Wielkość ekonomiczna a efekty gospodarowania i możliwe zagrożenia gospodarstw polowych w Polsce Konferencja Międzynarodowa pt. Gospodarstwa industrialne versus drobnotowarowe konkurenci czy partnerzy IERiGŻ-PIB, Jachranka 10-12 grudnia 2018 r. Dr hab. Aldona Skarżyńska, prof. IERiGŻ-PIB
Plan prezentacji 1. Wprowadzenie 2. Cel badań, źródła danych i metodyka 3. Charakterystyka i wyniki ekonomiczne gospodarstw specjalizujących się w uprawach polowych w zależności od wielkości ekonomicznej 4. Wielkość ekonomiczna gospodarstw a obciążenie ziemi wartością posiadanych zasobów 5. Wnioski
Wprowadzenie Według GUS w 2016 r. w ogólnej liczbie gospodarstw w kraju, udział specjalizujących się w uprawach polowych wynosił około 56%. Ich liczba w 2010 r. wynosiła 754210, a w 2016 roku 797409, wzrost o 5,7%. Gospodarstwa specjalizujące się w uprawach polowych obejmują jednostki wyspecjalizowane w uprawie zbóż, roślin oleistych i białkowych (typ 15) oraz w uprawie polowej różnych gatunków roślin (typ 16). Według badania struktury gospodarstw rolnych w 2016 r., w ogólnej powierzchni zasiewów, udział powierzchni uprawy: zbóż ogółem wynosił 69,6%, roślin przemysłowych 10,2% ( w tym: rzepaku i rzepiku 74,8%), roślin strączkowych na nasiona 3,0%, ziemniaków 2,8%. Produkcja roślinna dla wielu gospodarstw jest najważniejszym źródłem dochodu, a ich kondycja i potencjał rozwojowy mają wpływ na całe rolnictwo.
Cel badań, źródła danych i metodyka Celem badań była ocena wyników ekonomicznych i efektywności produkcji w gospodarstwach w Polsce specjalizujących się w uprawach polowych i sklasyfikowanych według klas wielkości ekonomicznej. Wielkość ekonomiczna gosp. określana jest jako suma wartości Standardowych Produkcji (SO) wszystkich działalności produkcyjnych w gospodarstwie. Na podstawie tak ustalonej wielk. ekon. dane gosp. zaliczane jest do odpowiedniej klasy. Standardowa Produkcja, to średnia z 5 lat wartość produkcji określonej działalności uzyskana z 1 ha w ciągu roku w przeciętnych dla danego regionu warunkach produkcyjnych. Do analizy wykorzystano dane FADN EU z 2010 i 2015 roku. Analizie poddano: -potencjał produkcyjny gospodarstw (powierzchnię UR, zasoby pracy wyrażone liczbą osób pełnozatrudnionych i aktywa), - organizację produkcji (udział określonych grup roślin w powierzchni UR), - intensywność produkcji (koszty bezpoś., koszt czynników zewnętrznych, koszty ogółem na 1 ha UR). Miarą oceny wyników ekonomicznych był dochód z gospodarstwa. Zbadano także obciążenie produkcji kosztem czynników zewnętrznych i kosztami ogółem, wyrazem jest procentowa relacja tych agregatów kosztów do wart. prod.
Metodyka cd. Ocenę efektywności produkcji przeprowadzono korzystając ze wskaźników: udział nadwyżki bezpośredniej w wartości produkcji rolniczej efektywność na poziomie produkcyjno-technicznym*, relacja wartości dodanej brutto (bez dopłat) do zużycia pośredniego dochodowość nakładów środków obrotowych (mierzonych wartością zużycia pośredniego) Ocenie poddano zadłużenie gospodarstw, wykorzystano wskaźniki: stopień zadłużenia gospodarstw = zobowiązania ogółem / aktywa ogółem struktura zadłużenia = zobowiązania długoterminowe / zobowiązania ogółem zużycie pośrednie = koszty bezpośrednie i ogólnogospodarcze (utrzymanie maszyn i budynków, energia, usługi, woda, inne). zobowiązania ogółem = zobowiązania długo- i krótkoterminowe. aktywa ogółem = aktywa trwałe i aktywa obrotowe aktywa trwałe - ziemia rolnicza, uprawy trwałe i kwoty produkcyjne, budynki gospodarstwa i ich trwałe wyposażenie, maszyny, urządzenia i środki transportu oraz zwierzęta stada podstawowego płci żeńskiej. aktywa obrotowe - wartość zwierząt poza zwierzętami stada podstawowego, zapasy produktów rolnych, wartość upraw na pniu, udziały gospodarstwa w jednostkach rolniczych, należności krótkoterminowe oraz gotówka w kasie i na rachunku bankowym w kwocie niezbędnej do bieżącego funkcjonowania gospodarstwa rolnego. Źródło: Floriańczyk i in.,wyniki standardowe 2015 uzyskane przez gospodarstwa rolne uczestniczące w Polskim FADN. Część I. Wyniki standardowe. IERiGŻ-PIB 2016. *Kulawik, J. (red.). (2013). Dopłaty bezpośrednie i dotacje budżetowe a finanse oraz funkcjonowanie gospodarstw i przedsiębiorstw rolniczych (3). Monografia PW 2011-2014, IERiGŻ-PIB, nr 82.
Charakterystyka gospodarstw specjalizujących się w uprawach polowych Wyszczególnienie Średnio w próbie Klasy wielkości ekonomicznej gosp., tys. euro SO (1) 2 -<8 (2) 8 -<25 (3) 25 -<50 (4) 50 -<100 (5) 100 -<500 (6) >=500 2010 rok wraz ze wzrostem SO Powierzchnia UR, ha 26 10 17 43 87 250 1 127 UR dzierżawione w ogółem, % 32,6 12,8 20,9 33,3 37,7 47,2 62,5 Nakłady pracy własnej (FWU) w ogółem (AWU), % 83,4 96,7 92,1 76,6 75,2 30,9 0,5 Aktywa trwałe w ogółem, % 88,2 91,8 90,7 89,2 90,0 84,4 51,8 Kapitał własny w aktywach ogół., % 92,6 99,1 96,7 93,1 88,1 84,3 63,1 2015 rok Powierzchnia UR, ha 22 9 16 32 63 182 922 UR dzierżawione w ogółem, % 26,2 9,0 18,5 29,1 33,7 33,4 55,1 Nakłady pracy własnej (FWU) w ogółem (AWU), % 87,0 95,5 92,1 85,6 76,7 42,5 0,9 Aktywa trwałe w ogółem, % 90,2 93,3 92,4 91,5 91,3 87,0 62,6 Kapitał własny w aktywach ogół., % 93,2 99,5 97,4 93,3 89,4 84,1 73,0
Organizacja i intensywność produkcji w gospodarstwach specjalizujących się w uprawach polowych 2010 rok Wyszczególnienie Średnio w próbie Klasy wielkości ekonomicznej gosp., tys. euro SO (1) 2 -<8 (2) 8 -<25 (3) 25 -<50 (4) 50 -<100 (5) 100 -<500 (6) >=500 Udział w pow. UR - zbóż, % 62,8 65,0 65,1 62,6 60,9 62,0 57,0 - innych upraw polowych, % 24,1 15,1 19,8 26,0 28,9 29,9 32,9 Udział WPR w produkcji ogółem, % 92,8 88,8 93,4 93,2 94,6 95,4 90,3 Koszty bezpośrednie, EUR/ha UR 316 217 282 333 331 345 492 Koszt czynników zewn., EUR/ha UR 98 27 52 81 73 137 322 Koszty ogółem, EUR/ha UR 802 688 762 778 728 790 1256 2015 rok Udział w pow. UR - zbóż, % 60,6 66,7 61,1 57,7 57,0 59,5 58,0 - innych upraw polowych, % 25,1 13,2 21,3 28,2 31,7 32,3 33,5 Udział WPR w produkcji ogółem, % 92,6 88,5 92,2 92,4 94,7 94,4 93,0 Koszty bezpośrednie, EUR/ha UR 389 251 325 410 453 451 621 Koszt czynników zewn., EUR/ha UR 107 35 61 83 98 151 340 Koszty ogółem, EUR/ha UR 950 786 866 945 975 991 1421 max/min +127% 12-razy +83% max/min +147% 9,7-razy +81%
Stopień zadłużenia gospodarstw (%) zobowiązania ogółem / aktywa ogółem % 40 30 2010 rok 36,9 40 30 2015 rok 27,0 20 10 0 15,7 11,9 7,4 6,9 3,3 0,9 20 10 0 15,9 10,6 6,8 6,7 2,6 0,5 % 80 Wskaźnik struktury zadłużenia (%) zobowiązania długoterminowe / zobow. ogółem 78,8 73,5 73,6 70,5 71,4 63,8 80,0 77,4 79,1 77,0 78,2 75,0 71,5 64,4 60 56,9 60,0 40 40,0
80 Relacja nadwyżki bezpośredniej do wartości produkcji (%) 2010 rok 2015 rok 80 % 60 67,4 72,1 71,4 68,5 64,9 63,8 60,6 60 62,7 67,9 67,2 63,4 61,4 60,0 51,4 40 40 Relacja wartości dodanej brutto bez dopłat do zużycia pośredniego (%) % 100 80 60 75,7 61,9 90,3 98,6 84,4 73,7 46,4 100 80 60 60,9 47,0 70,5 74,4 75,5 63,6 40 40 29,5 20 20
Obciążenie produkcji kosztem czynników zewnętrznych (%) KCZZ / wartość prod. % 30 2010 rok 2015 rok 25,8 30 26,6 20 10 10,1 3,4 5,3 7,6 7,7 14,4 20 10 10,2 4,5 6,2 7,4 8,3 13,4 0 0 Obciążenie produkcji kosztami ogółem (%) koszty ogółem / wartość prod. % 120 110 100 90 80 82,7 88,6 77,3 73,7 77,1 83,0 100,5 120 110 100 90 80 91,1 100,5 87,5 84,3 83,1 87,9 111,2 70 70 60 60 50 50
EUR 300 200 100 197 148 58 Dochód z gospodarstwa bez dopłat na 1 ha UR, EUR 2010 rok 2015 rok 267 201 157 300 200 100 193 161 99 70 122 0-100 -28 0-100 -40-200 -300 Strata na gospodarstwo, EUR 31 529-200 -300-184 346 169584 EUR 600 500 400 459 Dochód z gospodarstwa z dopłatami na 1 ha UR, EUR 514 572 500 426 441 600 500 400 439 450 380 327 340 300 234 300 245 200 200 100 100 0 0-100 -9 Strata na gospodarstwo, EUR 8444
% 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 2010 rok 67,7 Relacja dopłat do działalności operacyjnej do dochodu z gospodarstwa z dopłatami, % 86,5 61,6 53,2 59,7 64,4 111,9 % 0,0 120,0 100,0 80,0 60,0 40,0 20,0 0,0 Średnio (1) 2-8 (2) 8-25 (3) 25-50 (4) 50-100 (5) 100-500 (6) >=500 2015 rok 78,5 116,4 74,1 63,4 Średnio (1) 2-8 (2) 8-25 (3) 25-50 (4) 50-100 (5) 100-500 (6) >=500 57,1 63,9 ujemna wartość dochodu z dopłatami
Obciążenie ziemi wartością zasobów gospodarstw w zależności od ich wielkości ekonomicznej Wyszczególnienie Średnio w próbie Klasy wielkości ekonomicznej gosp., tys. euro SO (1) 2 -<8 (2) 8 -<25 (3) 25 -<50 (4) 50 -<100 (5) 100 -<500 (6) >=500 2010 rok Zasoby gospodarstw na 1 ha UR ogółem(własne i dzierżawione), EUR aktywa ogółem bez ziemi 2567 2977 3040 2810 2506 1807 1880 budynki i ich wyposażenie 926 1 557 1 320 926 647 352 204 maszyny i urządzenia tech. 914 778 1020 1166 1238 798 452 wzrost wartości zasobów na 1 ha UR własnych, % 48,3 14,7 26,5 49,9 60,5 89,4 166,9 2015 rok Zasoby gospodarstw na 1 ha UR ogółem (własne i dzierżawione), EUR aktywa ogółem bez ziemi 3077 3387 3456 3304 3170 2459 2137 budynki i ich wyposażenie 1 193 2 010 1 596 1 143 838 471 337 maszyny i urządzenia tech. 1118 771 1171 1457 1643 1145 444 wzrost wartości zasobów na 1 ha UR własnych, % 35,5 9,9 22,7 41,0 50,9 50,1 123,0
Wnioski 1. Pod względem efektywności produkcji wyróżniają się gospodarstwa z trzeciej i czwartej klasy wielkości ekonomicznej. W jednostkach tych obciążenie produkcji kosztami było najmniejsze, a efektywność produkcyjno-techniczna i dochodowość środków obrotowych kształtowały się na dość wysokim poziomie. Dochód z gospodarstwa bez dopłat został zrealizowany, a jego wysokość przypadająca na 1 ha UR w porównaniu do jednostek z pozostałych klas wielkości ekonomicznej była najwyższa. Po uwzględnieniu dopłat, ich udział w dochodzie z gospodarstwa (łącznie z dopłatami) był najmniejszy, w 2010 r. w klasie trzeciej wynosił 53,2%, a w klasie czwartej 59,7%, a w 2015 r. odpowiednio 63,4 i 57,1%. Wsparcie dopłat dla tych gospodarstw miało relatywnie najmniejsze znaczenie.
Wnioski cd. 2. Gospodarstwa najsilniejsze ekonomicznie, tj. z 6 klasy wielkości ekonomicznej uzyskały najsłabsze wyniki. W jednostkach tych obciążenie produkcji kosztami było największe, a wskaźniki obrazujące efektywność produkcyjno-techniczną i dochodowość środków obrotowych były najniższe. Koszty ogółem przewyższały wartość wytworzonej produkcji, w rezultacie dochód bez dopłat był wartością ujemną. W 2010 r. stratę pokryły dopłatyi zapewniły określoną wysokość dochodu (234 EUR na ha UR). W 2015 r. dopłaty pokryły stratę częściowo -w 95%. Dopłaty dla tych gospodarstw były bardzo ważne, bez tego wsparcia ich funkcjonowanie byłoby bardzo trudne.
Wnioski cd. 3. Zagrożeniem dla gospodarstwach najsilniejszych ekonomicznie może być ograniczenie lub brak dzierżawy oraz mniejsze dopłaty. W przypadku użytkowania tylko gruntów własnych w porównaniu do sytuacji występującej w latach badań (tzn. użytkowania własnych i dzierżawionych) wielkości wskaźników opisujących nasycenie ziemi przez środki trwałe w 2010 r. byłyby wyższe o 166,9%, a w 2015 r. o 123,0%. Niekorzystna dla gospodarstw najsilniejszych ekonomicznie może być także redukcja dopłat. Obie hipotetycznie rozważane sytuacje będą miały negatywny wpływ na efekty ekonomiczne tych gospodarstw. Poprawy sytuacji dochodowej gospodarstw z szóstej klasy wielkości ekonomicznej, należy poszukiwać głównie w poprawie efektywności gospodarowania. Ważne są także racjonalne decyzje zarządcze podejmowane przez kierowników gospodarstw, np. dotyczące zadłużenia.
Dziękuję Państwu za uwagę Aldona Skarżyńska Aldona.Skarzynska@ierigz.waw.pl IERiGŻ-PIB Warszawa