Tab. 8.1. Zróżnicowanie podstawowych wskaźników rozwojowych w grupach miast w skali kraju i województw

8. Grażyna Korzeniak, Katarzyna Gorczyca, Policentryczność rozwoju systemu osadniczego z udziałem miast małych i średnich w kontekście procesów metropolizacji [w] Małe i średnie miasta w policentrycznym rozwoju Polski, G. Korzeniak (red), Instytut Rozwoju Miast, Kraków 2014, str. 127-156 W publikacji zostały zaprezentowane wyniki projektu badawczego pt.: Zróżnicowanie procesów rozwojowych małych i średnich miast i jego wpływ na rozwój policentryczny systemu osadniczego Polski, sfinansowanego ze środków Narodowego Centrum Nauki przyznanych na podstawie decyzji numer DEC-2011/01/B/HS4/02227 W prowadzonych badaniach, z uwagi na cele projektu, podstawowym poziomem oceny policentryczności rozwoju był poziom regionalny, na którym przyjmuje się, że policentryczność rozwoju powinna zapewnić wzrost również mniejszych ośrodków miejskich przyczyniających się do rozwoju wszystkich części regionów. Odniesiono się też do poziomu ponadregionalnego, uwzględniającego całość obszaru Polski. Zgodnie z przyjętymi założeniami metodycznymi projektu, opierającymi się na wydzieleniu grupy miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych i poza nimi, określono różnice w rozwoju tych dwóch grup. Oceniono też poszczególne województwa z punktu widzenia procesów metropolizacji rozumianych w prowadzonych badaniach jako zmiany stopnia koncentracji w obszarach metropolitalnych potencjału rozwojowego. Stwierdzone zróżnicowanie procesów rozwojowych miast przeanalizowano też w kontekście poziomu rozwoju województw, określonego stosunkiem PKB województwa do średniej krajowej. Zróżnicowanie podstawowych wskaźników rozwojowych w grupach miast w skali kraju i województw Przeprowadzone analizy wykazały istotne w skali kraju różnice między przebiegiem procesów rozwojowych w okresie 1995-2010 w grupie miast małych i średnich położonych w obszarach metropolitalnych i poza nimi. W poszczególnych województwach zróżnicowanie to przebiegało również w odmienny sposób (Tab. 8.1). W skali kraju w małych i średnich miastach położonych w obszarach metropolitalnych korzystniejsza dynamika zmian w okresie 1995-2010 niż poza tymi obszarami została odnotowana w zakresie: liczby ludności i mniejszego wzrostu udziału ludności w wieku poprodukcyjnym, mniejszego spadku liczby pracujących, przy wzroście liczby pracujących w sześciu województwach, występowania województw o wzrastającym udziale pracujących w liczbie ludności, silniejszego spadku udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym, większej liczby województw o silniejszych spadkach udziału bezrobotnych w okresie 2003-2010,

wzrostu stosunku dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej, przy spadku tego wskaźnika w przypadku miast położonych poza obszarem metropolitalnym, silniejszych wzrostów dochodów własnych budżetów gmin pochodzących od osób fizycznych na mieszkańca, większej średniej liczbie mieszkań oddawanych rocznie na 1000 mieszkańców, wyższych średnich rocznych wydatków inwestycyjnych na mieszkańca, wzrostu udziału mieszkańców korzystających z kanalizacji, wzrostu powierzchni użytkowej mieszkań na mieszkańca, wzrostu liczby miejsc w przedszkolach na 1000 mieszkańców. W małych i średnich miastach położonych poza obszarami metropolitalnymi korzystniejsza dynamika zmian w okresie 1995-2010 niż poza tymi obszarami została odnotowana w zakresie: mniejszego spadku liczby pracujących w skali kraju, mniejszego spadku udziału pracujących w liczbie ludności, większego wzrostu liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców, wzrostu stosunku dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej. Tab. 8.1. Zróżnicowanie podstawowych wskaźników rozwojowych w grupach miast w skali kraju i województw Wskaźnik Zmiany liczby ludności (1995-2010) Zmiany udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym (1995-2010) Zmiany udziału ludności w wieku produkcyjnym (1995-2010) Zmiany udziału ludności w wieku poprodukcyjnym (1995-2010) Zmiany liczby pracujących (1995-2010) Małe i średnie miasta położone w obszarach metropolitalnych wzrost liczby ludności wzrost w 9 województwach, najsilniejszy wzrost w woj. wielkopolskim najsilniejszy spadek w woj. opolskim spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym niższy niż poza OM najsilniejszy spadek w woj. lubuskim najmniejszy spadek w woj. mazowieckim wzrost udziału mniejszy niż poza OM wzrost najsilniejszy w woj. lubelski wzrost najmniejszy w woj. wielkopolskim wzrost liczby ludności wzrost w 9 województwach, najsilniejszy wzrost w woj. wielkopolskim najsilniejszy spadek w woj. opolskim spadek liczby pracujących (-10,9) mniejszy niż poza OM wzrost liczby pracujących w 6 województwach wzrost liczby pracujących najwyższy w woj. małopolskim (+23,1%) Małe i średnie miasta położone poza obszarami metropolitalnymi spadek liczby ludności wzrost tylko w woj. wielkopolskim. najsilniejszy spadek w woj. opolskim spadek udziału ludności w wieku przedprodukcyjnym wyższy niż w OM najsilniejszy spadek w woj. podkarpackim najmniejszy spadek w woj. kujawsko-pomorskim i wielkopolskim wzrost udziału większy niż w OM wzrost najsilniejszy w woj. opolskim wzrost najmniejszy w woj. wielkopolskim spadek liczby ludności wzrost tylko w woj. wielkopolskim. najsilniejszy spadek w woj. opolskim spadek liczby pracujących (-12,2) większy niż w OM spadek liczby pracujących we wszystkich województwach Zmiany udziału pracujących w ogólnej liczbie ludności (1995-2010) Zmiany liczby bezrobotnych 2003-2010 spadek liczby pracujących najsilniejszy w woj. świętokrzyskim (-40%) Spadek udziału silniejszy niż poza OM wzrost udziału w 4 województwach najsilniejszy wzrost udziału w woj. małopolskim najsilniejszy spadek liczby pracujących (-25,2%) w woj. opolskim spadek udziału słabszy niż w OM spadek udziału we wszystkich województwach najmniejszy spadek udziału w woj. mazowieckim najsilniejszy spadek udziału w woj. podlaskim najsilniejszy spadek udziału w woj. opolskim spadek silniejszy niż poza OM (-40,9%) spadek słabszy niż w OM ( -38,3%) najsilniejszy spadek w woj. wielkopolskim (-53,0%) najsilniejszy spadek w woj. pomorskim (-53,0%) najsłabszy spadek w woj. podlaskim (-0,7%) najsłabszy spadek w woj. podkarpackim (-23,4%)

Zmiany udziału bezrobotnych w liczbie ludności w wieku produkcyjnym (2003-2010) Zmiany liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców (1995-2010) zmiany stosunku dochodów budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowej (%) (1995-2010 ) Zmiany stosunku wysokości dochodów własnych budżetów gmin na mieszkańca do średniej krajowe (1995-2010) Zmiany dochodów budżetów gmin z podatku od osób fizycznych na mieszkańca % (1995-2010) Średnia liczba mieszkań oddanych do użytku w ciągu roku na 10000 mieszkańców (1995-2010) Średnie roczne wydatki inwestycyjne na mieszkańca (zł) w okresie 1995-2010 zmiany udziału ludności korzystającej z kanalizacji w ogólnej liczbie ludności (%) (1995-2010) Zmiana powierzchni użytkowej mieszkań na mieszkańca (1995-2010) Zmiany liczby miejsc w przedszkolach na 1 000 mieszkańców (1995-2010) spadek silniejszy niż poza OM najsilniejszy spadek w woj. lubuskim najsłabszy spadek w woj. podlaskim spadek słabszy niż w OM najsilniejszy spadek w woj. pomorskim najsłabszy spadek w woj. podkarpackim wzrost słabszy niż poza OM ( 80,3%) wzrost silniejszy niż poza OM (82,0%) najsilniejszy wzrost w woj. opolskim (175,8%) najsilniejszy wzrost w woj. zachodniopomorskim (122%) najsłabszy wzrost w woj. łódzkim (29,5%) najsłabszy wzrost w woj. małopolskim (56,9%) spadek wzrost w 5 województwach największy wzrost w woj. świętokrzyskim najsilniejszy spadek w woj. łódzkim wzrost wzrost w 7 województwach najsilniejszy wzrost w woj. pomorskim najsilniejszy spadek w woj. lubelskim wzrost wzrost w 8 województwach największy wzrost w woj. podkarpackim najsilniejszy spadek w woj. dolnośląskim spadek wzrost w jednym województwie najsilniejszy wzrost w woj. mazowieckim najsilniejszy spadek w woj. lubuskim wzrosty silniejsze niż poza (149,6%) wzrosty słabsze niż poza (136,7%) najsilniejszy wzrost w woj. lubelskim (443,0%) najsłabszy wzrost w woj. warmińsko-mazurskim (176,9%) najsilniejszy wzrost w woj. mazowieckim (663,5%) najsłabszy wzrost w woj. warmińsko-mazurskim (224,6%) więcej niż poza OM (33,7) mniej niż w OM (23,2) najwięcej w woj. pomorskim (64,7) najwięcej w woj. pomorskim (29,47) najmniej w woj. opolskim (12,2) najmniej w woj. opolskim (12,0) wyższe niż poza OM (362,5 zł) najwyższe w woj. pomorskim (566,6 zł) najniższe w woj. warmińsko-mazurskim (223,9 zł) wzrost udział ludności korzystającej z kanalizacji w ogólnej liczbie ludności wyższy niż poza OM najwyższy wzrost udziału w woj. mazowieckim najniższy wzrost udziału w woj. warmińskomazurskim wzrost powierzchni użytkowej na mieszkańca wyższy niż średnie wartości dla Polski najwyższy wzrost w województwach dolnośląskim, małopolskim, mazowieckim, podkarpackim podlaskim, pomorskim, wielkopolskim wzrost miejsc w przedszkolach wyższy niż średnie wartości dla Polski najwyższy wzrost 56,87% w woj. lubelskim, 45% w woj. mazowieckim najwyższy spadek w woj. świętokrzyskim (-59%), podlaskim (-36%) i lubuskim (-35%) niższe niż w OM (309,9 zł) najwyższe w woj. dolnośląskim (352,8 zł) najniższe w woj. opolskim (249,3 zł) wzrost udział ludności korzystającej z kanalizacji w ogólnej liczbie ludności niższy niż poza OM najwyższy wzrost udziału (10,2%) w woj. śląskim najniższy wzrost udziału w woj. pomorskim wzrost powierzchni użytkowej na mieszkańca zbliżony do wartości średnich dla Polski najwyższy wzrost w woj. śląskim wzrost liczby miejsc w przedszkolach/mieszkańca niższy niż średnie wartości dla Polski najwyższy wzrost w woj. lubelskim (16%), pomorskim (12%) i opolskim (10%) najwyższy spadek w województwach świętokrzyskim (-13,56%), podlaskim (-6,9%) i warmińsko-mazurskim (-5,07%) KONCENTRACJA POTENCJAŁU W OBSZARACH METROPOLITALNYCH Koncentracja potencjału rozwojowego w obszarach metropolitalnych została zbadana przez autorki poprzez trzy wskaźniki: 1) zmianę udziału w tych obszarach liczby ludności, 2) zmianę udziału pracujących oraz 3) zmianę udziału dochodów budżetów gmin pochodzących z podatków dochodowych od osób fizycznych (PIT). Uwzględniono analizę

każdego z tych wskaźników odrębnie a także skonstruowano na ich podstawie wskaźnik syntetyczny. Przeprowadzona ocena stopnia koncentracji każdego z wymienionych czynników dotyczyła gmin całego obszaru metropolitalnego danego województwa a więc miast dużych, małych i średnich oraz terenów wiejskich. Dodatkowo w analizie procesów koncentracji potencjału rozwojowego metropolii odniesiono się do udziału w obszarach metropolitalnych poszczególnych typów terenów. W okresie 1995-2010 występowały istotne różnice w udziale każdego z wymienionych elementów, przy najmniejszym stopniu koncentracji liczby ludności, wyższym koncentracji pracujących oraz najwyższym dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych (Tab. 8.2). Tab. 8.2. Udział ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) w miastach centralnych i ich obszarach metropolitalnych (OM) w stosunku do obszarów województw w latach 1995-2010 Jednostka terytorialna Udział ludności zamieszkałej w OM w ogólnej liczbie ludności województwa (%) Udział pracujących w OM w ogólnej liczbie pracujących w województwach (%) udział dochodów budżetów z PIT gmin leżących w OM w sumie dochodów budżetów gmin z PIT w województwach (%) syntetyczny wskaźnik udziału w OM ludności, pracujących, dochodów budżetów gmin z PIT 35,3 35,7 35,8 47,4 49,9 49,8 37,8 50,9 54,4 1,3 1,4 1,4 1995 2003 2010 1995 2003 2010 1995 2003 2010 1995 2003 2010 dolnośląskie 26,9 27,8 28,3 32,6 35,5 41,0 29,7 41,7 46,5 0,7 0,8 0,9 kujawskopomorskie lubelskie 22,3 23,2 23,5 35,3 36,3 37,9 26,8 39,2 44,1 0,6 0,7 0,7 lubuskie 32,2 33,2 33,5 41,8 42,8 43,3 32,2 48,2 52,0 1,0 1,2 1,2 łódzkie 44,4 44,2 43,7 53,1 51,7 53,4 55,4 58,4 59,8 1,9 1,8 1,8 małopolskie 33,8 34,2 34,2 46,3 47,8 49,8 42,6 50,8 56,5 1,3 1,3 1,4 mazowieckie 51,3 53,4 54,3 70,0 72,8 73,1 76,4 82,0 81,5 2,7 2,8 2,8 opolskie 27,0 27,2 27,3 34,0 37,0 39,3 26,9 38,4 42,3 0,6 0,8 0,8 podkarpackie 16,8 17,2 17,6 22,4 24,8 26,8 18,3 23,7 28,4 0,0 0,0 0,1 podlaskie 31,7 33,5 34,1 45,2 46,7 46,7 36,0 49,3 52,9 1,1 1,3 1,3 pomorskie 44,9 45,4 45,3 56,4 55,9 54,5 49,5 64,9 68,3 1,9 2,0 2,0 śląskie 63,9 63,2 62,4 70,6 68,3 67,7 74,9 68,9 69,0 3,0 2,7 2,7 świętokrzyskie 20,8 21,4 21,3 33,2 35,3 36,0 21,2 36,7 40,8 0,4 0,6 0,6 warmińskomazurskie 14,6 15,4 15,8 22,8 24,9 25,3 19,0 28,8 32,0 0,0 0,1 0,1 wielkopolskie 26,6 27,2 27,7 37,3 39,9 40,1 34,5 46,2 49,1 0,8 0,9 1,0 zachodniopomorskie 31,3 32,0 32,1 42,5 43,6 42,0 35,2 46,2 49,3 1,0 1,1 1,1 Polska 37,0 37,6 37,7 49,4 50,6 51,4 49,2 58,3 60,6 0,7 0,8 0,9 Najwyższym stopniem koncentracji ludności w obszarach metropolitalnych charakteryzowały się województwa mazowieckie i śląskie, najniższym świętokrzyskie i lubelskie. Wzrost stopnia koncentracji w obszarach metropolitalnych w okresie 1995-2010, w przypadku liczby ludności wynosił w skali kraju 0,7 pp. Najwyższe wzrosty stopnia koncentracji ludności w obszarze metropolitalnym wynoszące 3,0 pp wystąpiły w woj. mazowieckim, a także podlaskim (2,4 pp). Spadki wystąpiły w woj. łódzkim (-0,8 pp) i śląskim (-1,5 pp). Różnica między najwyższym udziałem ludności województwa w obszarze metropolitalnym w roku 1995 a najniższym wynosiła 47 pp. i była podobna w roku 2010 (Tab. 8.2, Rys. 8.1).

w całych obszarach w dużych miastach w małych i średnich miastach w całych obszarach w dużych miastach w małych i średnich miastach w całych obszarach w dużych miastach w małych i średnich miastach Koncentracja miejsc pracy w obszarach metropolitalnych w okresie 1995-2010 była wyższa niż liczby ludności. W najwyższym stopniu miejsca pracy skupione były w obszarach metropolitalnych w województwach mazowieckim i śląskim, w najmniejszym w warmińskomazurskim i podkarpackim. Wzrost stopnia koncentracji pracujących w obszarach metropolitalnych w skali kraju w okresie 1995-2010 był wyższy niż liczby ludności i wynosił 2,0 pp. Najwyższy wzrost wystąpił w woj. dolnośląskim i opolskim. Nieznacznie obniżył się w województwach śląskim, pomorskim i zachodniopomorskim. Różnica między województwem o najwyższym udziale i najniższym w roku 1995-2010 wynosiła 48 pp i była nieznacznie niższa w roku 2010 (Tab. 8.2, Rys. 8.1). Tab. 8.3. Zmiany udziału ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin z podatków PIT w całych obszarach metropolitalnych (OM), miastach dużych obszarów metropolitalnych i miastach małych i średnich obszarów metropolitalnych w latach 1995-2010, punkty procentowe( pp) województwo Zmiany udziału ludności zamieszkałej w obszarach metropolitalnych w ogólnej liczbie ludności województw 1995-2010 pp Zmiany udziału pracujących w obszarach metropolitalnych w ogólnej liczbie pracujących w województwach 1995-2010 pp Zmiany udziału dochodów budżetów gmin z podatku PIT pozyskiwanych w obszarach metropolitalnych w dochodach z PIT pozyskiwanych w gminach województwa 1995-2010 pp Zmiany syntetycznego wskaźnika udziału w OM ludności, pracujących, dochodów budżetów gmin z PIT 1995-2010 pp dolnośląskie 1,4 0,1 0,2 8,4 4,4 0,2 16,7 16,2-0,2 0,2 0,5-1,1 0,0 2,4-0,1 0,3 16,6 15,3-0,6 0,1 lubelskie 1,2 0,2 0,0 2,6 2,3-0,3 17,3 16,6 0,3 0,1 lubuskie 1,3 0,5-0,1 1,5 0,2 0,1 19,7 19,7-0,5 0,2 łódzkie -0,8-1,9 0,2 0,4-0,2-0,6 4,4 7,4-2,5-0,1 małopolskie 0,4-0,6 0,1 3,6 1,0 1,2 13,9 15,9-0,8 0,1 mazowieckie 3,0 0,0 1,2 3,0 1,6-0,5 5,1 9,8-4,5 0,1 opolskie 0,4 0,1-0,1 5,3 4,5 0,6 15,4 16,3-0,7 0,2 podkarpackie 0,8 0,8 0,1 4,5 2,9-0,1 10,1 11,4 0,1 0,1 podlaskie 2,4 1,7 0,2 1,4 1,2-1,1 16,9 17,9-0,2 0,1 pomorskie 0,4-1,8 0,4-1,9-4,7 1,5 18,8 16,8 1,1 0,1 śląskie -1,5-1,6-0,5-2,9-1,1-2,1-5,9 2,4-7,7-0,3 świętokrzyskie 0,6-0,3 0,0 2,8 2,6-0,1 19,6 18,8 0,0 0,2 1,2 0,5 0,0 2,6 2,4 0,0 13,0 12,5-0,2 0,1 wielkopolskie 1,1-1,3 0,5 2,8-1,8 0,3 14,6 12,0-0,2 0,2 kujawskopomorskie warmińskomazurskie zachodniopomorskie 0,8-0,5-0,1-0,5-2,0 0,4 14,1 12,3-0,6 0,1 Polska ogółem 0,7-0,6 0,1 2,0 0,8-0,5 11,3 13,1-2,2 0,2 W skali kraju udział dochodów budżetów gmin z podatku PIT uzyskiwanych w obszarach metropolitalnych był znacznie wyższy niż udział ludności i pracujących, a także ulegał w okresie 1995-2010 najwyższym wzrostom (11,4 pp). Stopień koncentracji

potencjałów województw wyrażonych wielkością dochodów budżetów gmin z podatku PIT zdecydowanie najwyższy był w woj. mazowieckim (81,5% w roku 2010), jednak w okresie 1995-2010 rósł tu w mniejszym stopniu niż wielu innych województwach. Wysoki był też w województwach śląskim i łódzkim. Najsilniej natomiast ulegał wzrostowi w województwach lubuskim i świętokrzyskim, pozostając tu jednak, a szczególnie w woj. świętokrzyskim w roku 2010, na znacznie niższym niż średni w kraju. Zmniejszył się natomiast w województwie śląskim, przy utrzymywaniu poziomu wyższego od średniej krajowej. Najniższa koncentracja dochodów z podatku dochodowego od osób fizycznych zarówno w roku 1995 jak i 2010 miała miejsce w woj. podkarpackim. Różnica między województwami o największym skupieniu dochodów z podatków PIT a najniższym wynosiła zarówno w roku 1995, jak i 2010 około 58 pp. W roku 2010 woj. mazowieckie charakteryzował największy udział pracujących w obszarach metropolitalnych oraz dochodów budżetów z podatków dochodowych od osób fizycznych. Województwo śląskie wyróżniała najsilniejsza koncentracja ludności, a także pracujących i dochodów z podatków PIT (Tab. 8.2, 8.3, Rys. 8.1, 8.2). Rys. 8.1. Zmiany udziału ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych (PIT) w obszarach metropolitalnych województw w latach 1995-2010 (pp)

Rys. 8.2. Zróżnicowanie województw pod względem udziału w obszarach metropolitalnych ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych w roku 2010 Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL GUS Konstrukcja syntetycznego wskaźnika udziału ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin pozwoliła na określenie stopnia koncentracji potencjału demograficznego oraz ekonomicznego w poszczególnych województwach (Rys. 8.2). Analiza tego wskaźnika wskazuje na istotne zróżnicowanie w kraju pomiędzy poszczególnymi województwami. Wartości maksymalne (2,8 i 2,7) wystąpiły na terenie 2 województw: śląskiego i mazowieckiego, natomiast najniższa koncentracja charakteryzowała województwa podkarpackie i warmińsko-mazurskie (0,1). Syntetyczny wskaźnik najwyższą wartość - 3 osiągnął w województwie śląskim w roku 1995 i w tym regionie spadł do wartości 2,7 w roku 2010. Drugim województwem o najwyższym stopniu koncentracji potencjału w obszarach metropolitalnych, wyrażonym wskaźnikiem syntetycznym, było mazowieckie w którym w okresie 1995-2010 koncentracja zwiększyła się, osiągając najwyższą w kraju wartość wskaźnika 2,8. W okresie 1995-2010 wartość wskaźnika syntetycznego określającego udział w obszarach metropolitalnych ludności, pracujących i dochodów z PIT (oprócz woj. śląskiego) malała również w łódzkim (Tab. 8.2.2, Rys. 8.2). We wszystkich pozostałych województwach następował wzrost koncentracji. Do województw o wyższym wzroście koncentracji potencjału w obszarach metropolitalnych niż średnio w kraju należały: dolnośląskie, lubuskie, opolskie, świętokrzyskie i wielkopolskie (Tab. 8.3, Rys. 8.2).

Rys. 8.3. Syntetyczny wskaźnik udziału w obszarach metropolitalnych województw ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych w województwach w latach 1995, 2003, 2010 Rola miast dużych oraz małych i średnich, a także terenów wiejskich w zmianach koncentracji potencjału w całych obszarach metropolitalnych była jednak zróżnicowana w obrębie kraju, a także województw. Zdecydowanie największy udział koncentracji ludności, miejsc pracy oraz dochodów występował w miastach dużych obszarów metropolitalnych i, w zakresie miejsc pracy oraz dochodów, sytuacja ta się utrzymywała. W skali kraju w dużych miastach obszarów metropolitalnych, w okresie 1995-2010, szególnie wysoki był wzrost koncentracji dochodów budżetów gmin z podatków od osób fizycznych (z poziomu 31% do 45%). Wzrost ten był też obserwowany w terenach wiejskich, natomiast w małych i średnich miastach udział ten ulegał zmniejszeniu (Rys. 8.3). Koncentracja miejsc pracy najsilniej zwiększała się również w terenach wiejskich (z 2,9% do 4,6%), w mniejszym stopniu wzrastała w dużych miastach a malała w miastach małych i średnich. Udział ludności w obszarach metropolitalnych zwiększał się szczególnie w terenach wiejskich ( z 5,2% do 6,5%), nieznacznie rósł w małych i średnich miastach, a obniżał się w miastach dużych. Wysoki i stale rosnący udział miast dużych obszarów metropolitalnych w zakresie liczby pracujących, a także dochodów budżetów gmin świadczy o wysokiej koncentracji potencjału ekonomicznego w miastach dużych i umacnianiu się ich znaczenia.

Rys. 8.4. Udział ludności, pracujących i dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych w dużych miastach, małych i średnich miastach oraz terenach wiejskich obszarów metropolitalnych w Polsce w latach 1995 i 2010 Sytuacja różnicowała się wewnątrzregionalnie. Największy udział demograficzny miast dużych oraz małych i średnich zlokalizowanych w obszarach metropolitalnych w 2010 r. dotyczył województwa mazowieckiego oraz śląskiego (Rys. 8.5). Zmiany liczby ludności w okresie 1995-2010 tj. większy wzrost udziału w miastach małych i średnich niż w miastach dużych dotyczył województw: dolnośląskiego, kujawsko-pomorskiego, łódzkiego, małopolskiego, mazowieckiego, pomorskiego i wielkopolskiego (Tab. 8.3). W roku 2010 największa koncentracja ludności w małych i średnich miastach obszarów metropolitalnych miała miejsce w województwie śląskim i mazowieckim. Obszary wiejskie największą rolę odgrywały w województwie opolskim (Rys. 8.5). Koncentracja potencjału ekonomicznego w 2010 r., analizowanego poprzez udział liczby pracujących wskazuje w każdym z województw na przewagę miast dużych. Najsilniej zaznacza się ona w woj. mazowieckim. Jednak należy podkreślić, że małe i średnie miasta zlokalizowane w obszarach metropolitalnych skupiają blisko 1/10 liczby miejsc pracy w województwach: łódzkim (9,2%), mazowieckim (11,3%) i aż 21,6% w woj. śląskim (Rys. 8.6). Analiza zmian liczby pracujących w latach 1995-2010 wskazuje, że miasta małe i średnie miały duże znaczenie w koncentrowaniu potencjału w obszarach metropolitalnych w województwach: małopolskim, pomorskim, wielkopolskim i zachodniopomorskim. Obszary wiejskie największą rolę odgrywały w woj. wielkopolskim (Tab. 8.3, Rys. 8.6).

Rys. 8.5. Koncentracja ludności w dużych miastach, małych i średnich miastach oraz terenach wiejskich obszarów metropolitalnych w województwach w 2010 r. Rys. 8.6. Koncentracja pracujących w dużych miastach, małych i średnich miastach oraz terenach wiejskich obszarów metropolitalnych w województwach w 2010 r.

Udział dochodów z PIT najwyższy był w miastach dużych obszarów metropolitalnych i w większości województw stanowił blisko połowę udziału dochodów w skali wojewódzkiej. Najwyższe wartości w 2010 r. odnotowano w woj. mazowieckim (61%), pomorskim (53%) (Rys. 8.7). Województwami, w których małe i średnie miasta zlokalizowane w obszarach metropolitalnych odgrywały istotną rolę w dochodach budżetów gmin z PIT były województwo: śląskie (22%), mazowiecki (12%) i pomorskie (10%). Najmniejsze znaczenie miasta małe i średnie obszarów metropolitalnych miały w województwach świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim (poniżej 1%). Co do zmian dochodów budżetów gmin z PIT w latach 1995-2010 wzrost udziału w miastach małych i średnich, wyższy niż miastach centralnych nie wystąpił w żadnym województwie (Tab. 8.3, Rys. 8.7). Rys. 8.7. Koncentracja dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych w dużych miastach, małych i średnich miastach oraz terenach wiejskich obszarów metropolitalnych w województwach w 2010 r. Ocena policentryczności województw Dla realizacji założonych celów badań ocena porównawcza policentryczności rozwoju województw z udziałem małych i średnich miast została wykonana poprzez uwzględnienie dwóch wskaźników: 1) stopnia koncentracji w 2010 r. potencjału rozwojowego województw w zakresie liczby ludności, liczby pracujących i dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych,

2) udziału poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych, do których zaliczono miasta, które w przeprowadzonym rankingu zostały wskazane jako: rosnące silne, rosnące średnie, stabilne silne. Na podstawie koncentracji potencjału w obszarach metropolitalnych województwa zostały podzielone na trzy grupy: silnej koncentracji, umiarkowanej koncentracji, słabej koncentracji. Na podstawie udziału miast o korzystnych wskaźnikach rozwojowych województwa zostały zakwalifikowane do grup wydzielonych na podstawie procentowego udziału sumarycznej liczby miast o korzystnych wskaźnikach, położonych poza obszarami metropolitalnymi w ogólnej liczbie miast małych i średnich województw. Województwa zostały podzielone na trzy grupy: o znaczącym udziale miast małych i średnich charakteryzujących się korzystnymi wskaźnikami rozwojowymi, o m udziale miast małych i średnich charakteryzujących się korzystnymi wskaźnikami rozwojowymi, o niskim udziale miast małych i średnich charakteryzujących się korzystnymi wskaźnikami rozwojowymi. Wyróżnione typy policentryczności województw określają łącznie stopień koncentracji potencjału w obszarach metropolitalnych oraz udział poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych (Tab. 8.4, Rys. 8.4). Tab. 8.4. Typy policentryczności województw województwa Udział w liczbie wszystkich Syntetyczny wskaźnik udziału w obszarach metropolitalnych liczby ludności, liczby pracujących, dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych 2010 miast małych i średnich województwa miast o korzystnych wskaźnikach rozwojowych położonych poza obszarami metropolitalnymi (rosnących silnych, rosnących średnich, stabilnych silnych) ( %) dolnośląskie 0,9 23,9 kujawsko-pomorskie 1,4 16,3 lubelskie 0,7 29,3 lubuskie 1,2 37,5 łódzkie 1,8 14,3 małopolskie 1,4 19,0 mazowieckie 2,8 31,7 opolskie 0,8 5,9 podkarpackie 0,1 39,6 podlaskie 1,3 15,8 Typy policentryczności województw z punktu widzenia koncentracji potencjału i udziału poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych słaba znaczący silna silna znaczący słaby słaba znaczący

pomorskie 2,0 37,5 śląskie 2,7 1,7 świętokrzyskie 0,6 6,7 warmińsko-mazurskie 0,1 17,0 wielkopolskie 1,0 16,8 zachodniopomorskie 1,1 42,6 silna znaczący silna słaby słaba słaby słaba znaczący Tab. 8.5. Grupy województw o zróżnicowanej koncentracji potencjału i udziału w obszarach metropolitalnych oraz udziału miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarami metropolitalnymi X Koncentracja w obszarach metropolitalnych potencjału województw w zakresie liczby ludności, liczby pracujących, dochodów budżetów gmin z podatku dochodowego od osób fizycznych 2010 silna słaba znaczący mazowieckie pomorskie zachodniopomorskie lubuskie podkarpackie udział w liczbie wszystkich miast małych i średnich województwa miast położonych poza obszarami metropolitalnymi o korzystnych wskaźnikach rozwojowych łódzkie dolnośląskie kujawsko-pomorskie małopolskie podlaskie wielkopolskie warmińskomazurskie lubelskie słaby śląskie opolskie świętokrzyskie Biorąc pod uwagę koncentrację potencjału oraz udziału poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych wyróżniono 9 typów województw o zróżnicowanym stopniu i formie policentryczności. 1. Silna koncentracja potencjału i znaczący udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: mazowieckie, pomorskie. 2. Silna koncentracja potencjału i udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: łódzkie. 3. Silna koncentracja potencjału i słaby udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: śląskie. 4. Umiarkowana koncentracja potencjału i znaczący udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: zachodniopomorskie, lubuskie. 5. Umiarkowana koncentracja potencjału i udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, podlaskie, wielkopolskie.

Rys. 8.8. Typy policentryczności województw z punktu widzenia koncentracji potencjału w obszarach metropolitalnych w roku 2010 oraz obecności miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych w okresie 1995-2010

6. Umiarkowana koncentracja potencjału i słaby udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: opolskie. 7. Słaba koncentracja potencjału i znaczący udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: podkarpackie. 8. Słaba koncentracja potencjału i udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: warmińsko-mazurskie, lubelskie. 9. Słaba koncentracja potencjału i słaby udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych poza obszarem metropolitalnym: świętokrzyskie. Policentryczność na tle wskaźników rozwojowych województw W celu sprawdzenia czy występuje zbieżność pomiędzy wskaźnikami rozwojowymi określonymi na poziomie regionalnym, a zróżnicowaniem typu policentryczności województwa odniesiono się do: poziomu rozwoju województw określonego wielkością PKB województw w stosunku do średniej krajowej, wielkości miast centralnych obszarów funkcjonalnych (z uwzględnieniem łącznie miast metropolii śląskiej, trójmiasta Gdańsk-Gdynia-Sopot, Torunia-Bydgoszczy. Zielonej Góry- Gorzowa) i typów obszarów funkcjonalnych ośrodków miejskich określonych w KPZK30 jako metropolitalne bądź krajowe. Województwa o wartości PKB wyższym niż średnio w kraju charakteryzowały się koncentracją potencjału w obszarze metropolitalnym silną (mazowieckie, śląskie) lub umiarkowaną (dolnośląskie, wielkopolskie). W żadnym z województw o słabej koncentracji potencjału PKB nie przekraczało średniej krajowej. W województwach o stosunku PKB województwa do średniej krajowej niższym niż 80% charakteryzowały się koncentracją potencjału w obszarze metropolitalnym silną (łódzkie), umiarkowaną (opolskie, podlaskie) lub słabą (podkarpackie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie). Województwa o stosunku PKB niższym niż średnia krajowa, na poziomie 80 100% tej średniej, charakteryzowała koncentracja potencjału silna (pomorskie) lub (kujawsko-pomorskie, lubuskie, małopolskie, zachodniopomorskie). W tej grupie nie wystąpiło województwo o słabej koncentracji potencjału. Województwa o silnej koncentracji potencjału należały do grupy województw o PKB wyższym niż średnia krajowa (mazowieckie i śląskie), ale też silną koncentracją charakteryzowało się województwo łódzkie, które cechowała niekorzystna wartość PKB, która w relacji do średniej krajowej ulegała pogorszeniu w okresie 1995-2010 (Tab. 8.3.1). W generalnym ujęciu jednak zaobserwować można zbieżność między koncentracją potencjału w obszarach metropolitalnych a stosunkiem PKB województwa do średniej krajowej (Rys. 8.6). Wśród województw o najsilniej pogarszającej się w okresie 1995-2010 relacji PKB województwa do średniej krajowej woj. warmińsko-mazurskie cechowała słaba koncentracja

potencjału w obszarze metropolitalnym i poza obszarami metropolitalnymi udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych. Słabą koncentracją charakteryzowało się też woj. podkarpackie, przy dużym udziale miast małych i średnich rozwijających się korzystnie. Duży udział takich miast przy umiarkowanej koncentracji potencjału w obszarze metropolitalnym występował w woj. zachodniopomorskim. Umiarkowany stopień koncentracji i udział miast charakteryzował woj. kujawsko-pomorskie. Tak więc znaczący udział dobrze rozwijających się miast małych i średnich położonych poza obszarami nie gwarantował poprawy relacji PKB województwa w stosunku do średniej krajowej. Ta poprawa wystąpiła tylko w woj. mazowieckim. W pozostałych województwach o dużym udziale takich miast następowało pogarszanie stosunku PKB województwa do średniej krajowej (Tab. 8.5). Tab. 8.6. Typy policentryczności województw o zróżnicowanym PKB Stosunek PKB województwa do średniej krajowej (%) Zmiana stosunku PKB województwa do średniej krajowej (%) 2003 2010 2003-2010 Typy policentryczności województw z punktu widzenia koncentracji potencjału i udziału poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych dolnośląskie 101,8 112,5 10,5 kujawsko-pomorskie 89,5 83,9-6,3 lubelskie 86,6 84,5-2,4 lubuskie 92,7 92,1-0,6 łódzkie 71,1 67,6-4,9 małopolskie 86,1 84,9-1,4 mazowieckie 154,7 162,7 5,2 opolskie 79,0 79,5 0,6 podkarpackie 71,6 67,3-6,0 podlaskie 75,8 72,7-4,1 pomorskie 99,2 96,0-3,2 śląskie 109,0 107,0-1,8 świętokrzyskie 78,2 75,8-3,1 warmińsko-mazurskie 78,5 73,4-6,5 wielkopolskie 105,0 104,1-0,9 słaba znaczący silna silna znaczący słaby słaba znaczący silna znaczący silna słaby słaba słaby słaba zachodniopomorskie 93,6 87,0-7,1

znaczący Rys. 8.9. Koncentracja ludności pracujących i dochodów z podatków dochodowych od osób fizycznych na tle stosunku PKB województw do średniej krajowej w roku 2010 Zmiany średniej pozycji miast małych i średnich obu grup były zróżnicowane w województwach o różnym typie policentryczności. W województwach o silnej koncentracji potencjału występował bądź wzrost średniej pozycji miast w obszarze metropolitalnym oraz poza tym obszarem (mazowieckie, pomorskie) bądź też spadek w obu grupach (śląskie, łódzkie). Do województw o słabej koncentracji potencjału w obszarze metropolitalnym, w którym średniemu wzrostowi pozycji miast położonych w obszarze metropolitalnym towarzyszył również średni wzrost pozycji miastach poza tym obszarem należały warmińsko-mazurskie i podkarpackie. W pozostałych województwach o słabej koncentracji potencjału występował spadek pozycji obu grup miast (lubelskie) lub wzrost w miastach obszaru metropolitalnego oraz spadek poza obszarem metropolitalnym (świętokrzyskie). Wszystkie województwa o znaczącym udziale miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi charakteryzujących się korzystnymi wskaźnikami rozwojowymi cechowały wzrosty pozycji miast zarówno w obszarach metropolitalnych jak i poza nimi.

Województwa o słabym udziale miast dobrze rozwijających się położonych poza obszarami metropolitalnymi (opolskie, śląskie, świętokrzyskie) cechował jednocześnie średni spadek pozycji tych miast w rankingu (Tab. 8.5).

Tab. 8.7. Średnie pozycje miast małych i średnich wg rankingu miast na typu policentryczności województw Województwo Średnia pozycja miasta w rankingu miast małych i średnich 2010 położone w obszarze metropolitalnym położone poza obszarem metropolitalnym Średnia zmiana pozycji w rankingu miast małych i średnich poprawa (+) obniżenie (-) w okresie 1995-2010 położone w obszarze metropolitalnym położone poza obszarem metropolitalnym dolnośląskie 246,5 471,0 +122,8-6,9 464,4 495,2 +0,4-58,7 lubelskie 443,7 456,6-128,8-50,5 lubuskie 270,2 370,0 +46,5 +12,5 łódzkie 430,1 455,0-90,7-81,9 małopolskie 278,8 463,3 +62,4-63,4 mazowieckie 283,1 339,1 +40,8 +62,7 opolskie 296,7 479,3 +61,5-121,1 podkarpackie 316,7 361,0 +59,8 +9,5 podlaskie 390,6 498,2 +20,3-31,3 pomorskie 211,4 350,7 +61,2 +33,7 śląskie 428,0 526,6-33,4-84,6 świętokrzyskie 367,3 606,2 +198,7-26,6 531,5 584,0 +33,1 +74,5 wielkopolskie 311,1 447,6 +121,6-8,4 kujawskopomorskie warmińskomazurskie zachodniopomorskie 295,7 436,4 123,4 114,6 Typy policentryczności województw z punktu widzenia koncentracji potencjału i udziału poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych słaba znaczący silna Silna znaczący słaby słaba znaczący silna znaczący silna słaby słaba słaby słaba znaczący Województwa o największej liczbie ludności miast centralnych i wykształconych obszarach funkcjonalnych o charakterze metropolitalnym cechowały rożne typy policentryczności. We wszystkich jednak występowała koncentracja potencjału silna (łódzkie, mazowieckie, pomorskie, śląskie) lub (dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, małopolskie, wielkopolskie). Województwa te cechował też znaczący (mazowieckie, pomorskie) lub (dolnośląskie, małopolskie, łódzkie) udział poza obszarami metropolitalnymi miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwoju. Wyjątkiem było woj. śląskie. Pozostałe województwa o obszarach funkcjonalnych zakwalifikowanych jako metropolitalne cechowała koncentracja potencjału (zachodniopomorskie) lub słaba (lubelskie). W województwach tych znaczący (zachodniopomorskie) lub był udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwoju położonych poza obszarami metropolitalnymi. Województwa o dużych miastach obszarów metropolitalnych liczących powyżej 200 tys. mieszkańców i obszarach funkcjonalnych o charakterze krajowym, charakteryzowała (lubuskie, podlaskie) lub słaba koncentracja potencjału.

W województwie lubuskim towarzyszył temu znaczący udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwojowych, w podlaskim, a w świętokrzyskim słaby. W województwach o miastach centralnych nie przekraczających 200 tys. mieszkańców i obszarach funkcjonalnych o charakterze krajowym występowała (opolskie) lub słaba koncentracja potencjału (podkarpackie, warmińsko-mazurskie). Udział miast małych i średnich o korzystnych wskaźnikach rozwoju położonych poza obszarami metropolitalnymi był wysoki w woj. podkarpackim, a słaby w opolskim i warmińskomazurskim. Nie można więc stwierdzić, że silnie wykształcony obszar metropolitalny, koncentrujący znaczący potencjał przyczynia się do ograniczania rozwoju miast małych i średnich położonych poza tym obszarem. Nie ma też jednoznacznej zależności między słabszą koncentracja potencjału w obszarach metropolitalnych a występowaniem dobrze rozwijających się miast małych i średnich położonych poza obszarami metropolitalnymi. Strefy zróżnicowanych procesów rozwojowych małych i średnich miast w województwach Przestrzeń Polski charakteryzuje się złożoną i zróżnicowaną pod względem różnych wskaźników strukturą systemu osadniczego z punktu widzenia procesów rozwojowych zachodzących w małych i średnich miastach w okresie 1995-2010 oraz jej stanu w roku 2010. Strefy o dużym udziale miast charakteryzujących się wzrastającą w okresie 1995-2010 liczbą ludności można wyróżnić jedynie w części województw i ich zasięg w województwach jest zróżnicowany. Wokół obszarów metropolitalnych, z szerokim zasięgiem przestrzennym również poza obszarami metropolitalnymi, strefy takie rozwinięte były w województwach wielkopolskim, mazowieckim, małopolskim i pomorskim. W woj. mazowieckim strefa taka sięgała do woj. podlaskiego. W woj. małopolskim do woj. podkarpackiego, łącząc się ze strefą rozwijającą się wokół obszaru metropolitalnego Rzeszowa, W województwie wielkopolskim sięgała do strefy wykształconej wokół obszaru metropolitalnego Wrocławia. W powiązaniu z obszarem metropolitalnym strefa korzystnej dynamiki liczby ludności rozwinięta była również wokół Gorzowa Wielkopolskiego. Brak natomiast było takiej strefy w woj. lubuskim wokół Zielonej Góry. W województwach łódzkim, warmińsko-mazurskim i częściowo podlaskim niewielkie strefy występowania miast o wzrastającej liczbie ludności rozwinęły się poza obszarami metropolitalnymi. Brak takich stref zaznaczał się w województwach lubelskim, opolskim a także śląskim. Szczególnie silna koncentracja miast o niekorzystnej dynamice liczby ludności charakteryzowała południową część woj. dolnośląskiego, woj. śląskie i opolskie (Rys. 8.10). W zakresie struktury wieku ludności zwraca uwagę szczególnie występowanie rozległych obszarów o niekorzystnej strukturze wieku w roku 2010. Dotyczy to szczególnie woj. śląskiego, łódzkiego, południowej części dolnośląskiego, lecz strefy takie wykształcone

są też w mniejszym zasięgu we wszystkich regionach. Najkorzystniejsza sytuacja występowała w województwach wielkopolskim, mazowieckim i pomorskim (Rys. 8.11). Rys. 8.10. Koncentracja ludności pracujących i dochodów z podatków dochodowych od osób fizycznych na tle stosunku PKB województw do średniej krajowej w roku 2010

Rys. 8.11. Strefy występowania miast małych i średnich o niekorzystnej strukturze wieku ludności

Strefy występowania znaczącej liczby miast małych i średnich charakteryzujących się korzystną dynamiką liczby pracujących wykształcone były w zasięgach nie w pełni odzwierciedlających zasięg stref o miastach charakteryzujących się korzystną dynamiką liczby ludności. W województwie mazowieckim zasięg tej strefy był większy niż w przypadku dynamiki liczby ludności. W województwie wielkopolskim zasięg strefy był nieznacznie mniejszy. W województwie dolnośląskim zasięg strefy praktycznie ograniczał się do obszaru metropolitalnego. Korzystniejsza sytuacja niż w przypadku liczby ludności była w rozkładzie miast o rosnącej liczbie pracujących w okresie 1995-2010 w województwach podlaskim i opolskim (Rys. 8.12). Strefy występowania miast małych i średnich o korzystnym wskaźniku liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców najsilniej wykształcone były w zachodniej części kraju, w województwach: wielkopolskim, zachodniopomorskim, lubuskim, dolnośląskim a także opolskim. Ponadto strefa taka, o szerokim zasięgu zaznaczona była w województwie mazowieckim, małopolskim i pomorskim, znacznie wykraczając poza obszary metropolitalne a w przypadku województwa mazowieckiego, łącząc się z obszarem metropolitalnym Łodzi. Brak takich stref lub ich niewielki zasięg zaznaczał się w województwach warmińsko-mazurskim, podlaskim, śląskim (Rys. 8.13). Odmienny zasięg niż w przypadku liczby podmiotów gospodarczych ogółem na 1000 mieszkańców miała strefa o korzystnym wskaźniku liczby podmiotów sekcji M. W przestrzeni kraju obszar metropolitalny Warszawy wyróżniał się gęstością miast o korzystnym udziale podmiotów sekcji M. Strefa miast o korzystnym wskaźniku sięgała jednak również poza obszar metropolitalny. Podoba sytuacja, lecz o mniejszym zasięgu przestrzennym dotyczyła Krakowa i Rzeszowa. Najbardziej rozległy obszar, chociaż zróżnicowany pod względem gęstości miast o korzystnych wskaźnikach, obejmuje województwa wielkopolskie i dolnośląskie. Obszar metropolitalny Łodzi charakteryzuje brak miast wyróżniających się większą niż średnia w kraju liczbą podmiotów sekcji M i nieliczne są takie miasta poza tym obszarem. Podobna sytuacja dotyczy woj. lubelskiego. Brak miast o korzystnym wskaźniku w województwach warmińsko-mazurskim i podlaskim (Rys. 8.14). W roku 2010 strefy występowania miast małych i średnich o wyższych niż średnia w kraju wysokości dochodów budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych zawężone były praktycznie do obszaru metropolitalnego Warszawy i metropolii górnośląskiej. W znacznie mniejszym zasięgu strefy takie zaznaczyły się w obszarach metropolitalnych Poznania i Gdańska. Wskaźnik ten najbardziej niekorzystnie różnicuje przestrzeń Polski (Rys. 8.15). Obszary koncentracji miast małych i średnich, w których najwyższy jest udział osób korzystających ze środowiskowej opieki społecznej występują głównie w północnozachodniej i północno-wschodnie części kraju. W najmniejszym stopniu problem ten dotyka województw śląskiego, wielkopolskiego, małopolskiego i mazowieckiego, ale też opolskiego, lubelskiego i świętokrzyskiego, mimo że w województwach tych wiele wskaźników rozwojowych należy do najniższych (Rys. 8.16).

. Rys. 8.12. Strefy występowania miast małych i średnich o korzystnej dynamice liczby pracujących w okresie 1995-2010

Rys. 8.13. Strefy występowania miast małych i średnich o wysokiej przedsiębiorczości w roku 2010

Rys. 8.14. Strefy występowania miast małych i średnich o wysokim udziale podmiotów sekcji M na 1000 mieszkańców w 2010 r.

Rys. 8.15. Strefy występowania miast małych i średnich o wysokich dochodach budżetów gmin pochodzących z podatku dochodowego od osób fizycznych

Rys. 8.16. Strefy występowania miast małych i średnich o wysokim udziale osób korzystających ze środowiskowej opieki społecznej

Biorąc pod uwagę syntetyczny wskaźnik dynamiki rozwoju, zasięg przestrzenny stref występowania miast małych i średnich o najbardziej korzystnym wskaźniku jest niewielki. Największy zasięg przestrzenny, znacznie wykraczający poza obszar metropolitalny, strefa osiągała woj. mazowieckim. Rozległa była również w woj. zachodniopomorskim i lubuskim, również poza obszarem metropolitalnym, a także w powiązaniu z tym obszarem w północnozachodniej części woj. dolnośląskiego. Mniejszy zasięg stref zaznaczył się w województwach wielkopolskim, dolnośląskim, małopolskim, opolskim i pomorskim. Praktycznie nie występował wokół obszarów metropolitalnych oraz poza nimi w województwach kujawskopomorskim, warmińsko-mazurskim i podlaskim. W województwie opolskim niewielka strefa związana była z obszarem metropolitalnym. Tylko poza obszarami metropolitalnymi i ich sąsiedztwem strefy takie da się zidentyfikować w woj. lubelskim (Rys. 8.17). Skupienia miast charakteryzujących się najkorzystniejszymi wskaźnikami udziału pracujących w liczbie ludności, dochodów własnych budżetów gmin na osobę, liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców oraz powierzchni użytkowej mieszkań w roku 2010, podobnie jak i cząstkowe wskaźniki znacznie różnicują przestrzeń kraju. W przypadku wydzielenia pięciu skupień zasięg stref występowania miast o najkorzystniejszych wskaźnikach w najszerszym zasięgu, znacznie przekraczającym obszary metropolitalne, występował w województwach wielkopolskim, mazowieckim, małopolskim, śląskim i pomorskim. Stosunkowo duży zasięg ma również w województwach podkarpackim, i łódzkim. Brak takich stref w województwach podlaskim i świętokrzyskim (Rys. 8.18). Przy wydzieleniu 9 skupień miast zasięg tych stref został znacznie ograniczony (Rys. 8.19).

Rys. 8.17. Strefy występowania miast małych i średnich o wysokim udziale klas charakteryzujących się najwyższym syntetycznym wskaźnikiem dynamiki rozwoju

Rys. 8.18. Strefy występowania miast małych i średnich zaliczonych do skupisk miast o najkorzystniejszych w roku 2010 wskaźnikach w zakresie liczby ludności, dochodów własnych budżetów gmin na osobę, liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców oraz powierzchni użytkowej mieszkań w roku 2010 (5 skupisk)

Rys. 8.19. Strefy występowania miast małych i średnich zaliczonych do skupisk miast o najkorzystniejszych w roku 2010 wskaźnikach w zakresie liczby ludności, dochodów własnych budżetów gmin na osobę, liczby podmiotów gospodarczych na 1000 mieszkańców oraz powierzchni użytkowej mieszkań w roku 2010 (9 skupisk)