Barbara Wojtasik*, Monika Mioduchowska**

Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 45, 2010 r. Barbara Wojtasik*, Monika Mioduchowska** zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta (Pomorze, Polska) meiobenthic assemblages inhabiting small freshwater reservoirs (Pomerania, Poland) Słowa kluczowe: meiobentos, Cyclopoida, zbiorniki słodkowodne, antropopresja, biowskaźnik. Key words: meiobenthos, Cyclopoida, freshwater reservoirs, anthropopresion, bioindex. The purpose of the study was to evaluate the influence of the Trojmiasto agglomeration on the meiobenthic assemblages. The research was carried out on three levels: 1. the influence of the hydrochemical parameters, 2. bio-diversity of meiobenthic assemblages, 3. the diversity of Copepoda-Cyclopoida species. The samples were collected in 2007 (autumn) and 2008 (winter, spring, summer) years. Analysis of chemical and physical parameters (C, TDS, S, ph) showed similarity of environmental conditions of the tested freshwater reservoirs. The following major meiobenthic taxa were found: Turbellaria, Rotifera, Nematoda Oligochaeta, Conchostraca, Cladocera, Copepoda, Ostracoda, Collembola, larvae Insecta (Diptera, Trichoptera, Ephemerptera), Arachnida, Tardigrada, Gastropoda and Bivalvia. Quite a wide taxonomic variety of the group was observed, with a small population density N 10. The lowest diversity of major meiobenthic taxa was observed in the reservoirs situated in the centre of agglomeration. The highest frequency of occurrence was observed for Nematoda and Rotifera, but also high for Ostracoda. 15 species of Copepoda-Cyclopoida were labeled. The most common species was Eucyclops serrulatus (Fischer, 1851), found in 7 out of 10 tested stations. * Dr Barbara Wojtasik Katedra Genetyki, Wydział Biologii, Uniwersytet Gdański, Al. Piłsudskiego 46, 81-378 Gdynia; tel.: 58 523 66 09; e-mail: b.wojtasik@ug.edu.pl; HydroBiolLab, e-mail: hydrobiollab@wp.pl ** Monika Mioduchowska Studenckie Koło Naukowe Hydrobiologii i Ochrony Wód Uniwersytetu Gdańskiego, Uniwersytet Gdański, Środowiskowe Studium Doktoranckie z Biologii i Oceanologii, Wydział Biologii, Katedra Genetyki, Pracownia Genetyki. 46

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... 1. WPROWADZENIE Drobne bezkręgowce wodne meiobentos (najczęściej przyjmowane kryterium wielkości 0,042 1 mm wg Higgins, Thiel [1988]) jako zgrupowanie stanowią czuły wskaźnik zachodzących zmian w środowisku wodnym [Warwick 1990, Reiss i Särkkä 1992, Schmid- -Araya 2008]. Niektóre grupy systematyczne i gatunki należące do tej grupy zwierząt są stosowane jako bioindykatory: Ostracoda [Mezquita i in. 1999], Heterocypris incongruens (Ostracoda) [Habel, Talbott 1995, Oleszczuk 2008], Daphnia magna, Daphnia pulex (Cladocera) [Nałęcz-Jawecki 2003, Martins i in. 2007]. Nowopowstałe zbiorniki wodne zasiedlane są początkowo przez taksony pionierskie z tej grupy bezkręgowców [Wiśniewska-Wojtasik, Walczak 2005; Wojtasik, Cieszyńska 2008; Wojtasik 2009]. Meiobentos występuje, również w zdegradowanych zbiornikach wodnych o niekorzystnych warunkach hydro-chemicznych [Solarska i Wojtasik 2008]. Meiobentos słodkowodnych zbiorników Polski jest przedmiotem niewielu opracowań [Giziński i Mikulski 1965, Solarska i Wojtasik 2008, Wojtasik i Cieszyńska 2008, Wojtasik 2009, Wojtasik i in. 2009]. Poszczególne taksony natomiast wchodzących w skład zgrupowania posiadają bogatą literaturę przedmiotu, przykładowo: Ostracoda [Sywula 1974, Sywula i in. 1982], Copepoda [Hajduk 1965], Copepoda i Cladocera [Hajduk 1966, 1971, 1973], Ostracoda i Copepoda [Latour i in. 1966], Diptera: Chironomidae [Giłka 2002, 2007], Hydracarina [Biesiadka i Cichocka 1997]. Jedną z istotnych liczebnie grup systematycznych meiobentosu są widłonogi Copepoda-Cyclopoida. Ze względu na powszechne występowanie w środowisku słodkowodnym oraz w znacznym stopniu rozpoznane preferencje środowiskowe wielu gatunków [m.in. Rylov 1948, Dussart 1969, Rybak i Błędzki 2005] stanowią grupę organizmów dogodną do analiz nad zmiennością warunków środowiskowych badanych zbiorników. W porównaniu z innymi rejonami Polski literatura opisująca Cyclopoida w zbiornikach Trójmiasta jest uboga. Dane literaturowe dotyczą odległych od Wybrzeża miast, jak Wrocław [Hajduk 1965] i Łódź [Olszewski 1977], bądź dotyczą Cyclopoida występujących w zbiornikach położonych poza aglomeracją miejską [Kowalczyk 1957, Hajduk 1966, Hajduk 1971, Hajduk 1973, Wojtasik i Cieszyńska 2008]. Prace te dotyczą w przeważającej części wyłącznie Cyclopoida, pomijając ich udział w zgrupowaniu zooplanktonu lub meiobentosu (meiofauny). Celem niniejszej pracy było przedstawienie bioróżnorodności meiobentosu i Cyclopoida z 10 zbiorników słodkowodnych Trójmiasta oraz porównanie poziomu zróżnicowania ze zgrupowaniami różnych zbiorników z innych rejonów Polski. Dla meiobentosu uwzględniono zmienność sezonową. Dla Cyclopoida natomiast podano ich skład na podstawie całorocznego okresu badawczego 2007/2008. 47

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska 2. Materiał i metody badań 2.1. Obszar badań Obszar objęty badaniem stanowił teren aglomeracji trójmiejskiej (Gdańsk, Sopot, Gdynia). Próby zebrano z 10 zbiorników słodkowodnych, a mianowicie: z dwóch stawów dekoracyjnych w Parku Oliwskim, które utworzono w XVIII w., z 7 zbiorników na terenach osiedli mieszkaniowych oraz z jednego zbiornika na terenie dawnego poligonu wojskowego. Wszystkie badane zbiorniki wodne posiadają niewielką głębokość (do kilku metrów) oraz powierzchnię od kilkuset m 2 do kilku hektarów. Zbiorniki zlokalizowane w Parku Oliwskim, odizolowanym od otaczającej aglomeracji miejskiej wysoką i zwartą roślinnością, są objęte bezpośrednią działalnością człowieka przez zabiegi pielęgnacyjne i czyszczenie stawów. Stawy osiedlowe są narażone na różnorodnego rodzaju zanieczyszczenia, m.in. wyrzucane śmieci, takie jak: resztki żywności, butelki z pozostałością zawartości różnorodnego rodzaju szklane i plastikowe, puszki po piwie i innych napojach, opakowania po środkach chemicznych (płyny do spryskiwania szyb, opakowania po środkach czyszczących), części garderoby (m.in. buty z różnego rodzaju tworzyw, a więc również z inną zawartością garbników, farb i lakierów), fragmenty pojazdów mechanicznych (felgi, opony). Wymienione przykładowe zanieczyszczenia mogą wpływać w sposób niekontrolowany, ale istotny, na stan ekosystemu wodnego oraz na jego bioróżnorodność. Położenie stanowisk poboru prób i ich charakterystykę fizyczno-chemiczną przedstawiono na rysunku 1 i w tabeli 1. Rys. 1. Teren badań Fig. 1. The research area 48

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Tabela 1. Charakterystyka stanowisk poboru prób pod względem warunków fizyczno-chemicznych i morfologicznych, podano średnią wartość parametrów ph, C, TDS, S czterech serii pomiarowych (wiosna, lato, jesień, zima) Table 1. An average of physical and chemical parameters ph, C, TDS, S calculated for 4 measurements series (spring, summer, autumn, winter) on sampling stations and morphological characteristic of reservoirs Nr stanowiska ph C [µs/cm] TDS [mg/dm 3 ] Stopień umocnienia brzegu Rodzaj podłoża 1 Gdańsk-Osowa 8,24 411 192 - PK 2 Gdańsk-Oliwa1 8,42 446 234 +/- -/+ PK 3 Gdańsk-Oliwa2 8,44 439 205 +/- -/+ PK 4 Gdynia-Pogórze 7,98 248 117 +/- PK 5 Gdańsk-Jasień 8,32 534 271 - MP 6 Gdańsk-Chełm 8,27 537 258 +/- PK 7 Otomino 8,33 582 264 +/- PK 8 Gdańsk-Jelitkowo 7,44 502 267 +/- PK 9 Gdańsk-Morena 7,63 524 281 - P 10 Gdańsk-Żabianka 8,12 361 209 +/- KP Objaśnienia: Rodzaj podłoża: KP kamienisto-piaszczyste, P piaszczyste, PK piaszczysto-kamieniste, MP mulisto-piaszczyste. Typ brzegu: +/- częściowo umocniony betonem, -/+ naturalny, częściowo umocniony innymi materiałami, - naturalny. 2.2. Zbiór materiałów i metody analityczne Próby ilościowe (zebrane czerpakiem rurowym o średnicy 2,5 cm z powierzchniowej warstwy osadu dennego do głębokości 10 cm) i jakościowe (o objętości ok. 0,5 l, zebrane czerpakiem ręcznym z włokiem o oczkach siatki 42 μm) pobierano w następujących terminach i sezonach: 29.10 25.11.2007 jesień; 04 06.02.2008 zima; 10 12.05.2008 wiosna; 28.06 01.07.2008 lato. W czasie zbioru prób badano na stanowiskach poboru prób następujące właściwości fizyczno-chemiczne wody nad osadem dennym: przewodnictwo elektrolityczne (C), ph, mineralizację (TDS), zasolenie (S) oraz oceniano stopień umocnienia brzegu zbiorników. Zebrane próby zakonserwowano 70% etanolem i wybarwiono różem bengalskim (Rose Bengal sodium salt, SIGMA nr R3877-5G). Tak przygotowany materiał po przepłukaniu na sicie o oczkach 0,042 mm poddano w laboratorium dokładnej analizie pod względem występujących w materiale organizmów meiobentosowych. Oznaczono charakterystyczne dla zgrupowania taksony, aczkolwiek o różnej pozycji systematycznej. Próby analizowano przy wykorzystaniu mikroskopu stereoskopowego. Do oceny wielkości zwierząt służyły m.in. szalki z kratką o boku 1 i 2 mm. Zwierzęta, których wymiary teoretycznie pozwalały na 49

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska przejście przez siatkę o oczkach 1 mm, zaliczono do meiobentosu. Ze względu na niewielką gęstość zasiedlenia części stanowisk do oceny bioróżnorodności (liczebności względnej poszczególnych taksonów) wykorzystano podpróby, o objętości 50 ml pobrane z prób jakościowych. Wyniki przeanalizowano pod kątem następujących wartości i wskaźników: 1) liczby osobników przypadających na powierzchnię 10 cm 2 osadu dennego [N 10 ]; 2) liczby głównych taksonów meiobentosowych [N taxa ]; 3) frekwencji [F] powszechność występowania wyrażoną jako F = Nf i /Nf, gdzie Nf i liczba stanowisk, na których wystąpił dany gatunek, Nf liczba wszystkich stanowisk; 4) liczebności względnej [D m ], wyrażonej jako udział procentowy liczby osobników i-tego taksonu do liczby wszystkich osobników na danym stanowisku lub w materiale, D m = (Nd i /Nd) 100%, gdzie: Nd i liczba osobników i-tego taksonu na stanowisku / w całym materiale, Nd liczba wszystkich osobników na stanowisku / w całym materiale; 5) wskaźnika dominacji, przy czym przyjęto następujący podział pod względem udziału procentowego w zgrupowaniu: dominanty [D > 50 %], subdominanty [25 % < sd 50 %], influenty [10 % < I 25 %], subinfluenty [3 % < si 10 %], recedenty [1 % < R 3 %], subrecednty [sr 1 %] [Wojtasik 2007]; 6) współczynnika podobieństwa faunistycznego Braya-Curtisa (dane nietransformowane), obliczony przy wykorzystaniu programu komputerowego PRIMER v.5 [Clarke, Gorley 2001] i przedstawiony w postaci uporządkowania ordynacyjnego MDS (non-metric multi-dimensional scaling), przy uwzględnieniu rodzaju osadu dennego występującego na danym stanowisku. Do oceny składu taksonomicznego Copepoda-Cyclopoida wykorzystano dojrzałe samice zebrane w całym okresie badawczym 2007/2008, które oznaczano do poziomu gatunku na podstawie następujących prac: Rylov [1948], Dussart [1969] oraz Rybak i Błędzki [2005]. Nazewnictwo podano zgodnie z pracą Rybak i Błędzki [2005]. W prezentowanej pracy wykorzystano dane dotyczące Cyclopoida zawarte w pracy Mioduchowskiej i Wojtasik [2009] i uzupełnione wynikami niepublikowanymi. 3. Wyniki i dyskusja 3.1. Charakterystyka warunków fizyczno-chemicznych i morfologicznych stanowisk poboru prób Przeprowadzone analizy parametrów hydrochemicznych świadczą o niewielkim zróżnicowaniu warunków środowiskowych badanych zbiorników (tab. 1). Zasolenie na wszystkich stanowiskach wynosiło 0 psu. Dla porównania w blisko położonych od Gdańska miejscowościach: Wiślinka, Przejazdowo oraz Sobieszewo, zasolenie zbiorników wodnych było wyższe. W przypadku Wiślinki wynikało to z bliskiego sąsiedztwa hałdy fosfogipsów [Stolarska, Wojtasik 2008]. 50

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Tabela 2. Liczebność względna [D m ] głównych grup meiobentosu Table 2. Relative abundance [D m ] of major meiobenthic taxa Liczebność względna D m [%] Stanowisko Pora roku Turbellaria Rotifera Nematoda Oligochaeta Conchostraca Cladocera Copepoda Ostracoda Collembola Diptera Trichoptera Ephemeroptera Arachnida Tardigrada Bivalvia Gastropoda N 10 1 A 40,6 13,5 5,4 21,6 10,8 8,1 37 W 50,0 21,4 7,2 21,4 14 S 26,4 10,5 7,9 2,6 18,4 23,7 10,5 38 Su 34,0 20,0 24,0 8,0 8,0 6,0 50 2 A 43,3 10,0 6,7 26,7 10,0 3,3 30 W 20,0 16,0 20,0 28,0 4,0 12,0 25 S 10,8 20,3 4,0 4,0 58,1 1,4 1,4 74 Su 17,8 15,3 4,2 5,9 47,5 1,7 2,5 5,1 118 3 A 36,5 9,6 5,8 46,2 1,9 52 W 13,3 31,1 2,2 11,1 42,3 45 S 10,0 11,4 1,4 5,7 52,9 8,6 8,6 1,4 70 Su 15,6 7,3 3,1 11,5 42,7 3,1 11,5 5,2 96 4 A 30,8 41,0 5,1 2,6 15,4 5,1 39 W 33,3 66,7 9 S 15,7 70,0 8,5 2,9 2,9 70 Su 25,9 66,7 1,9 5,5 54 5 A 17,9 29,5 11,5 6,4 20,5 14,2 78 W 16,2 30,3 3,6 19,6 21,4 8,9 56 S 19,5 39,1 18,3 17,1 2,4 3,6 82 Su 16,9 20,6 23,5 15,5 17,6 5,9 136 6 A 68,2 9,2 4,5 13,6 4,5 22 W 78,6 21,4 14 S 44,8 13,1 5,3 13,1 5,3 13,1 5,3 38 Su 50,0 2,0 6,0 18,0 10 14,0 50 7 A 58,8 17,6 11,8 11,8 17 W 62,5 25,0 12,5 8 S 25,5 23,3 3,4 7,8 3,4 34,4 2,2 90 Su 1,4 22,8 5,7 1,5 4,3 15,7 1,5 41,4 5,7 70 8 A 27,5 17,5 35,0 10,0 10,0 40 W 25,0 62,5 12,5 8 S 50,0 18,7 18,7 12,6 16 Su 44,7 23,7 15,8 15,8 38 9 A 15,4 60,2 5,2 2,6 10,2 3,8 2,6 78 W 8,3 68,3 13,3 1,7 5,0 3,4 60 S 34,7 28,0 14,7 5,3 8,0 1,3 2,7 4,0 1,3 75 Su 22 48,8 14,2 3,8 1,6 1,6 2,4 1,6 0,8 0,8 2,4 127 10 A 42,4 24,2 12,1 6,1 6,1 3,0 6,1 33 W 50,0 25,0 25,0 4 S 33,4 22,2 22,2 22,2 27 Su 4,8 26,8 9,8 9,8 12,2 7,3 29,3 41 D m (total) 3,6 30,2 21,1 1,2 0,6 4,1 8,3 19,4 0,2 3,9 0,2 0,2 0,1 3,0 1,0 2,9 Objaśnienia: Szare pola dminanty (gruba czcionka) i subdominanty w zgrupowaniu. 51

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska W przeanalizowanym materiale stwierdzono występowanie następujących grup systematycznych meiobentosu: Turbellaria, Rotifera, Nematoda Oligochaeta, Conchostraca, Cladocera, Copepoda, Ostracoda, Collembola, larwy Insecta (Diptera, Trichoptera, Ephemerptera), Arachnida, Tardigrada, Gastropoda i Bivalvia. Analizy mieobentosu wskazują na sezonową zmienność składu taksonomicznego badanych zgrupowań i jego zróżnicowanie. Na wszystkich stanowiskach odnotowano Nematoda i Rotifera, dla których stwierdzono najwyższą frekwencję (tab. 2 i tab. 3). Z kolei meiobentos okresowy wystąpił w najniższej frekwencji (we wszystkich sezonach, jak również w całym materiale). Najwięcej głównych grup systematycznych meiobentosu w ciągu całego roku (N taxa =12) zaobserwowano w jednym z największych i najgłębszych zbiorników miejskich, położonym na dawnym poligonie w dzielnicy Gdańsk-Morena (stanowisko nr 9). Najuboższy w taksony był staw w Jelitkowie, w otoczeniu intensywnie rozwijającej się aglomeracji miejskiej (stanowisko nr 8, N taxa =5). Zmiany w składzie taksonomicznym i ilościowym meiobentosu w ciągu roku są związane między innymi z naturalnym cyklem rozwojowym niektórych grup systematycznych, jak: Crustacea, Insekta i Mollusca. Brak w ciągu całego roku niektórych grup systematycznych (tab. 2) odzwierciedla jednak małą bioróżnorodność zbiorników wynikającą najprawdopodobniej z niekorzystnych warunków środowiskowych danego zbiornika. Tabela 3. Frekwencja głównych grup meiobentosu Table 3. Frequency of major meiobenthic taxa Frekwencja Pora roku Turbellaria Rotifera Nematoda Oligochaeta Conchostraca Cladocera Copepoda Ostracoda Collembola Diptera larvae Trichoptera larvae Ephemeroptera larvae Arachnida Tardigrada Bivalvia Gastropoda A 0,1 1 1 0 0 0,4 0,9 0,9 0 0,9 0 0 0,1 0 0,1 0,3 W 0,1 1 1 0,1 0 0,1 0,5 0,7 0 0,3 0 0 0 0 0 0,2 S 0,1 1 1 0,3 0,2 0,3 0,9 0,7 0,1 0,5 0,1 0,1 0 0,1 0,2 0,6 Su 0,3 1 1 0,4 0,2 0,3 1 1 0,1 0,4 0,1 0,1 0 0,1 0,2 0,6 Total 0,15 1 1 0,2 0,1 0,275 0,825 0,875 0,05 0,55 0,05 0,05 0,025 0,05 0,125 0,425 Objaśnienia: A jesień, W zima, S wiosna, Su lato, total wartość obliczona dla wszystkich serii pomiarowych. Analiza wartości średniej N 10 i średniej liczby taksonów wskazuje na istotny wpływ aglomeracji miejskiej na zgrupowanie meiobentosu. Na stanowiskach położonych w centrum 52

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Rys. 2. Wartość średnia, minimum i maksimum obliczona dla: A gęstości występowania głównych taksonów meiobentosu (N 10 ), B liczby głównych taksonów meiobentosu na stanowiskach poboru prób Fig. 2. An average, minimum and maximum value of: A density of major meiobenthic taxa (N 10 ), B number of major meiobenthic taxa on sampling stations 53

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska Trójmiasta (nr 4 Gdynia-Pogórze i nr 8 Gdańsk-Jelitkowo) stwierdzono niską wartość obu parametrów. Najwyższą wartość obu parametrów stwierdzono dla stanowiska nr 9, położonego w Gdańsku Morenie na terenie dawnego poligonu wojskowego. Analiza MDS (rys. 3) wskazuje na niewielką zmienność meiobentosu trzech spośród badanych zbiorników (nr 3, 5 i 9). Rys. 3. Analiza MDS podobieństwa faunistycznego Braya-Curtisa zgrupowań meiobentosu Fig. 3. MDS plot of Bray-Curtis faunistic similarity of major meiobenthic taxa Zgrupowanie meiobentosu wymienionych zbiorników wykazuje znaczne podobieństwo pomimo zmian pór roku. Na stanowiskach nr 3 i nr 9 wynika to z ich względnego bogactwa taksonomicznego oraz podobnej liczebności osobników w kolejnych sezonach. Na stanowisku nr 5 obserwowane jest znaczne ubóstwo taksonomiczne i brak różnorodności sezonowej, wynikający z braku taksonów okresowych, jak larwy owadów, młode mięczaki (tab. 2). Pozostałe stanowiska charakteryzuje znaczne zróżnicowanie zgrupowania meiobentosu w poszczególnych sezonach. Na większości analizowanych stanowisk Trójmiasta stwierdzono występowanie dominantów, przynajmniej w jednej lub kilku porach roku. Jest to wynik wcześniej zaobserwowany w zbiornikach naturalnych [Wojtasik 2007, Wojtasik i in. 2009]. Najczęściej wówczas jako subdominanty występowały Rotifera i Nematoda. Podobnie zgrupowanie meiobentosu litoralu zbiorników zaporowych Czorsztyńskego i Sromowieckiego na wielu stanowiskach było zdominowane przez jedną grupę systematyczną, przy założonym kryterium D>50% osobników danego taksonu w zgrupowaniu [Wojtasik 2009]. W obecnych wynikach stwierdzono większy udział Ostracoda w zgrupowaniu meiobentosu, jednak tak jak w wymienionych wyżej pracach odnotowano najliczniejszy udział Rotifera i Nematoda. 54

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Przeprowadzone analizy wskazują na niejednorodny charakter zgrupowania meiobentosu zbiorników aglomeracji Trójmiasta. Pomimo zbliżonych warunków fizyczno-chemicznych wody pod względem badanych parametrów (tab. 1) zgrupowanie meiobentosu wykazywało znaczną odrębność taksonomiczną i liczebną (wartość N 10 oraz D m ) w poszczególnych zbiornikach, a także sezonach badawczych (tab. 2). Wpływ na ten stan rzeczy mogły mieć przede wszystkim dwa czynniki: 1) stopień umocnienia brzegów oraz 2) rodzaj osadu dennego. Niewątpliwie stopień umocnienia brzegów wpływa na kształtowanie się podłoża, co z kolei warunkuje możliwość zasiedlenia strefy przybrzeżnej przez meiobentos. Zależność pomiędzy rodzajem podłoża a różnorodnością taksonomiczną meiobentosu zaobserwowano także w zbiornikach zaporowych w Pieninach [Wojtasik 2009] oraz w różnorodnych naturalnych zbiornikach wodnych i w rzekach Roztocza [Wojtasik i in. 2009]. Oddalenie od centrum aglomeracji miejskiej wpływa na zwiększenie bioróżnorodności taksonomicznej (stanowisko nr 9). Stanowiska położone na obszarach ścisłej zabudowy miejskiej charakteryzuje natomiast ubóstwo taksonomiczne. Obserwacja ta wskazuje na presję środowiskową aglomeracji, która powoduje ograniczenie bioróżnorodności na poziomie głównych grup systematycznych meiobentosu. 3.2. Zgrupowanie Copepoda Cyclopoida W przeanalizowany materiale stwierdzono występowanie 15 gatunków Cyclopoida (tab. 4), przy czym najczęściej występującym był E. serrulatus, znaleziony w 7 z 10 stanowisk. Najrzadszymi gatunkami, odnotowanymi w pojedynczych stanowiskach były: C. bohater, C. furcifer, D. languidoides, D. languidus oraz M. latipes. Najwięcej, bo 7 gatunków Cyclopoida znaleziono w stawie znajdującym się w Gdańsku-Jelitkowie. Tylko jeden gatunek E. serrulatus odnotowano na stanowisku w Gdyni-Pogórzu. Z kolei w dwóch stawach zlokalizowanych na terenie Parku Oliwskiego nie znaleziono Cyclopoida, występowały natomiast licznie Copepoda (tab. 2), reprezentowane przez zgrupowanie Harpacticoida. Podobne analizy zgrupowania Cyclopoida przeprowadzono dla niewielu zbiorników położonych w miastach, m.in. w Łodzi dla 12 zbiorników [Olszewski 1977]. Autor stwierdził występowanie 17 gatunków Cyclopoida, przy czym 8 z wymienionych gatunków odnotowano również w badaniach analizowanych w niniejszej pracy (A. vernalis, D. biscuspidatus, D. crassicaudis, D. languidoides, E. macuroides, E. serrulatus, M. latipes, M. leucartii). Wysoką frekwencję w zbiornikach łódzkich uzyskał E. serrulatus (F=0,75), podobniej jak w zbiornikach trójmiejskich (F=0,70). Jednak najwyższą frekwencję autor stwierdził dla M. viridis (F=1), gatunku nie odnotowanego w zbiornikach trójmiejskich, a także dla M. leucartii (F=0,83), który w badanym materiale był nieliczny (F=0,20). Uzyskane dla zbiorników łódz- 55

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska kich rezultaty wskazują na pewną odrębność składu taksonomicznego Cyclopoida w zbiornikach trójmiejskich oraz niejednorodnego charakteru zgrupowania Cyclopoida zbiorników łódzkich, podobnie jak w prezentowanej pracy. Objaśnienia: Rad naturalne, głębokie jeziora, zlewnia Górnej Raduni [Wojtasik 2007] Lod niewielkie zbiorniki wodne w Łodzi [Olszewski 1977] Sol solniska śródlądowe Polski centralnej [Latour i in. 1966] Wro niewielkie zbiorniki wodne we Wrocławiu [Hajduk 1965] Izb stawy rybne w Izbicku [Hajduk 1971] Jam jezioro Jamno [Hajduk 1973] Str zbiorniki wodne kamieniołomów Strzelbowa [Hajduk 1966] Wis zbiorniki wodne okolic Wiślinki [Stolarska, Wojtasik 2008] Tro obecna praca. Rys. 4. Średnia liczba gatunków Cyclopoida przypadająca na różne zbiorniki wodne na terenie Polski Fig. 4. Average value of Cyclopoida species for different reservoirs on Poland region Z przeprowadzonych analiz porównawczych z literaturą przedmiotu wynika, że wszystkie znalezione gatunki Cyclopoida należą do powszechnie występujących oraz w większości wypadków niewymagających pod względem typu zasiedlanego zbiornika [Rylov 1948, Hajduk 1971 za Pax i Wulfert 1941 1942, Rybak i Błędzki 2005, Wiśniewska-Wojtasik i Bar- 56

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... toń 2004, Kur, Wojtasik 2007, Wojtasik i Cieszyńska 2008]. Na ryunku 4 przedstawiono średnią liczbę gatunków Cyclopoida przypadająca na różne zbiorniki słodkowodne z obszaru Polski. Analizę przeprowadzono w oparciu o dane z prac Hajduka [1965, 1966, 1971, 1973], Latoura i in. [1966], Olszewskiego [1977], Kura i Wojtasik [2007], Stolarskiej i Wojtasik [2008]. Zaznacza się wyraźna zależność pomiędzy średnią liczbą gatunków, a rodzajem zbiorników wodnych (stawy miejskie, jeziora, stawy rybne) oraz zależność pomiędzy rozrzutem wartości, a rodzajem zbiornika. Najwyższą wartość średnią uzyskano dla stawów rybnych w Izbicku, co może mieć związek z bogatą baza pokarmową, jaka charakteryzuje tego typu zbiorniki. Najniższą wartość stwierdzono dla jeziora Jamno. W tym wypadku obliczono średnią na podstawie danych źródłowych z 8 stanowisk dla tego samego jeziora. Wynik ten dodatkowo wskazuje na dużą stabilność zgrupowania w obrębie tego samego zbiornika (jeziora Jamno). W pozostałych wypadkach, w których wzięto pod uwagę w jednej analizie zbiór danych z wielu odrębnych zbiorników tego samego obszaru, zaznacza się wyraźnie niejednorodność zgrupowań Cyclopoida, nawet dla blisko położonych lub o podobnym charakterze zbiorników wodnych. W zbiornikach miejskich Wrocławia (Wro), Łodzi (Lod) i Trójmiasta (Tro) uwidacznia się zależność między rokiem prowadzonych badań a liczbą gatunków. Na terenie Wrocławia i Łodzi prace prowadzone były w latach odpowiednio 1965 i 1977. Największą liczbę gatunków stwierdzono dla zbiorników Wrocławia, a najmniejszą w zbiornikach omawianych w prezentowanej pracy. Tego typu zależność mogłaby wskazywać na nasilającą się presję środowiska miejskiego na bioróżnorodność Cyclopoida. W tym wypadku mogłoby się to wiązać z innego typu zanieczyszczeniem zbiorników (opakowania po produktach, wcześniej niespotykanych w handlu, takie jak: nowej generacji środki czyszczące, farby, bądź same opakowania). Nie można w pełni potwierdzić powyższego stwierdzenia o nasilającym się wpływie aglomeracji miejskiej na skład gatunkowy Cyclopoida ze względu na brak wcześniejszych danych dotyczących zbiorników wodnych Trójmiasta, jak również brak aktualnych badań z tych samych stanowisk we Wrocławiu i Łodzi. Jednak opisane przypuszczenie mogłoby posłużyć, po weryfikacji, do przyszłego monitoringu jakości miejskich zbiorników wodnych oraz określenia tempa ich degradacji na podstawie zgrupowania Cyclopoida. Hipoteza ta wymaga dalszych, szczegółowych badań. Stwierdzono zależność pomiędzy różnorodnością taksonomiczną meiobentosu, a liczbą znalezionych gatunków Cyclopoida na danym stanowisku (rys. 5). Test T dla prób zależnych (Statistica v.8) wskazuje na istotną statystycznie zależność (p<0,005) między tymi zbiorami danych. Traktując liczbę taksonów meiobentosu i liczbę gatunków Cyclopoida jako zbiory danych niezależnych, również uzyskano zależność istotną statystycznie (p<0,0003). Stwierdzony, że ujemny kierunek zależności między liczbą taksonów meiobentosu a liczbą gatunków Cyclopoida odbiega od wcześniejszych obserwacji przeprowadzonych dla zgrupowania mieobentosu i Cyclopoida z okolic Wiślinki [Stolarska, Wojtasik 2008, Mioduchowska, Wojtasik 2009]. Na stanowiskach z okolicy Wiślinki bliskie sąsiedztwo hałdy fosfogipsów redukowało zarówno różnorodność grup taksonomicznych 57

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska meiobentosu, jak i występujących gatunków Cyclopoida. W zbiornikach trójmiejskich natomiast wzrost różnorodności taksonomicznej grup głównych meiobentosu jest odwrotnie proporcjonalny do wzrostu zróżnicowania gatunkowego Cyclopoida. Zaobserwowaną zależność może wytłumaczyć większą konkurencją o środowisko przy większej liczbie taksonów oraz/lub występowaniem innych grup systematycznych, w tym makrobentosu, na stanowiskach o większej bioróżnorodności, dla których Cyclopoida (naupli, kopepodity, osobniki dojrzałe) będą stanowiły pokarm. Wynikiem tego może być selektywne oddziaływanie ograniczające powstanie licznego gatunkowo zgrupowania Cyclopoida. A zatem, jeśli warunki fizyczno-chemiczne są podobne, to większe bogactwo taksonomiczne głównych grup meiobentosu na danym stanowisku wpływa redukująco na różnorodność gatunkową Cyclopoida. Teza ta jednak wymaga dalszego sprawdzenia na większej liczbie danych z różnorodnych hydrologicznie stanowisk. Tabela 4. Gatunki Cyclopoida w badanych zbiornikach; frekwencja [F] oraz liczba znalezionych gatunków na poszczególnych stanowiskach [Ns] Table 4. Species of Cyclopoida from studied reservoirs, frequency [F] and number of species for station [Ns] Gatunek Stanowisko 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 F A. robustus + + + 0,3 A. venustus + + + + 0,4 A. vernalis + 0,1 C. bicolor + + 0,2 C. abyssorum + 0,1 C. bohater + 0,1 C. furcifer + 0,1 D. bicuspidatus + + + 0,3 D. crassicaudis + + + 0,3 D. languidoides + 0,1 D. languidus + 0,1 E. macruroides + + + 0,3 E. serrulatus + + + + + + + 0,7 M. latipes + 0,1 M. leuckarti + + 0,2 Ns 6 0 0 1 5 4 5 7 2 4 58

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Rys. 5. Liczba głównych taksonów meiobentosu oraz gatunków Cyclopoida na stanowiskach poboru prób, rok badawczy 2007/2008 Fig. 5. Number of major meiobenthic taxa and species of Cyclopoida on sampling stations, research period 2007/2008 4. WNIOSKI 1. W przeanalizowanym materiale stwierdzono występowanie następujących grup systematycznych meiobentosu: Turbellaria, Rotifera, Nematoda Oligochaeta, Conchostraca, Cladocera, Copepoda, Ostracoda, Collembola, larwy Insecta (Diptera, Trichoptera, Ephemerptera), Arachnida, Tardigrada, Gastropoda i Bivalvia. Analizy mieobentosu wskazują na sezonową zmienność składu taksonomicznego badanych zgrupowań i jego zróżnicowanie. Na wszystkich stanowiskach odnotowano Nematoda i Rotifera, dla których stwierdzono najwyższą frekwencję. 2. Pomimo podobnych warunków fizyczno-chemicznych wody zgrupowanie meiobentosu wykazywało znaczną odrębność taksonomiczną i liczebną (wartości Ntaxa oraz N 10 ). Na stanowiskach położonych w centrum Trójmiasta stwierdzono niską wartość obu parametrów. Najwyższą wartość wymienionych parametrów stwierdzono na stanowisku oddalonym od centrum na terenie dawnego poligonu wojskowego. Uzyskany wynik wskazuje na presję środowiskową, jaką wywiera duża aglomeracja miejska na bioróżnorodność niewielkich zbiorników słodkowodnych. 3. W przeanalizowanym materiale stwierdzono występowanie 15 gatunków Cyclopoida, przy czym najczęściej występującym był E. serrulatus; wszystkie znalezione gatunki Cyclopoida należą do powszechnie występujących oraz w większości przypadków niewymagających pod względem typu zasiedlanego zbiornika. 59

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska Praca została wykonana przy współfinansowaniu WFOŚiGW w Gdańsku (projekt Migawki z podróży po kałuży dofinansowany w ramach Bałtyckiego Festiwalu Nauki). Autorki dziękują za pomoc w zbiorze materiałów Pani Justynie Cieszyńskiej ze Studenckiego Koła Naukowego Hydrobiologii i Ochrony Wód Uniwersytetu Gdańskiego. PIŚMIENNICTWO Biesiadka E., Cichocka M. 1997. Hydracarina fauna in Lobelia-type lakes near Bytów. Fragmenta Faunistica 40, 8: 81 93. Clarke K.R. and Gorley R.N. 2001. PRIMER v5: User Manual/Tutorial. PRIMER-E: Plymouth. Damodaran R. 1973. Meiobenthos of the Mudbanks of Korea Coast. Oceanographic Laboratory, Cochin 16, 38, B: 3 4. Dussart B. 1969. Les Copépodes des eaux continentals. Tome II: Cyclopoïdes et Biologie. Editions N. BOUBÉE & Cie. Giłka W. 2002. Tanytarsini (Dietera: Chironomidae) of Poland a faunistic review. Polskie Pismo Entomologiczne 71: 415 428. Giłka W. 2007. Tanytarsini (Dietera: Chironomidae) of Kashubian Lakeland. Fragmenta Faunistica 50, 1: 47 55. Giziński A., Mikulski J. 1965. Studia nad zróżnicowaniem fauny dennej niektórych jezior Pojezierza Pomorskiego i Pojezierza Brodnickiego [Studies on the differentiation of the bottom fauna of some lakes in the Pojezierze Pomorskie (Pomerania Lake District) and the Pojezierze Brodnickie (Brodnica Lake District). Acta Hydrobiol. 7, 2 3: 141 154. Hajduk Z. 1965. Widłonogi (Copepoda-Cyclopoida) niektórych zbiorników wodnych Wrocławia. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Zeszyty Przyrodnicze 5: 129 139. Hajduk Z. 1966. Fauna wioślarek (Cladocera) i widłonogów (Copepoda-Cyclopoida) zbiorników wodnych kamieniołomów Strzelbowa. Acta Universitatis Wratislaviensis, Prace Zoologiczne II, Wrocław: 125 152. Hajduk Z. 1971. Cladocera i Copepoda stawów rybnych w Izbicku. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Zeszyty Przyrodnicze 11: 105 140. Hajduk Z. 1973. Cladocera i Copepoda jeziora Jamno. Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Zeszyty Przyrodnicze 13: 103 111. Havel J.E., Talbott B.L. 1995. Life history characteristics of the freshwater ostracod Cyprinotus incongruens and their application to toxicity testing. Ecotoxicology 4: 206 218. Higgins R.P., Thiel H. 1988. Introduction to the Study of Meiofauna. Smithsonian Institution Press Washington D.C. London. Kowalczyk C. 1957. Widłonogi (Copepoda) jezior Libiszowskich. Annales Universitetis Marie Curie-Skłodowska Lublin-Polonia XII, 6: 57 101. 60

Zgrupowanie meiobentosu zasiedlającego niewielkie zbiorniki słodkowodne Trójmiasta... Kur J., Wojtasik B., 2007. Widłonogi Cyclopoida wybranych jezior zlewni górnej Raduni [w:] D. Bo-rowiak (red.) Jeziora Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Katedra Limnologii, Uniwersytet Gdański: 145 163. Latour J., Garszczyński R., Sywula T. 1966. Badania nad solniskami śródlądowymi Polski. Badania faunistyczne: Małżoraczki (Ostracoda) i widłonogi (Copepoda). Poznań. Badania Fizjogr. nad Polską Zachodnią 28: 7 65. Martins J., Soares M.L., Saker M.L., Oliva Teles L., Vasconcelos V.M., 2007. Phototactic behavior in Daphnia magna Straus as an indicator of toxicants in the aquatic environment. Ecotoxicol. Envi-ron. Saf. 67: 417 422. Mezquita F., Hernández R., Rueda J., 1999. Ecology and distribution of ostracods in a polluted Mediterranean river. Palaeogeogr., Palaeoclimat., Palaeoecol. 148: 87 103. Mioduchowska M., Wojtasik B. 2009. Copepoda-Cyclopoida of water bodies on the coast of Gdańsk. Teka Kom. Ochr. i Kszt. Środ. Przyr. OL PAN 6: 189 199. Nałęcz-Jawecki G., 2003. Badanie toksyczności środowiska wodnego metodą bioindykacji. Biule-tyn Wydziału Farmaceutycznego Akademii Medycznej w Warszawie 2, http://www.farm.amwaw.edu.pl/~axzimni/biuletyn/ Obolewski K. 2005. Organizmy poroślowe (peryfiton) zasiedlające wiosną trzcinę Phragmites australis i pałkę Typha latifolia w Jeziorze Raduńskie Dolne badania wstępne. Słupskie Prace Biologiczne 2: 37 48. Oleszczuk P. 2008. The toxicity concepts from sewage sludges evaluated by the direct contact tests phytotox kit and ostracodtoxkit. Waste Manuage 28: 1645 1653. Olszewski K. 1977. Widłonogi (Copepoda) niektórych zbiorników wodnych Łodzi. Przegląd Zoologiczny XXI, 1: 31 34. Reiss J., Schmid-Araya J.M. 2008. Existing in plenty: abundance, biomass and diversity of ciliates and meiofauna in small streams. Freshwat. Biol. 53: 652 668. Rybak J. I., Błędzki L. A. 2005. Widłonogi (Copepoda) Cyclopoida Klucz do oznaczania. Biblioteka Monitoringu Środowiska, Inspekcja Ochrony Srodowiska, Warszawa. Rylov V.M. 1948. Cyclopoida presnych vod. Fauna SSSR. T3. Izd. Akad. Nauk. Moskva- Leningrad. Särkkä J. 1992. Lacustrine profundal meiobenthos as an environmental indicator. Hydrobiologia 243/244: 333 340. Stolarska M., Wojtasik B. 2008. The impact of the phosphogypsum heap on meiobenthos assemblages (Pomerania, Poland) (in Polish). Annales UMCS, sec. C, 64, 1:109 114. Sywula T. 1974. Małżoraczki (Ostracoda). Fauna słodkowodna Polski. [Ostracods (Ostracoda). Freshwater Fauna of Poland]. PWN, Warszawa-Poznań. Sywula T., Sell J., Lorenc R. 1982. Małżoraczki (Ostracoda) okolic Otomina na Pojezierzu Kaszubskim. Zeszyty Naukowe Wydziału Biologii i Nauk o Ziemi Uniwersytetu Gdańskiego 3: 5 14. 61

Barbara Wojtasik, Monika Mioduchowska Walker C.H., Hopkin S.P., Silby R.M., Peakall D.B. 2002. Principles of ecotoxicology (in Polish). PWN, Warszawa: 374. Warwick R. 1990. Analysis of macrobenthic and meiobenthic community structure in relation to pollution and disturbance in Hamilton Harbour, Bermuda. J. Exp. Mar. Biol. Ecol. 138: 119 142. Wiśniewska-Wojtasik B., Bartoń K. 2004. Diacyclops crassicaudis (G.O. Sars, 1863) cykl życiowy w warunkach arktycznych [Diacyclops crassicaudis (G.O.Sars, 1863) developmental cycle in Arctic conditions]. XXX Sympozjum Polarne, Gdynia, Polish Polar Studies: 271 284. Wiśniewska-Wojtasik B., Walczak A. 2005. Meio- and macrofauna of the selected reservoirs of Werenskiold glacier foreland. Polish Polar Stud., XXXI Sympozjum Polarne, Kielce: 181 197. Wojtasik B. 2007. Meiobenthic assemblages in the lakes of the Upper Radunia catchment (in Polish) [In:] Borowiak D. (ed.). Jeziora Kaszubskiego Parku Krajobrazowego. Badania Limnologiczne 5: 131 144. Wojtasik B. 2009. The influence of water power station in Niedzica on littoral zone meiobenthos of Czorsztyński and Sromowiecki dam reservoirs (Pieniny Mountains, Poland). Teka Kom. Ochr. i Kszt. Środ. Przyr. OL PAN, 6: 411 423. Wojtasik B., Cieszyńska J. 2008. Meiobenthic assemblages, particularly Copepoda- Cyclopoida in the Czorsztyński and Sromowiecki reservoirs (Pieniny, Poland) (in Polish). Annales UMCS, sec. C 64, 1: 99 108. Wojtasik B., Rodzik J., Stachyra P., Mioduchowska M. 2009. Variety of meiobenthic assemblages against the background of environment in selected freshwater reservoirs of Central Roztocze Region (SE Poland). Teka Kom. Ochr. i Kszt. Środ. Przyr. OL PAN 6: 424 431. 62