Jerzy Kaleta Foresight i studia regionalne na rzecz Dolnego Śląska. Rola szkół wyższych 1. Streszczenie Wzrastająca podmiotowość regionów wymaga badań stosowanych nad sposobami podejmowania optymalnych decyzji strategicznych, zarówno gospodarczych jak i społecznych. Jest to niezbędne dla przygotowania lokalnych elit i społeczeństwa do przewidywanych zmian, będących następstwem globalizacji i postulatu rozwoju regionów w oparciu o zasady Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). Ważne jest wykorzystanie w tym celu lokalnego środowiska naukowego oraz uwzględnienie uwarunkowań oraz dorobku rozwiniętych regionów Unii Europejskiej. W pracy przedstawiono uwarunkowania wdrażania procesów innowacyjnych na Dolnym Śląsku oraz lokalne inicjatywy środowiska akademickiego, w tym głównie dwa projekty o tytułach odpowiednio: Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR) oraz Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla województwa dolnośląskiego do 2020 roku. Słowa kluczowe: Gospodarka Oparta na Wiedzy, innowacyjny rozwój regionu, studia w zakresie rozwoju regionów, foresight regionalny. 1. Uwarunkowania procesów proinnowacyjnych na Dolnym Śląsku: Kluczowy problem - nie tylko dolnośląski - to odpowiedź na pytanie jak w najbliższych latach stworzyć warunki do podejmowania optymalnych decyzji strategicznych w Regionie. Jak również przygotować lokalne elity i społeczeństwo do przewidywanych zmian. Jak doprowadzić w rezultacie do poprawy całego systemu planowania i wdrażania przedsięwzięć innowacyjnych i dostosowawczych w Regionie. Działania na rzecz tworzenia instytucji i kultury proinnowacyjnej w regionach muszą uwzględniać uwarunkowania o różnej skali: globalnej, europejskiej i lokalnej. Konieczność znajomości tych uwarunkowań dopiero w nadchodzących latach da o sobie znać na Dolnym Śląsku ze zdwojoną siłą, gdyż dotychczas procesy innowacyjne dotyczyły nielicznych środowisk, przedsiębiorstw, jednostek badawczych, czy jednostek samorządu terytorialnego. Poniżej krótkie zestawienie wybranych jedynie aspektów, które ma dokumentować złożoność sytuacji w jakiej przyjdzie nam na Dolnym Śląsku działać. Uwarunkowania ponadregionalne. Narastająca konkurencja i globalizacja gospodarki 2 zmusiła Unię Europejską do przedefiniowania koncepcji dalszego rozwoju. Liczne 1 Zagadnienie to przedstawiono w ostatnim okresie również w pracach: Studia regionalne oraz foresight na rzecz innowacyjnego rozwoju Dolnego Śląska (autorzy: J. Kaleta, A. Kucharska. Konferencja Gospodarka przestrzenna i administracja samorządowa, Wrocław, 06-08.09.2006, 06-08.09.2006 ), Inicjatywy środowiskowe na rzecz rozwoju Dolnego Śląska. Rola szkół wyższych (autorzy: J. Kaleta, M. Miller. Konferencja: Innowacyjny jednolity rynek wyzwania dla wymiaru gospodarczego Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej oraz Uniwersytet Wrocławski, Wrocław 31.11.2006r). 2 Sugestywnie przedstawił to np. T.L. Friedman w książce Lexus i drzewo oliwne. Zrozumieć globalizację, Dom Wydawniczy Rebis, Poznań2001. 1

dokumenty programowe, w tym przytaczana najczęściej w tym kontekście Strategia Lizbońska (niezależnie od krytyki skuteczności jej wdrażania), jednoznacznie podkreślają rolę edukacji na poziomie wyższym, nauki, technologii oraz procesów innowacyjnych. Wzrasta podmiotowość regionów, nawet jeśli nie jest to jeszcze wystarczająco widoczne z perspektywy polskiego województwa. Proces ten będzie postępował, a jego wsparcie wyrażać się będzie dużymi środkami finansowymi, będącymi bezpośrednio w dyspozycji marszałków. Unia Europejska stawia bowiem na decentralizację i regiony czyni odpowiedzialnymi za kreowanie własnej polityki gospodarczej i społecznej. To regiony są uznawane przez UE za motor europejskiego wzrostu gospodarczego, inicjator zmian innowacyjnych i podnoszenia jakości życia. Stanowisko Unii eksponuje też jednoznacznie rolę szkolnictwa wyższego i instytutów naukowych dla wszechstronnego rozwoju każdego regionu w zakresie edukacji, kultury, a szczególnie gospodarki. Postulat zmiany modelu uniwersytetu. W UE, w następstwie analizy dokonań nauki i gospodarki amerykańskiej, zmianie ulega sposób postrzegania uniwersytetu. Coraz ostrzej wytykane są niedostatki modelu humboldtowskiego i formułowana potrzeba wdrożenia idei tzw. uniwersytetu trzeciej generacji (np. 3 ), podejmującego skutecznie zagadnienie przedsiębiorczości akademickiej, wdrażającego wyniki badań w gospodarce, poczuwającego się do odpowiedzialności za region i posiadającego również funkcje typowe dla podmiotów gospodarczych, z umiejętnościami prowadzenia gry rynkowej włącznie. Radykalna zmiana unijnej polityki finansowania nauki przejawiająca się (nierealnym jeszcze dziś w Polsce) postulatem przeznaczenia na ten cel 3% budżetu narodowego, z czego aż 2% ma pochodzić z gospodarki, a tylko 1 % z dotacji budżetowej. Będzie to zatem polityka, która zapewniając znaczące środki najlepszym uniwersytetom i instytutom badawczym stworzy model trudnego pieniądza, ponieważ jego uzyskanie będzie silnie uzależnione od skuteczności wdrożeń. Doprowadzi to zapewne również do znaczącej przebudowy rynku naukowego w Polsce i na Dolnym Śląsku. Jednocześnie wzrastająca przed polskim maturzystami dostępność kształcenia na dowolnym uniwersytecie UE (nawet jeśli wydaje się to chwilowo nierealne ze względu na warunki materialne, czy kwalifikacje językowe) i olbrzymie niedobory gospodarki starej Unii w zakresie inżynierów i specjalistów dyscyplin podstawowych, stworzy zupełnie nowe wyzwania, również dla tak silnego ośrodka akademickiego jak wrocławski. Uwarunkowania regionalne. Powolnej zmianie ulega też postrzeganie roli uczelni i instytutów badawczych w życiu Dolnego Śląska. Coraz wyraźniej pogląd o kluczowym znaczeniu nauki akceptowany jest w gronie polityków, działaczy samorządowych i gospodarczych oraz w samym środowisku naukowym. Dano temu wyraz już cztery lata temu w jednym z dokumentów regionalnych 4, gdzie stwierdzono między innymi: rozwój gospodarczy i cywilizacyjny Dolnego Śląska nie jest możliwy bez oparcia go na zasobach wiedzy i dostępie do informacji, na badaniach naukowych i nowych technologiach oraz na wykorzystaniu istniejących i przyszłych możliwości współpracy krajowej i zagranicznej. 3 Technostarterzy. Dlaczego i jak?, J.G.Wissema, PARP, Warszawa 2006, http://pliki.parp.gov.pl/wydaw/technostarterzy/technostarterzy.pdf 4 Deklaracja przyjęta w dniu 25 czerwca 2002 roku we Wrocławiu, na pierwszej konferencji Nauka i szkolnictwo wyższe na rzecz Dolnego Śląska stan aktualny i oczekiwania. 2

Kolejne dokumenty regionalne zawierają podobne treści 5. Należy jednak zaznaczyć, że deklarowane ze strony lokalnych polityków zrozumienie roli nauki w rozwoju gospodarczym ma często charakter werbalny (jest swoistą formą poprawności politycznej) i nie zawsze przekłada się na konkretne działania stymulujące rozwój proinnowacyjny. Region pozyska w latach 2007-2013, nieporównywalne z obecnym okresem budżetowym (2004-2006, około 220 mln ), środki finansowe szacowane na kwotę 1300 mln 6. Wymagania UE i dyspozycje rządowe zmierzają w kierunku wydania 40% tej kwoty na działania innowacyjne i wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP). Przygotowywany aktualnie Regionalny Program Operacyjny (RPO) 7 powinien te postulaty spełnić. Kluczowe pozostaje pytanie jak to zrobić, szczególnie gdy liczba zgłoszonych aktualnie projektów badawczych, spełniających ten wymóg, to jedynie około 3% wszystkich wniosków. Jak spowodować również, by środowisko akademickie miało znaczący wpływ na dystrybucję środków, a szczególnie tych 40%? Niestabilność regionalnych koalicji rządzących sugeruje konieczność stworzenia mechanizmu uniezależniającego dyskurs o przyszłości regionu od kalendarza i kampanii wyborczej, zdominowanej najczęściej doraźną tematyką, a nie wieloletnimi wizjami. Jest to zresztą problem typowy również dla regionów starej Unii. Równolegle zaobserwować można w ostatnich latach na Dolnym Śląsku różnorodność działań, które ze względu na ograniczone ramy wypowiedzi, nie będą bliżej charakteryzowane, a których bezpośrednie lub pośrednie następstwa w zakresie innowacyjnego rowoju Regionu są oczywiste. Wymienić tutaj zatem należy: Wrocławskie Centrum Transferu Technologii (WCTT), placówkę o bogatym dorobku i znaczeniu ponadregionalnym, Wrocławski Park Technologiczny (WPT) z silnie rozwiniętą infrastrukturą i dużą liczbą ulokowanych tam podmiotów, głównie jednak dotychczas z rodowodem pozaakademickim, agencje rozwoju regionalnego, Wrocławski Park Przemysłowy (WPP), Bank Karier, Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości, łącznie dotychczas trzy podmioty, w tym jeden ze znacznym dorobkiem (AE) oraz dwa w fazie organizacji (UWr, PWr), TUDAG, filia komercyjnego podmiotu utworzonego na Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie, Regionalna Agencja Brokerów Patentowych, nowa i od dawna oczekiwana inicjatywa. Znane są też inne inicjatywy (np. DolBiomat, EIT+), które w najbliższych miesiącach powinny ujrzeć światło dzienne. 5 Dolnośląska Strategia Innowacji, Wrocław, styczeń 2005, http://www.umwd.pl/?strona=dsi; Strategia Rozwoju Województwa Dolnośląskiego do 2020 roku, http://www.umwd.pl/strategia/strategia_rozwoju_08_03_2006.pdf, 6 Dyskusja na temat sposobu dzielenia Środków Strukturalnym pomiędzy województwa nie jest zakończona. Podano kwotę szacunkową. 7 Projekt Zintegrowanego Programu Wojewódzkiego (ZPW) na lata 2007-2013 oraz Regionalnego Programu Operacyjnego (RPO) dla Województwa Dolnoślaskiego na Lata 2007-2013, http://www.rpo.umwd.pl/rpo_21.03.06_mod.pdf 3

Szczególnie prężnie rozwija się w ostatnich 20 miesiącach Dolnośląskie Centrum Zaawansowanych Technologii (DCZT), którego działalność zaprezentowano na jednym z ostatnich posiedzeń Senatu Politechniki Wrocławskiej. Trudny do przecenienia dla przyszłego rozwoju Regionu jest pomysł utworzenia we Wrocławiu Europejskiego Instytutu Technologicznego (ang. European Institute of Technology EIT), idei mającej wsparcie władz Regionu, Wrocławia i środowiska akademickiego, a także poparcie rządowe. Zaznaczyć w tym miejscu również trzeba, że Region szczyci się posiadaniem 27 uczelni wyższych, 2 instytutów naukowych PAN oraz kilku instytutów branżowych. Niektóre z wrocławskich uczelni od lat zaliczają się do czołowych w Polsce. Placówki te zatrudniają ponad 8 tys. naukowców, w tym 1150 profesorów i kształcą ok. 140 tys. studentów. Cechą szczególną tego środowiska jest duży udział kadry i studentów kierunków technicznych, w tym stanowiących o postępie technologicznym (elektronika, informatyka, biotechnologia, inżynieria materiałowa). Potencjał badawczy i edukacyjny Dolnego Śląska stawia nasz Region na 3-4 miejscu w Polsce. Jednocześnie ośrodek nasz ma szansę istotnego oddziaływania na sąsiednie regiony Niemiec (w szczególności Saksonię) oraz Północnych Czech. W tej części rozważań zasadne jest podkreślenie, iż zarówno złożoność uwarunkować regionalnych jak i bogactwo inicjatyw wymaga odpowiedzi na pytanie, jak procesem innowacyjnym na Dolnym Śląsku kierować i jaka powinna być rola głównych aktorów (władze samorządowe, środowisko akademickie, podmioty gospodarcze, centra, parki, platformy i inne nowe podmioty proinnowacyjne). Jak wykorzystać zalety różnorodności inicjatyw z postulatem spójności poczynań i jego ekonomiczną efektywnością. 2. Przykłady działań w Unii Europejskiej Próby tworzenia instytucji proinnowacyjnych i testowania różnych rozwiązań zapewniających transfer wiedzy do gospodarki ma w UE ponad dwudziestoletnią tradycję. Pierwsze projekty, powstały w latach 80. ubiegłego stulecia. Były następstwem sukcesów inicjatyw proinnowacyjnych podejmowanych w Lombardii, na zachodnim wybrzeżu USA oraz obserwacji tzw. technopolis w Japonii. Na początku lat 90. Komisja Europejska zainicjowała szereg inicjatyw na poziomie regionów. Zaliczyć do nich można takie znane przedsięwzięcia jak Regional Innovation and Technology Transfer Infrastructures and Strategies (RITTS), Regional Technology Plans (RTP), czy Regional Innovation Strategies (RIS), współfinasując znaczną ich część z budżetu Unii. Po dwudziestu z górą latach, z ponad 250 regionów UE, aż 120 ma własne strategie innowacyjnego rozwoju. Różnorodność dzisiejszych inicjatyw UE z tego zakresu jest nieporównywalnie większa. Niektóre z inicjatyw, w których bierze udział Dolny Śląsk (RegStrat, UPRIS) warte są oddzielnych prezentacji. Konieczność swoistego ogarnięcia złożonej problematyki innowacyjnego rozwoju regionów skutkowało również powstaniem wyspecjalizowanych placówek naukowych takich jak IReR (Istituto Regionale di Ricerca della Lombardia; od 1974 roku) 8 w Mediolanie, 8 http://www.irer.it/ 4

URENIO (The Urban and Regional Innovation Research Unit) w Salonikach 9, SEZ (Steinbais-Europa-Zentrum) 10 w Stuttgarcie i kilka innych. Ważnymi źródłami informacji o regionalnych inicjatywach w UE w tym zakresie jest ponadto IRE (The Innovating Regions in Europe) 11. Liczba dostępnych źródeł i opracowań jest znacznie szersza. Jest zatem skąd czerpać wiedzę pamiętając jednak, ze ma ona jednak charakter opisu poszczególnych przypadków (tzw. cases) i trudno zakwalifikować ją jako akademicką. 3. Studia regionalne i foresight regionalny. Nowe inicjatywy akademickie na Dolnym Śląsku. Konieczność naukowego zmierzenia się z niektórymi zagadnieniami, których znaczenie i uwarunkowania omówiono powyżej, była powodem podjęcia przez środowisko akademickie i Urząd Marszałkowski dwóch inicjatyw, które przyjęły postać projektów badawczych finansowanych ze Środków Strukturalnych. Pierwszym z nich jest Dolnośląskie Centrum Studiów Regionalnych (DCSR), projekt finansowany ze środków ZPORR (działanie 2.6). Zamierzenie jest przykładem włączania potencjału naukowego do rozwiązywania istotnych problemów Regionu, a jednocześnie komercjalizacji wiedzy w obszarach miękkich. DCSR, lokalny Think-tank, jako jednostka doradcza będzie wspierać jednostki samorządu terytorialnego, instytucje gospodarcze, edukacyjne i badawczo-rozwojowe w budowaniu optymalnych strategii rozwojowych. Wspierać będzie innowacyjność Dolnego Śląska i wpływać na jego rozwój zgodnie z założeniami Gospodarki Opartej na Wiedzy (GOW). W Polsce brak jest procedur i ośrodków, zajmujących się programowaniem i zarządzaniem rozwojem regionalnym. Powstające dokumenty i strategie nt. rozwoju regionów charakteryzuje duży stopień ogólności. Nieumiejętność definiowania potencjału endogenicznego regionu i jego wykorzystania do pokonywania trudności wynikających z transformacji gospodarczej jest podstawową przeszkodą uniemożliwiającą długofalowy rozwój. DCSR ma wypełnić ten brak. Idea powołania Centrum jest odpowiedzią na rosnące zapotrzebowanie ze strony różnych podmiotów regionalnych na tworzenie i opracowywanie strategii i planów rozwojowych. Obecnie nie są one wspierane w tych działaniach przez żadne opracowania studialne i żaden ośrodek regionalny nie prowadzi profesjonalnych badań w tym zakresie. Na Dolnym Śląsku występuje relatywnie wysoka liczba firm, w których występują trudności gospodarcze. Powszechny jest też brak umiejętności budowy przewagi konkurencyjnej w oparciu o innowacje technologiczne. Firmy (głownie MŚP) mają zbyt małe doświadczenie w działaniu na rynku UE i niskie zasoby kapitału intelektualnego. Szeroki, szybki dostęp do informacji prognostycznej podnosi szanse władz, firm i organizacji na podjęcie właściwej strategicznie decyzji. W ramach DCSR są realizowane następujące działania pilotażowe, które stanowić będą podstawę do dalszych długofalowych programów działań w kolejnym okresie budżetowym (2007-2013): zebranie i przeanalizowanie 40 strategii regionalnych wdrożonych w UE wraz z możliwością wykorzystania tej wiedzy dla rozwoju Dolnego Śląska, 9 http://www.urenio.org/profile/ 10 http://www.steinbeis-europa.de 11 http://www.innovating-regions.org/index.cfm 5

działania na rzecz strategii innowacyjnych na Dolnym Śląsku, w tym: ocena wdrażania, modyfikacja i aktualizacja przyjętej Strategii Innowacyjnej Dolnego Śląska, opracowanie strategii subregionalnych (dla związków gmin), opracowanie strategii celowanych (dla podmiotów gospodarczych), analiza zasobów intelektualnych (w zakresie dostępności kształcenia na poziomie wyższym w Regionie), prognozowanie skutków dużych przedsięwzięć gospodarczych i społecznych w Regionie (opracowanie metodologii tworzenia tego typu prognoz na podstawie wybranego przedsięwzięcia o dużym znaczeniu dla Regionu), studium na temat wdrażania przedsięwzięć budujących e-region na Dolnym Śląsku (analiza stanu obecnego i plan zamierzeń na rzecz budowy Społeczeństwa Informacyjnego), doradztwo innowacyjne dla JST i przedsiębiorstw Regionu, akcesja DCSR i Dolnego Śląska do programów UE na rzecz budowy GOW w regionach i ich proinnowacyjnego rozwoju. Kolejnym przedsięwzięciem jest projekt Makroregion innowacyjny. Foresight technologiczny dla województwa dolnośląskiego do 2020 roku, projekt finansowany ze środków SPO WKP (działanie 1.4.5). Foresight rozumiany jest powszechnie jako profesjonalne gromadzenie i przetwarzanie informacji w celu budowania średnio- lub długookresowej wizji rozwojowej regionów i krajów, w zakresie najszerzej rozumianych technologii, a na tej podstawie podejmowanie dobrze uzasadnionych decyzji i mobilizowanie wszystkich partnerów społecznych do wspólnych działań. Opracowanie długoterminowej polityki naukowo-technicznej, będącej kluczowym elementem strategii Regionu, wymaga stosowania koncepcji foresight u technologicznego, którego celem jest identyfikacja szans technicznych i gospodarczych, które mogą zapewnić Regionowi trwałą przewagę konkurencyjną. Foresight technologiczny to zestaw specjalistycznych procedur prognostycznych (metoda delficka, budowanie scenariuszy, badania panelowe, ankietyzacja, itp.); jest szeroko stosowana w krajach zaawansowanych gospodarczo i społecznie. Pojęcie Foresight technologiczny obejmuje zarówno problematykę przewidywania jak i współkreowania przyszłości w zakresie nauka-technologia-rynek i ma istotne znaczenie gospodarcze i społeczne. Foresight technologiczny zapewnia język i kulturę debaty społecznej o przyszłości Regionu. W przypadku projektów typu foresight, analizy i oceny przeprowadzane są przy szerokim udziale aktorów społecznych: przedsiębiorców, naukowców, przedstawicieli administracji publicznej, organizacji pozarządowych i społecznych, polityków, którzy mając bezpośredni kontakt z nauką i gospodarką oraz regulacjami jej dotyczącymi, zapewniają merytorycznie poprawny opis problemów oraz wskazują na możliwości ich rozwiązania. Dziś w oparciu o przewidywany rozwój technologii kształtuje się nie tylko strategie techniczne przedsiębiorstw, ale praktycznie wszystkich działów gospodarki regionów i krajów, łącznie ze sferą usług i dystrybucji. Wykorzystuje się też w kształtowaniu programów w systemach edukacyjnych, łącznie z kształceniem uniwersyteckim. W krajach rozwiniętych przemysłowo prognozy rozwoju technologii opracowuje się systematycznie, choć rzadko publikuje, z wyjątkiem Japonii gdzie od roku 1970 robi się to systematycznie. Prace przewidziane Projektem obejmują takie zagadnienia jak: analizę renomowanych prognoz (japońskiej, amerykańskiej i europejskiej) w zakresie rozwoju nauki i technologii, pod kątem ich przydatności dla rozwoju Dolnego Śląska, 6

analizę potencjału naukowego (z podziałem na specjalizacje, placówki naukowe i dorobek), analizę dorobku innowacyjnego (wykaz oryginalnych osiągnięć naukowych gotowych do wdrożenia), typowanie specjalizacji regionu, ocenę ekspansywności innowacyjnej środowisk społeczno-gospodarczych w regionie, opracowanie scenariusza zagrożeń społecznych Dolnego Śląska. W ostatnich miesiącach, przy znaczącym udziale pracowników Politechniki Wrocławskiej, rozpoczęto realizację kolejnych projektów, jak np.: Foresight technologiczny w zakresie materiałów polimerowych (koordynator: Główny Instytut Górnictwa w Katowicach, żródło finansowania - SPO WKP) oraz Biuro Koordynacji Wdrażania Dolnośląskiej Strategii Innowacji (koordynator: UMWD, żródło finasowania ZPORR). 4. Uwagi końcowe Dotychczasowa działalność w obu projektach (DCSR i Foresight.) oraz programach wymienionych powyżej, skupiła 50 naukowców przy realizacji zadań o łącznym budżecie 3.5 mln złotych, a działania organizacyjne prowadzone są w będącym tymczasową siedzibą niewielkim biurze, wynajętym w Politechnice Wrocławskiej. (ok. 20m 2 ). Niewielka kadra administracyjna projektów (5 etatów) oraz wszelkie wydatki finansowane są całkowicie ze środków własnych projektów. Dominującymi pozycjami budżetu są honoraria autorów koszty opracowań, wydawnictw, konferencji i materiałów informacyjnych. Koordynatorem poczynań jest Prorektor ds. Badań Naukowych i Współpracy z Gospodarką prof. dr hab. inż. T. Więckowski. Bieżący nadzór sprawuje zespół kierowany przez dra hab. inż. J. Kaletę. Obydwa projekty mają zapewnione finansowanie początkowej, prawie dwuletniej fazy aktywności. Okres ten zamierza się wykorzystać na wypracowanie koncepcji przekształcenia Centrum z jednostki wirtualnej w pełnoprawną jednostkę naukową o wiodących funkcjach stosowanych. Niezbędne jest w tym celu stworzenie infrastruktury, która zapewni trwałość inicjatywie i umożliwi jej rozwój jako placówki naukowej, a jednocześnie zapewni długofalowe wsparcie intelektualne dla władz regionalnych w zakresie GOW. Przewiduje się znaczący rozwój obu projektów i przekształcenie do postaci dwóch podstawowych jednostek przyszłego Centrum, tj.: Sekcji Studiów Regionalnych oraz Sekcji Badań Prognostycznych. Jednostka powinna mieć docelowo status oddzielnego, samofinansującego się podmiotu typu non-profit, o ponadregionalnym znaczeniu, trwale wspierającego wzrost konkurencyjności Dolnego Śląska, a jednocześnie odgrywającego znaczącą rolę w Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ang.: European Research Area ERA). Zestawienie ważniejszych przedsięwzięć, opracowań i innych aktywności przedstawiono w załączniku. Wrocław, 12 lutego 2007 r. 7