie, 19

rozpoznawania różnorodnych krajobrazów świata, wskazywania przystosowań organizmów do warunków życia w różnych strefach klimatycznych, pomiaru masy i gęstości ciał, wskazywania możliwości wyznaczania drogi i czasu jej przebiegu, obliczania prędkości ciał, określania sposobów bezpiecznego posługiwania się urządzeniami elektrycznymi dostępnymi w gospodarstwie domowym, budowania prostego kompasu, charakteryzowania własności magnesów, dostrzegania zależności między rozwojem nauki a osiągnięciami techniki, oceniania ważności problemów dotykających mieszkańców Ziemi, uzasadniania konieczności prowadzenia zrównoważonego rozwoju, życia w zgodzie z naturą. Nr działu Proponowany przydział godzin na realizację poszczególnych działów Tytuł działu Liczba lekcji w podręczniku Liczba godzin ogółem (lekcje z podręcznika, sprawdziany, zajęcia warsztatowe, zajęcia terenowe) 1. Życie w glebie i w wodzie 6 12 2. Organizmy najbliższej okolicy 6 12 3. Funkcjonowanie organizmów 8 11 4. Planeta Ziemia 11 16 5. Krajobrazy Ziemi 11 14 6. Prawa fizyki 11 16 7. Powtórzenie wiadomości z przyrody przed gimnazjum 8 8 8. Osiągnięcia człowieka 7 7 Razem: 68 96 20

3d. Propozycje wykorzystania lekcji pozostających do dyspozycji nauczyciela: Po każdym dziale w kolejnych klasach jest zaplanowana lekcja powtórzeniowa oraz sprawdzian. Lekcje te stanowią integralną część programu i nie należy ich pomijać. Godziny pozostające do dyspozycji nauczyciela warto przeznaczyć na rozmowy z uczniami na temat prac badawczych, wskazanie propozycji nowych badań i obserwacji oraz zajęcia terenowe. Efektem tych rozmów powinny być wspólnie prowadzone doświadczenia i obserwacje. Można do nich wykorzystać karty pracy zawarte w zeszytach do zajęć warsztatowych. Podczas takich lekcji uczniowie mogą sami się przekonać, że to, o czym była mowa w sali lekcyjnej ma odzwierciedlenie w naturze i życiu codziennym. W terenie przyrodę można poznawać za pomocą wszystkich zmysłów, oczywiście z zachowaniem należytej ostrożności podczas jej obserwowania. Dla uczniów 10 12 (a niebawem 9 11) letnich ma to szczególne znaczenie, ponieważ daje im możliwość uczenia się przez przeżywanie. Jeżeli wystarczy czasu, nauczyciel może przeprowadzać dodatkowe doświadczenia, a także zachęcać uczniów do poszukiwania w różnych źródłach nowych informacji, ich gromadzenia i prezentowania. 21

4. Podstawa programowa kształcenia ogólnego, a Program nauczania Przyrodo, witaj! Zestawienie wymagań ucznia zawartych w Podstawie programowej i tematów lekcji cyklu Przyrodo, witaj! Podstawa programowa kształcenia ogólnego cele szczegółowe: Klasa/Temat lekcji: 1.1) Wymienia czynniki pozytywnie i negatywnie wpływające na jego samopoczucie 4.10: Z kim spotykasz się w szkole? w szkole oraz w domu i proponuje sposoby eliminowania czynników negatywnych 5.dział VI: Moje zdrowie 1.2) wyjaśnia znaczenie odpoczynku (w tym snu), odżywiania się i aktywności 5.dział VI: Moje zdrowie ruchowej w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu; 1.3) wymienia zasady prawidłowego uczenia się i stosuje je w życiu; 4.9: Jak się uczyć i po co? 1.4) opisuje prawidłowo urządzone miejsce do nauki ucznia szkoły podstawowej; 4.9: Jak się uczyć i po co? 1.5) uzasadnia potrzebę planowania zajęć w ciągu dnia i tygodnia; prawidłowo 5.dział VI: Moje zdrowie planuje i realizuje swój rozkład zajęć w ciągu dnia; 1.6) nazywa zmysły człowieka i wyjaśnia ich rolę w poznawaniu przyrody, stosuje 4.2: Sposoby poznawania przyrody zasady bezpieczeństwa podczas obserwacji przyrodniczych; 5.dział V: Rozwijam się i poznaję otoczenie 1.7) podaje przykłady przyrządów ułatwiających obserwację przyrody (lupa, 4.3: Co jest pomocne w poznawaniu przyrody? mikroskop, lornetka), opisuje ich zastosowanie, posługuje się nimi podczas 4.4: Jak zobaczyć to, co niewidoczne gołym okiem? prowadzonych obserwacji; 4.5: Jak obserwować preparat pod mikroskopem? 4.6: Jak planować, prowadzić i dokumentować obserwacje? 6.dział III: Funkcjonowanie organizmów 1.8) podaje przykłady roślin i zwierząt hodowanych przez człowieka, w tym w pracowni przyrodniczej, i wymienia podstawowe zasady opieki nad nimi; 1.9) rozpoznaje i nazywa niektóre rośliny (w tym doniczkowe) zawierające substancje trujące lub szkodliwe dla człowieka i podaje zasady postępowania z nimi. 4.11: W szkole opiekujesz się roślinami i zwierzętami 4.12: Zwierzęta w naszych domach 4.14: Rośliny są ozdobą domu 4.11: W szkole opiekujesz się roślinami i zwierzętami 4.14: Rośliny są ozdobą domu 4.58: Poznajesz rośliny nieużytków i rośliny trujące 2.1) wyznacza kierunki na widnokręgu za pomocą kompasu, gnomonu; 4.40: Jak wyznaczyć kierunki geograficzne? 2.2) obserwuje widomą wędrówkę Słońca w ciągu doby, miejsca wschodu, 4.25: Obserwujesz zmiany położenia Słońca na niebie górowania i zachodu Słońca, w zależności od pory roku, wskazuje zależność między wysokością Słońca a długością cienia; 22

2.3) orientuje plan, mapę w terenie, posługuje się legendą; 4.42: Jak czytać mapę topograficzną? 4.44: Jak wyznaczyć trasę wycieczki? 5.dział I: Przed wyprawą po Polsce 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 2.4) identyfikuje na planie i mapie topograficznej miejsce obserwacji i obiekty w najbliższym otoczeniu, określa wzajemne położenie obiektów na planie, mapie topograficznej i w terenie; 2.5) posługuje się podziałką liniową do określania odległości, porównuje odległość na mapie z odległością rzeczywistą w terenie; 2.6) wykonuje pomiary np. taśmą mierniczą, szacuje odległości i wysokości w terenie; 4.42: Jak czytać mapę topograficzną? 4.44: Jak wyznaczyć trasę wycieczki? 5.dział I: Przed wyprawa po Polsce 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 4.41: Do czego służy podziałka? 4.45: Jak wykonać pomiary w terenie? 5.dział I: przed wyprawą po Polsce 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 4.41: Do czego służy podziałka? 4.43: Poznajesz formy ukształtowania powierzchni Ziemi 4.45: Jak wykonać pomiary w terenie? 2.7) rozróżnia w terenie i na modelu formy wypukłe i wklęsłe, wskazuje takie formy na mapie poziomicowej. 4.43: Poznajesz formy ukształtowania powierzchni Ziemi 5.dział I: Przed wyprawą po Polsce 3.1) obserwuje wszystkie fazy rozwoju rośliny, dokumentuje obserwacje; 4.6: Jak planować, prowadzić i dokumentować obserwacje? 4.7: Czym jest doświadczenie przyrodnicze? 4.13: Jak jest zbudowana roślina? 6.dział II: Organizmy najbliższej okolicy 3.2) obserwuje i nazywa zjawiska atmosferyczne zachodzące w Polsce; 4.28: Jak woda krąży w przyrodzie? 4.36: Co jest przyczyną burzy? 3.3) obserwuje i rozróżnia stany skupienia wody, bada doświadczalnie zjawiska: parowania, skraplania, topnienia i zamarzania (krzepnięcia) wody; 3.4) posługuje się pojęciem drobina jako najmniejszym elementem budującym materię, prezentuje za pomocą modelu drobinowego trzy stany skupienia ciał (substancji); 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.28: Jak woda krąży w przyrodzie? 4.16: Świat jest zbudowany z substancji 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 23

3.5) opisuje skład materii jako zbiór różnego rodzaju drobin tworzących różne substancje i ich mieszaniny; 3.6) prezentuje na modelu drobinowym właściwości ciał stałych, cieczy i gazów (kształt i ściśliwość); 3.7) podaje przykłady ruchu drobin w gazach i cieczach (dyfuzja) oraz przedstawia te zjawiska na modelu lub schematycznym rysunku; 3.8) obserwuje proste doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną ciał stałych oraz przeprowadza, na podstawie instrukcji, doświadczenia wykazujące rozszerzalność cieplną gazów i cieczy; 3.9) podaje przykłady występowania i wykorzystania rozszerzalności cieplnej ciał w życiu codziennym, wyjaśnia zasadę działania termometru cieczowego; 3.10) wykonuje i opisuje proste doświadczenia wykazujące istnienie powietrza i ciśnienia atmosferycznego; buduje na podstawie instrukcji prosty wiatromierz i wykorzystuje go w prowadzeniu obserwacji; 3.11) wymienia nazwy składników pogody (temperatura powietrza, opady i ciśnienie atmosferyczne, kierunek i siła wiatru) oraz przyrządów służących do ich pomiaru, podaje jednostki pomiaru temperatury i opadów stosowane w meteorologii; 3.12) obserwuje pogodę, mierzy temperaturę powietrza oraz określa kierunek i siłę wiatru, rodzaje opadów i osadów, stopień zachmurzenia nieba, prowadzi kalendarz pogody; 3.13) opisuje i porównuje cechy pogody w różnych porach roku, dostrzega zależność między wysokością Słońca, długością dnia a temperaturą powietrza w ciągu roku. 4.1) rozpoznaje w terenie przyrodnicze (nieożywione i ożywione) oraz antropogeniczne składniki krajobrazu i wskazuje zależności między nimi; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.20: Do czego służy sito? 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 4.16: Świat jest zbudowany z substancji 4.21: Jak lód zmienia się w wodę, a woda w lód? 4.22: Kiedy woda paruje, a kiedy się skrapla? 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 4.27: Dlaczego koła pociągu stukają o szyny? 4.27: Dlaczego koła pociągu stukają o szyny? 4.30: Jakie są właściwości powietrza 4.32: Jak zmierzyć temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne? 4.33: Jak zmierzyć wilgotność powietrza i siłę wiatru? 4.32: Jak zmierzyć temperaturę powietrza i ciśnienie atmosferyczne? 4.34: Jak powstają opady i osady atmosferyczne? 4.34: Jak powstają opady i osady atmosferyczne? 4.35: Dlaczego tęcza jest kolorowa? 4.36: Co jest przyczyną burzy? 4.37: Czy pogodę można przewidzieć? 4.38: Prowadzisz kalendarz pogody 4.26: Jakie zmiany przynoszą pory roku? 4.25: Obserwujesz zmiany położenia Słońca na niebie 4.37: Czy pogodę można przewidzieć? 4.1: Czym będziesz się zajmować na lekcjach przyrody? 24

4.2) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie na lądzie; 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 4.3) obserwuje i nazywa typowe organizmy lasu, łąki, pola uprawnego; 4.49: Jakie rośliny i zwierzęta żyją w twojej okolicy? 4.50: Wyruszasz na wycieczkę do lasu 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie 4.53: Jakie organizmy żyją na łące? 4.54: Jakie znaczenie mają łąki? 4.55: Co uprawia się na polach? 4.56: Jak się wykorzystuje rośliny użytkowe? 4.4) opisuje przystosowania budowy zewnętrznej i czynności życiowych organizmów lądowych do środowiska życia, na przykładach obserwowanych organizmów; 4.49: Jakie rośliny i zwierzęta żyją twojej okolicy? 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie 4.57: Jak powstają owoce? 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 6.dział II: Organizmy najbliższej okolicy 6.dział III: Funkcjonowanie organizmów 6.dział III: Funkcjonowanie organizmów 4.5) wskazuje organizmy samożywne i cudzożywne oraz podaje podstawowe różnice w sposobie ich odżywiania się; 4.6) przedstawia proste zależności pokarmowe zachodzące między organizmami 4.52: Organizmy żyjące w lesie oddziałują na siebie lądowymi, posługując się modelem lub schematem; 4.7) rozpoznaje i nazywa warstwy lasu, charakteryzuje panujące w nich warunki 4.51: Rośliny w lesie tworzą warstwy abiotyczne; 4.8) obserwuje zjawiska zachodzące w cieku wodnym, określa kierunek i szacuje 4.47. Obserwujesz rzekę w swojej okolicy prędkość przepływu wody, rozróżnia prawy i lewy brzeg; 4.9) rozróżnia i opisuje rodzaje wód powierzchniowych; 4.46: Co to są wody powierzchniowe? 4.10) wymienia i charakteryzuje czynniki warunkujące życie w wodzie; 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 4.11) obserwuje i nazywa typowe rośliny i zwierzęta żyjące w jeziorze lub rzece, opisuje przystosowania ich budowy zewnętrznej i czynności życiowych do środowiska życia; 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 4.12) przedstawia proste zależności pokarmowe występujące w środowisku 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 25

wodnym, posługując się modelem lub schematem; 4.13) rozpoznaje i nazywa skały typowe dla miejsca zamieszkania: piasek, glina i inne charakterystyczne dla okolicy; 4.14) opisuje glebę, jako zbiór składników nieożywionych i ożywionych, wyjaśnia znaczenie organizmów glebowych i próchnicy w odniesieniu do żyzności gleby. 6.dział IV: Planeta Ziemia 5.dział III: Krajobrazy Polski 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 5.1) prowadzi obserwacje i proste doświadczenia wykazujące zanieczyszczenie najbliższego otoczenia (powietrza, wody, gleby); 5.2) wyjaśnia wpływ codziennych zachowań w domu, w szkole, w miejscu zabawy na stan środowiska;? 4.30: Jakie są właściwości powietrza? 4.47: Obserwujesz rzekę w swojej okolicy 4.62: Badasz wpływ substancji na rośliny 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział I: Życie w glebie i w wodzie 4.64: Domowe wydatki można ograniczyć 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 5.3) proponuje działania sprzyjające środowisku przyrodniczemu; 4.63: Co to jest rolnictwo ekologiczne? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 5.4) podaje przykłady miejsc w najbliższym otoczeniu, w których zaszły korzystne i 4.61: Zanieczyszczenia środowiska zagrażają organizmom niekorzystne zmiany pod wpływem działalności człowieka; 5.5) podaje przykłady pozytywnego i negatywnego wpływu środowiska na zdrowie człowieka. 4.61: Zanieczyszczenia środowiska zagrażają organizmom 4.66: Jak być przyjaznym dla środowiska? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 6.1) wymienia znane właściwości substancji (woda, cukier, sól kuchenna) i ich mieszanin (ocet, sok cytrynowy) występujące w jego otoczeniu; 6.2) porównuje masy ciał o tej samej objętości, lecz wykonanych z różnych substancji; 6.3) identyfikuje, na podstawie doświadczenia, ciała (substancje) dobrze i słabo przewodzące ciepło; 4.18: Czy woda mineralna to tylko woda? 4.19: Jak powstają kryształy? 4.23: Co wiesz o gotowaniu jaj i pieczeniu ciasta? 4.29: Dlaczego lód pływa? 4.29: Dlaczego lód pływa? 6.dział VI: Prawa fizyki 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 6.dział VI: Prawa fizyki 26

6.4) podaje przykłady przedmiotów wykonanych z substancji kruchych, sprężystych i plastycznych; 6.5) podaje przykłady zastosowania różnych substancji w przedmiotach codziennego użytku, odwołując się do właściwości tych substancji; 6.6) bada wpływ czynników takich jak: woda, powietrze, temperatura, gleba na przedmioty zbudowane z różnych substancji; 6.7) wykazuje doświadczalnie wpływ różnych substancji i ich mieszanin (np. soli kuchennej, octu, detergentów) na wzrost i rozwój roślin, dokumentuje i prezentuje wyniki doświadczenia; 6.8) uzasadnia potrzebę segregacji odpadów, wskazując na możliwość ich ponownego przetwarzania (powołując się na właściwości substancji). 4.16: Świat zbudowany jest z substancji 6.dział VI: Prawa fizyki 4.17: Co się dzieje podczas gotowania obiadu? 4.29: Dlaczego lód pływa? 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 4.62: Badasz wpływ substancji na rośliny 4.65: Dlaczego trzeba sprzątać Ziemię? 7.1) rozpoznaje na mapie hipsometrycznej niziny, wyżyny i góry; 5. dział I: Przed wyprawą po Polsce 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 5.dział III: Krajobrazy Polski 7.2) charakteryzuje wybrane krajobrazy Polski: gór wysokich, wyżyny wapiennej, nizinny, pojezierny, nadmorski, wielkomiejski, przemysłowy, rolniczy oraz wskazuje je na mapie; 7.3) podaje przykłady zależności między cechami krajobrazu a formami działalności człowieka; 7.4) wymienia formy ochrony przyrody stosowane w Polsce, wskazuje na mapie parki narodowe, podaje przykłady rezerwatów przyrody, pomników przyrody i gatunków objętych ochroną, występujących w najbliższej okolicy; 7.5) wymienia najważniejsze walory turystyczne największych miast Polski, ze szczególnym uwzględnieniem Warszawy, Krakowa, Gdańska; 7.6) lokalizuje na mapie Europy: Polskę oraz państwa sąsiadujące z Polską i ich stolice; 7.7) opisuje krajobrazy wybranych obszarów Europy (śródziemnomorski, alpejski), rozpoznaje je na ilustracji oraz lokalizuje na mapie. 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 5.dział III : Krajobrazy Polski 5.dział III: Krajobrazy Polski 4.60: Jak możesz chronić przyrodę w twojej okolicy? 5.dział III: Krajobrazy Polski 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 5.dział II: Polska i jej sąsiedzi 5.dział III: Krajobrazy Polski 6.dział V: Krajobrazy Ziemi 8.1) nazwy układów narządów budujących organizm człowieka: układ kostny, oddechowy, pokarmowy, krwionośny, rozrodczy, wskazuje na planszy główne 5.dział IV: Mój organizm 27