Szymon Matuszewski, Krzysztof Szpila Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Część 2: Muchówki (Insecta: Diptera) Wstęp Cechą wyróżniającą muchówki jest przekształcen ie tylnych skrzyde ł w przezmianki [1]. Owady te cechują s ię nadto parą dużych oczu złożonych oraz silnie rozwiniętym drugim segmentem tułow ia [ 1]. Gatunki wskażnikowe muchówek wykorzystywane są do ustalania czasu śmierci w obydwu podejściach - rozwojowym i sukcesyjnym. Imagines muchówek zbiera się z użyciem siatki entomologicznej, stadia preimaginalne manualnie zwykle za pomocą pęsety. W przypadku stadiów preimaginalnych bardzo dobre efekty daje nadto zbiór substratu występowania np. gleby pod zwłokami i w ich pobl iżu albo - w przypadku larw Fannidae oraz Piophilidae odsłoniętych kości. Dojrzałe muchówki zabezpiecza się poprzez utrwalenie w 75% alkoholu etylowym. Stadia preimaginaine zabezpiecza się w części na żywo na odpowiednim substracie, w częśc i natomiast poprzez utrwalenie w 75% alkoholu etylowym. Larwy przed utrwaleniem w alkoholu należy zab ić, zalewając je wrzątkiem. Opisy gatunków zamieszczono w tabelach. Cyfry rzymskie przyporządkowane poszczególnym polom tabeli oznaczają : I. stadia rozwoju występujące na zwłokach dużych kręgowców w lasach, II. pokrój imagines, IV. sezonowość występowania na zwłokach w lasach, V. powtarzalność występowania na zwłokach w lasach, VI. czas pojawiania się na zwłokach w lasach (względem rozkładu), VII. miejsce występowania na zwłokach. Przedstawione w ramce kategorie informacji zostały bardziej szczegółowo omówione we wprowadzeniu do katalogu [2]. Calliphoridae - plujkowate W lasach, w większości przypadków, larwy tej rodziny muchówek (zwłaszcza gatunków Lucilia caesar oraz Calliphora vomitoria) napędzają ak1ywny rozkład [3J. W tym typie środowiska są więc głównymi reducentami zwłok dużych kręgowców. Gatunki wskażn ikowe plujkowatych korzystają ze zwłok w podobny sposób, obecne są więc w tych samych miejscach zw ło k i ich otoczenia. Imagines występują na powierzchni zwłok oraz na roślinności i powierzchni gleby w pobliżu zwłok (ryc. 1). Jaja składane są na powierzchnię zwłok w miejsca wilgotne, niewystawione na bezpośrednie działanie promieni słonecznych (głównie naturalne otwory ciała, rany, pachy, pachwiny oraz miejsca kontaktu gleby i zwłok) (ryc. 2). Larwy żerują w masach larw w miejscach występowania tkanek miękkich (ryc. 3). W razie braku tkanek miękkich mogą jednak żerować na pozostało ściach po aktywnym rozkładzie na powierzchni gleby pod zwłokami i w ich pobliżu. Tak zwane formy wędrujące (larwy III stadium, które zakończyły żerowanie i szukają miejsca do przepoczwarczenia) występują natomiast pojedynczo na powierzchni gleby w pobliżu zwłok (ryc. 4). Poczwarki (ryc. 5) występują głównie w glebie w pobliżu zwłok. Chrysomya a/biceps oraz Phormia regina mogą jednak przepoczwarczać się również bezpośredn io przy zwłokach (w glebie pod zwłokami, a nawet w kieszeniach czy załaman iach materiału garderoby zwłok). Larwy większośc i gatunków wskażnikowych z tej rodziny nie są rozróżnialne na podstawie pokroju. Wyjątkiem są larwy Chrysomya a/biceps, k1óre można na tej podstawie odróżnić od larw innych plujkowatych występujących na zwłokach w lasach Polski (ryc. 6). 26 PROBLEMY KRVMINAlISTYKI268 (kwiecień--czcrwiec)2010
Ryc. 1. Imagines plujkowatych w okolicy nozdrzy zwłok świni Fig. 1. Adult blowf/ies in the nose area ot pig carcass ź ród ło (ryc. 1-7; tab. 1-14): autorzy Ryc. 2. Jaja plujkowatych w obrębie otworu gębowego (górne zdjęcie ) oraz w okolicy Odbytu (dolne zdjęc ie ) zwłok świn i Fig. 2. Blowfly eggs in the mouth (top) and in the anus eree (bottom) ot pig carc8ss Ryc. 3. Masy larw plujkowatych. Górne zdj ęcie - masa utworzona przez larwy l stadium, zdjęcie środkowe oraz zdjęcie u dolu - masy utworzone przez larwy lił stadium. Fig. 3. Masses of b/owfły larvae. Top - mass tormea by 1st instar /aiv8e; centre and bottom - masses tormed by 3m instar /arvae PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecier't-czerwlec) 2010 27
Ryc. 4a-b. Formy wędrujące larw plujkowatych Fig. ąa-b. PosH eeding larvae ot bfowflies Ryc. 5. Poczwarki plujkowatych Fig. 5. Blowf1y pupae D F l em Ryc. 6. larwy III stadium "wybranych taksonów. A - Lucilia sp., B - Chrysomya a/biceps. C - Fannia manicata, 0 - Fannia comone. E - Stearibia nigriceoe. F - Hydrotaea sp. FIg. 6. Third instar tsrvee ot selected taxa. A - Luci/ia sp., B - Chrysomya a/biceps, C - Fannia manicata, 0 - Fann/a coracina, E - Stearibia nigr/ceps. F - Hydrotaea sp. 28 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecieri-ezerwiec) 2010
Calliphora vicina - plujka pospolita W lasach jest incyde ntalnym elementem fauny zwłok [4]. Gatunek ten jest przydatny do ustalania czasu ś m i e rc i w podejściu rozwojowym. Opublik owano kilka użyteczn ych modeli jego rozwoju [5-9]. Brak informacji o przyd atno ści tego gatunku do ustalania czasu śm ie rc i w podejściu sukce syjnym. Tabela 1 Calliphora vicina Rob ineau-desvoidy, 1830 imagines, stadia preimaginalne imagines: wiosna stadia preimaginalne : wiosna imagincs : przed począ tkiem wzdęcia (zwykle bez pośrednio po zgonie) larwy: w trakcie aktywnego rozkładu imagines: niska stadia p reimaginalnc: niska Calliphora vomitoria - plujka burczało W lasach wiosną i jes ienią cechuje s ię wysoką powtarza lnością występowan ia stadiów preimaginalnych [4, 10). W tych porach roku jest jednym z waż n i ejszych gatunków wskażnikowych podejścia rozwojowego. Opublikowano użyteczne modele rozwoju tego gatunku [5, 9, 11]. Larwy charakteryzują się n i s ką przydatnością do ustalania czasu śm ierc i w podejściu sukcesyjnym, brak natomiast informacji o p rzyd at n o ści pozostałyc h stadiów [4]. Tabela 2 Calliphora uomitoria (Linnaeus, 1758) imagines, stadia preimaginalne imagincs: wiosna. lato, jesień stad ia preimaginalne: wiosna, lato, jesień ~ imag ines: w iosna, je si eń - wysoka, lato - niska L::J stadia preimaginalne: wiosna, jesień - wysoka, lato - ś rednia imagines: przed początkiem wzdęcia (zwykle bezpośrednio po zgonie) larwy: w trakcie aktywnego rozkladu PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwtecten-czerwrec) 2010 29
Chrysamya a/biceps Gatunek wykazany z Polski dopiero w 2007 roku [12J. W lasach jest incydentalnym elementem fauny zwłok [4J. Obecnie rozszerza swój za s ięg na p ółnoc Europy [12]. możliwe zatem, że w p rzy szło ś ci będzi e m ia ł wyższą powtarzalno ść występowan ia na zw ł o kac h w lasach Polski. Gatunek ten jest przydatny do ustalania czasu ś mi e rc i w podej śc i u rozwojowym. Opublikowano uż yt e czne modele jego rozwoju [9, 13J. Brak informacji o przydatnośc i tego gatunku do ustalania czasu śm i e rci w podejś ciu sukcesyjnym. Tabela 3 Chrysomya albiceps (Wiedemann, 1819) imagines, sladi a preima ginalne irnagines: lato stadia preimagina lne: lato imagines : nis ka stadia preimagina lne: niska imagines: blisko k ońca wzdęcia larwy: blisko k oń ca aktywnego rozk ładu Cynamya mortuorum - trupnica padlinowa W lasach jest incydentalnym elementem fauny zw ł o k [4]. Potencjalnie jest przydatny do ustalania czasu śm ierci w pod ejściu rozwojowym, nie ma jednak opublikowanego użyt eczn eg o modelu rozwoju tego gatunku. Brak informacji o jego p rzydat n ośc i do ustalania czasu śmierc i w p ode j ś c i u sukcesyjnym. Tabela 4 Cynomya mortuorum (Linnaeus, 1761) imag ines, stadia preima ginalne imagines: wiosna stadia pre imaginalne. wiosna imagines: niska stadia preimaginalne : niska imagines: przed p oczą tkiem wzdęcia (zwykle bezpośrednio po zgoni e) larwy: blisko końca aktywnego rozkładu 30 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecień-e zerwiec) 2010
Luci/ia caesar - padlinówka cesarska Gatunek plujkowatych o najwyższe j powtarzalnośc i występowa n ia stad iów preimaginalnych w lasach [4]. W badaniach będących pods t awą katalogu lanwy tego gatunku stwierdzono licznie na wszystkich 39 zwłokach [trzy typy siedliskowe lasu (ols, grąd oraz bór mieszany) wio sną, latem i je s ie ni ą ] [4, 10J. Potencjalnie jest on bardzo przydatny do ustalania czasu ś mi erci w pod ejściu rozwojowym. Nie ma opublikowanego użytecznego modelu jego rozwoju ani informacji o jego przydatn ości do ustalania czasu ś mierci w podejściu sukcesyjnym. Tabela 5 Lucilia caesar (Linnaeus, 1758) imagines, stadia preimaginalne ima gines: wiosna. Jato. jes i eń stadia preimaginalne: wiosna, lato. jesień imagines: wysoka stadia preimaginalne: wysoka imagincs: przed początkiem w z d ęcia (zwykle bezp oś redni o po zgonie) larwy: zw ykle blisko poc ząt k u aktywnego rozk ł a d u Phormia regina W lasach latem cechuje się wysoką powtarzalnością wyst ę powa nia stad iów pre imaginalnych [4]. W tej porze roku jest jednym z ważn iejszych gatunków wskaźnikowych podejścia rozwojowego. Opublikowano kilka użytecznych modeli rozwoju tego gatunku [5, 7-9, 14, 15]. Lanwy mają wysoką przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym, imagines charakteryzują s i ę natomiast p rzyd atno śc i ą u m i arkowan ą [4]. Tabe la 6 Phormia regina (Meigen, 1826) imagines, stadia preimaginalne ~ -. - -,.~ ",'W,- t... - \- ---. -,~~ imagine s: wios na. lato stadia preimaginajne: wiosna, lato imagines: wiosna - średnia, lato - niska stadia preimaginalne: wiosna - niska, lato - wysoka imagines : w trakcie w z dęc i a larv..y w trakcie aktywnego rozkład u PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecien-czerwiec) 2010 31
Dryomyzidae Dryomyza f/aveola Ponieważ stadiów preimaginalnych nie stwierdzano na zwło kach w lasach [4], w tym typie ś rod ow i s ka gatunek jest nieprzydatny do ustalania czasu śmie rc i w podej śc iu rozwojowym. Imagines mają natomiast umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym [4]. Tabela 7 Dryomyzaflaveola (Fabri cius, 1794) 0 imagmes EJ G B lviii wiosna, lato, jesi eń wiosna, lato - niska jesień - w yso ka w trakcie zaawansowanego rozkład u powierzchnia zwł ok, ods ł onię te k ości, pow ierzchnia gleby pod zwłokami, roś linnoś ć i powierzchnia gleby w pobliżu zw ł ok 32 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 2&8 (kwiecieti-ezerwiec) 2010
Fannidae - zgniłówkowate Gatunki ujęte w katalogu obecne są w tych samych miejscach zwłok i ich otoczenia. Imagines występują zw ła szcza na powierzchni gleby pod zwłokami, ale równ i eż na od s ł o niętych kościac h oraz na powierzchni zwłok i na roślin ności w ich pob l iż u. Nieznane jest miej- Fannia coracina W lasach jest incydentalnym elementem fauny zwło k [4]. Potencjalnie jest przydatny do ustalania czasu ś mi erci w pod ej ści u rozwojowym, nie ma jednak opublisce skła dania jaj. Larwy ż er ują pojedynczo główn ie w obręb ie pochodnych roz k ład u tkanek miękkich na powierzchni gleby oraz w glebie pod zwłokami, nadto na odsłoniętych kościach. Poczwarki występują w glebie w pobliżu zwłok. Larwy gatunków ws każni kowych z tej rodziny mogą być roz róż n ione na podstawie pokroju (ryc. 6). kowanego użyte cznego modelu rozwoju tego gatunku. Brak informacji o jego przydatnoś ci do ustalania czasu ś mi e rci w p odej śc i u sukcesyjnym. Tabela 8 Fannia coracina (Loew, 1873) imagincs, stadia p reimag inalne imagmes. wiosna, jes ień stadia preimaginalne: jesi eń imagines : niska stadia p reimaginalne: niska imagines: w trakcie wzd ęc i a larw y: w trakcie zaawansowanego rozkła d u Fannia manicata W lasach j e si e ni ą cechuje się wys oką, a w i os n ą średnią powtarzalnością występowania stadiów preimaginalnych [4]. Potencjalnie jest zatem bardzo przydatny do ustalania czasu śm ierci w podejściu rozwojowym. Niestety nie ma opublikowanego użyteczneg o modelu jego rozwoju. Imagines mają umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym, larwy charakteryzują się natomiast przydatnością niską [4]. Tabela 9 Fannia municaia (M eigen, 1826) imagines, stadia preimaginalne imagines: wiosna, lato, jesi eń stadia preimaginalne: wiosna, lato, jesi e ń imagines: wi osna - wysoka, lato, jesień - niska stadia preimaginalne: wi osna - średnia, lato - niska, jesi eń - wysoka imagines: blisko początku wzdęc ia larwy : w trakcie aktywneg o rozk ł ad u PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwrecten-czerwlec) 2010 33
Muscidae - muchowate Gatunki ujęte w katalogu obecne są w tych samych miejscach zwło k i ich otoczenia. Imagines wystę puj ą na powierzchni gleby pod zwło kam i, na powierzchni zw łok oraz na roślinno śc i w po bliżu zwłok. Nieznane jest miejsce składania jaj. Larwy żerują głównie w obrębie pochodnych rozkład u tkanek m iękkich na powierzchni gle- by oraz w glebie pod zwłokami, rzadziej na tkankach m iękkic h zwlok. Ch o ciaż nie tworz ą typowych mas larw, mog ą niekiedy wy stępować w d u żych skupieniach. Poczwarki wys tępują w glebie pod zwło kami i w ich pobliż u. Larwy gatunków wskażnikowych z tej rodziny nie s ą rozróżn i alne na podstawie pokroju (ryc. 6). Hydrotaea aenescens Stadiów preimaginalnych w lasach nie stwierdzano [4], w tym typie środowiska gatunek jest więc nieprzydatny do ustalania czasu śmi e rci w podejściu rozwojowym. Warto zaz n a czyć, że - obok Hydro/aea capensis - H. aenescens jest jedynym gatunkiem z rodzaju Hydro/aea, dla którego opublikowano użytec zn y model rozwoju [16]. Imagines mają wysok ą p rzy d a t n o ś ć do ustalania czasu ś m i erc i w podej ści u sukcesyjnym [4]. Tabela 10 Hydrotaea aenescens (Wiedemann, 1830) ima gin es lato; je s ień niska w trak cie wzdęcia Hydro/aea armipes Ponieważ stadiów preimaginalnych nie stwierdzano na zwłokach w lasach [4], w tym typie środow iska gatunek jest nieprzydatny do ustalania czasu śmierci w podej śc iu rozwojowym. Imagines mają umiarko waną przydatno ś ć do ustalania czasu śmierc i w podej ś c iu sukcesyjnym [4]. Tabela 11 Hydro/aea armipes (Fallen, 1825) imagines wiosna, jesi eń wiosna - śred n ia, jes i e ń - niska blisko p oczątku wzdęci a 34 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecleń-czerwiec) 2010
Hydrotaea dentipes W lasach wios ną cechuje się wyso ką powtarzalnością występowan ia stadiów preimaginalnych [4J. W tej porze roku jest zatem potencjalnie bardzo przydatny do ustalania czasu śm ierci w podejściu rozwojowym. Niestety nie ma opublikowanego użytecznego modelu rozwoju tego gatunku. Larwy mają wysoką przydatność do ustalania czasu śmi e rci w podejściu sukcesyjnym. imagines charakteryzują się natomiast przydatnością um iarkowaną [4]. Tabela 12 GJ B G B Hydrotaea dentipes (Fabri cius, 1805) imagincs, stadia prcimag inalnc imaglnes : w iosna. lato, jesie ń stad ia prei maginalne : wiosna, lato imagines: wiosna - wysoka, lato, jes ie ń - niska stadia prci maginalnc: wiosna - wysoka, lato - niska imaglncs: blisko począ tku larw y: w trakcie wzdęcia wzdęcia Hydrota ea ignava W lasach wios ną i latem cechuje się wysoką powtarzalnością występowania stadiów preimaginalnych [4]. W tych porach roku jest zatem potencjalnie bardzo przydatny do ustalania czasu śm ie rc i w podejśc iu rozwojowym. Niestety nie ma opublikowanego użyteczneg o modelu rozwoju tego gatunku. Zarówno imagines, jak i larwy mają u miarkowa ną p rzyd a t n ość do ustalania czasu śm ierci w podejściu sukcesyjnym [4]. Tabela 13 GJ B G B Hydrotaca ignava (Harris, 1780) imag ines, stad ia prelmaginalne imagines: w iosna, lato, j esień stadia prcimaginalnc: wiosna, lato imagi nes : w iosna - wysoka, lato, jes ie ń - nis ka stadia preima ginalne: wysoka imagines: w trakcie w zdęcia larw y: blisko ko ńca wzdęcia PROBL EMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecień--<:zerwiec) 2010 35
Piophilidae - sernicowate Stearibia nigriceps W lasach wiosną i jesienią cechuje się wysoką powtarzalnością występowania stadiów preimaginalnych [4]. W tych porach roku jest zatem jednym z ważniejszych gatunków wskażnikowych podejścia rozwojowego. Opublikowano użyteczny model rozwoju tego gatunku [9]. Imagines mają umiarkowaną przydatność do ustalania czasu śmierci w podejściu sukcesyjnym, larwy charakteryzują się zaś przydatnością niską [4]. Tabela 14 Stearibia nigriceps (Meigen, 1826) 0 imagines, stadia preimaginalne B G imagines: wiosna, lato, jesień stadia preimaginalne: wiosna, lato, jesień imagines: wiosna - wysoka, lato - średnia, jesień - niska stadia preimaginalne: wiosna, jesień - wysoka, lato - niska B imagines: brak regularności, najczęściej blisko początku zaawansowanego rozkładu larwy: w trakcie zaawansowanego rozkładu imagines: odsłonięte koś ci, pochodne rozkładu tkanek miękkich, powierzchnia zwłok, roślinność w pobliżu zwłok jaja: nieznane pochodne rozkładu tkanek miękkich,gleba i powierzchnia gleby pod zwłokami, wnętrze zwłok poczwarki: gleba w pobliżu zwłok i pod nimi larwy: odsłonięte kości, 36 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwtecteń -czerwtec) 2010
W celu ułatwienia posługiwania się katalogiem, imagines wszystkich katalogowych gatunków muchówek zestawiono na jednej zbiorc zej tablicy (ryc. 7). -._-. r-... ' ł. ~. '.....-- '~, ' :- ~I,~ t 1 cm Ryc. 7. lmagines gatunków wskaźn ikowych muchów ek. A - CaJliphora vicina, B - Calliphora vomnons. C - Chrysomya a/biceps, D - CynonlY8 mortuarum, E - Phormia regina, F - Lucilia caesa r, G - Dryomyza flaveola, H - Stearibia nigriceps, I - Fannia coracina, J - Fannia manicata. K - Hydrotaea aenesce ns, L - Hydrotaea armipes, M - Hydrotaea dentipes. N - Hydrotaea ignava. Fig. 7. Adult indicative spec/es ot f/ies. A - Calliphora vicine, B - Cafliphora vomuone, C - Chrysomya a/biceps, D - Cynomya mortuorum, E - Phormia regina, F - Lucilia caesar, G - Dtyomyza f/aveo!a, H - Slearibia nigriceps, /- Fannia coracina, J - Fannia menesie. K - Hydrotaea aenescens, L - Hydrotaea armipes, M - Hydro /aea dentipes, N - Hydrotaea ignava. PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwiecierl-czerwiec) 2010 37
BIBLIOGRAFIA 1. Biej-Bljenko G.J.: Zarys entomologii. PWAiL, Warsza wa 1976. 2. Matuszewski 5. : Katalog owadów przydatnych do ustalania czasu ś mie rci w lasach Polski. Część 1: Wprowadzenie, "Problemy Krym inalistyk i" 2010, 267: 5. 3. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerski S., Szpila K.: Insect successlon and car non decom position in selected forests ot Central E u rop ę. Part 1: Patte m and rate 01decomposilian,. Forensic Science International" 20 10, 194: 85. 4. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerski S., Szpila K.: Insect succession and carnon decornposition in selected torests ot Central Europe. Part 2: Com pos ition and residency patterns ot carrion fauna,. Forenstc Science International" 20 10, 195: 42. 5. Kama l A.S. : Cornparative study ot thirteen species ot sarcosaprophagous Calliphoridae and Sarcophapidae (Diptera). I. Bionornics,.Annals ot the Entomologieal Socjety ot America" 1958, 51: 261. 6. Reiter C.: Zum wechstumsverhelten der Maden der blaue n Sehmeisstliege Calliphora vicine,.zeitsc hrift for Aechtsmedizln" 1984, 91: 295. 7. Greenberg B. : Flies as terensto indieators,.jo urnal ot Med ical Entomology" 1991, 28: 565. 8. Andersen G.S.: Minimum and maximum development rates ot same lorensicalty important Calliphoridae (Diptera),..JoumaI ot Forensic Sciences" 2000, 45: 824. 9. Marchenke M.I.: Medjeolegal relevance ot cadaver entomofauna for the determ ination of the time of death,..forensic Science International" 200 1, 120: 89. 10. Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerski S., SzpJla K.: An initial study ot inseet succ ession and earrion decornposition in vanous forest habitats ot Central E urop ę.. Forensic Science Internat ional" 200 8, 180: 61. 11. Greenberg B., Tantawi T.I.: Different developmental strategies in two boreal blow t1ies (Diptera: Calliphohdae ), "Joumal of Medical Entomology" 1993, 30: 481. 12. Szpila K., Matuszewski S., Bajerlein D., Konwerski S.: Chrysomya a/biceps (Wi edemann, 1819), a lorensicaily importa nt blowfly (Diptera : Calliphohdae) new for the Polish tauna, "Polskie Pismo Entomolog iczne" 2008, 77: 351. 13. Grassberger M., Friedriech E., Aeiter C.: Th e blowfly Chrysomya a/biceps (Wiedemann) (Diptera: Calliphohdae) as a new torensie indicator in Central Europe, "International Joum ai ol Legal Medicine" 2003, 117: 75. 14. Byrd J.H., Allen J.C.: The developme nt ol the black blow fly, Phormia regina (Meigen),..Forens ic Science lnternational" 200 1,120: 79. 15. Nab ity P.O., Higley L.G., Hang-Moss T.M.: Effects ot tempe ratura on development ot Phorm ia regina (Dlptere : Calliphorida e) and use 01 developmenta l data in determining time intervals in lorensie entomology, "Jou mal ot Medical Entomology" 2006, 43: 1276. 16. Lefebvre f., Pasquerault T.: Temperature-depende nt development 01 Qphyra aenescens (Wiedemann, 1830) and Ophyra capensis (Wiedemann, 1818) (Diptera, Muscidae),. Forensic Scienc e International" 2004, 139: 75. Streszczenie W katalogu przedstawiono much6wki przydatne do ustalania czasu śmierci w lasach Polski. Opisy gatunków za wierają informacje o stadiach rozwoju występ ujących na zw łokach w lasach, sezonowości i powtarza l n ości ich występo wania oraz czasiepojawiania się na zwłokach. Zamieszczono rów n ież informacjeo miejscu wys tępowan ia na zwłokach oraz sposobach zbioru i zabezpieczania. Ca łość bogato zilustrowano z djęciam i larw i imagince poszczególnych taksonów. S ł ow a kluczowe: entomologia sądowa, czas śm ierci, ślady entomologiczne, gatunki wskaź n ikowe, mu ch ć toki. lasy. Summary The catalogue presentsflies uihich are usefulfor postmortern intertal estitnations in forests of Poland. Species descripiions include information about developmental stages oppearing on carcasses in fores ts, seasonality and repeatability of their appearance as well as time of appearance on carcass. lnformation about locaticn on carcass and about UJllys of collectingand preserving oj insectarealso giie n. The catalogue is richly illustrated with photographs of laroae and aduits of pcrticulor taxa. Keywords:form sic entomology, postmortem interool, entomologicaleoidence, indica tioe species.jlies.forests. Praca naukowa tinansowana ze środ ków na nau kę w latach 2005--2008 jako proje kt badawczy Ministerstwa Nau ki i Szkolnict wa Wyższego nr 2P04C10429 oraz z grantu Wydzialu Pra wa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mic kiewicza w Poznaniu nr 06/2008/20091WPA. II e-mail: clkpk@policja.gov.pl II 38 PROBLEMY KRYMINALISTYKI 268 (kwtecteń-ceerwrecj 2010