RECENZENT Prof. dr hab. med. Janina Sokołowska-Pituchowa PROJEKT OKŁADKI Marcin Bruchnalski Na okładce preparat anatomiczny ze zbiorów Muzeum Anatomii Uniwersytetu Jagiellońskiego Collegium Medicum Fot. Jacenty Urbaniak OPRACOWANIE GRAFICZNE RYCIN Jacenty Urbaniak Jerzy Walocha Copyright by Jerzy Walocha, Janusz Gorczyca & Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Wydanie I, Kraków 2013 All rights reserved Nowa edycja Anatomii Prawidłowej Człowieka jest kontynuacją i rozwinięciem poprzednich wydań serii podręczników pod redakcją prof. Andrzeja Skawiny. Wprowadzono niezbędne poprawki merytoryczne i całość wzbogacono o nomenklaturę anglojęzyczną. Niniejszy utwór ani żaden jego fragment nie może być reprodukowany, przetwarzany i rozpowszechniany w jakikolwiek sposób za pomocą urządzeń elektronicznych, mechanicznych, kopiujących, nagrywających i innych oraz nie może być przechowywany w żadnym systemie informatycznym bez uprzedniej pisemnej zgody Wydawcy. ISBN 978-83-233-3579-5 www.wuj.pl Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83 Dystrybucja: tel. 12-631-01-97, tel./fax 12-631-01-98 tel. kom. 506-006-674, e-mail: sprzedaz@wuj.pl Konto: PEKAO SA, nr 80 1240 4722 1111 0000 4856 3325
Pamięci Profesora dr. hab. med. Andrzeja Skawiny
SPIS TREŚCI Zarys rozwoju czaszki... 9 Kość czołowa... 14 Kość potyliczna... 18 Kość ciemieniowa... 22 Kość klinowa... 24 Kość sitowa... 29 Kość skroniowa... 32 Kanały kości skroniowej... 40 Narząd przedsionkowo-ślimakowy... 44 Ucho... 44 Ucho zewnętrzne... 45 Błona bębenkowa... 47 Ucho środkowe... 49 Kosteczki słuchowe... 52 Połączenia kosteczek słuchowych... 53 Zawartość jamy bębenkowej... 54 Ucho wewnętrzne, czyli błędnik... 56 Błędnik błoniasty... 60 Jama czaszki powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki. Dół przedni, środkowy i tylny czaszki. Chrząstkozrosty czaszki... 64 Dół przedni czaszki... 64 Dół środkowy czaszki... 65 Dół tylny czaszki... 68 Chrząstkozrosty czaszki... 69 Ściana tylna czaszki... 72 Czaszka trzewna twarzoczaszka... 73 Szczęka... 73 Kość jarzmowa... 77 Kość łzowa... 79 Kość podniebienna... 80 Kość nosowa... 82 Lemiesz... 82 Małżowina nosowa dolna... 83 Kość gnykowa... 84 Żuchwa... 85 Staw skroniowo-żuchwowy... 88 Ściana przednia czaszki (twarz kostna) oczodół... 90 Oczodół... 90 Jama nosowa... 93 Zatoki przynosowe (oboczne nosa)... 96 Jama ustna... 97 Nerwy czaszkowe i miejsca ich wyjścia z czaszki... 99 Ściana boczna czaszki... 102
8 Dół skroniowy... 102 Dół zażuchwowy... 103 Dół podskroniowy... 104 Dół skrzydłowo-podniebienny... 105 Różnice czaszki związane z wiekiem i płcią... 107 Najważniejsze zniekształcenia rozwojowe czaszki... 108 Piśmiennictwo... 109 Spis rycin... 111
ZARYS ROZWOJU CZASZKI Szkielet człowieka rozwija się z blaszki bocznej i przyosiowej mezodermy oraz z komórek grzebieni nerwowych. Znajdująca się po obu stronach cewy nerwowej (neural tube, tuba neuralis) mezoderma przyosiowa tworzy w części głowowej szereg odcinków, zwanych somitomerami, natomiast w odcinku potyliczno-ogonowym somitami. Każdy somit różnicuje się na część przyśrodkowo-brzuszną (sklerotom) oraz grzbietowo- - brzuszną (dermatomiotom). Z komórek sklerotomu powstają kręgi oraz żebra, natomiast z dermatomiotomów wyodrębniają się mięśnie szkieletowe, skóra i tkanka podskórna. Z końcem 4. tygodnia komórki sklerotomów tworzą zarodkową tkankę łączną (mezenchymę). Komórki tej tkanki zachowują potencjał wielokierunkowego różnicowania się oraz mogą migrować. Kości obręczy barkowej i miednicznej oraz kości kończyn różnicują się z blaszki mezodermy ściennej ścian tułowia. Komórki grzebieni nerwowych okolicy głowowej przekształcają się w komórki mezenchymatyczne, które ulegają włączeniu w obręb powstających kości twarzoczaszki. Somity potyliczne oraz somitomery biorą udział w wytworzeniu kości sklepienia i podstawy czaszki. Czaszkę dzielimy na czaszkę mózgową, inaczej mózgoczaszkę (neurocranium) oraz czaszkę trzewną, inaczej twarzoczaszkę (viscerocranium). W toku rozwoju mózgoczaszki da się wyodrębnić dwie części, których przekształcenia zachodzą w zasadzie jednoczasowo: 1. Część błoniastą (desmocranium), zbudowaną z kości płaskich osłaniających mózgowie. 2. Część chrzęstną (chondrocranium), w skład której wchodzą głównie kości podstawy czaszki. Sklepienie czaszki oraz ściany boczne (kość czołowa, kości ciemieniowe, łuski kości skroniowych, części kości potylicznej) rozwijają się z komórek mezenchymy, zagęszczających się dokoła rozwijającego się mózgowia, ulegających następowo kostnieniu na podłożu błoniastym. W miejscach, gdzie łączą się dwie lub więcej kości, szwy są szczególnie poszerzone i wytwarzają ciemiączka (fontanelle, fonticuli). Wyróżniamy 6 ciemiączek: Czołowe (przednie) występujące w miejscu skrzyżowania szwu strzałkowego i czołowego z wieńcowym (na połączeniu dwóch kości ciemieniowych z dwiema kośćmi czołowymi). Potyliczne (tylne) znajdujące się w miejscu połączenia szwu strzałkowego ze szwem węgłowym. Klinowe (boczne przednie) położone na styku skrzydła większego kości klinowej, kąta klinowego kości ciemieniowej, łuski kości skroniowej i kości czołowej. Sutkowe (boczne tylne), które leży w miejscu połączenia części sutkowej kości skroniowej, kąta sutkowego kości ciemieniowej i części łuskowej kości potylicznej. Ciemiączka i szwy występujące w toku rozwoju czaszki zapewniają właściwe jej ukształtowanie w czasie rozwoju (jej adaptację do warunków panujących w kanale rodnym).
10 Ryc. 1. Czaszka noworodka: A widok z góry; B widok z boku, według Sadlera Czaszka chrzęstna jest utworzona przez kilka oddzielnych chrząstek, które łączą się, a następnie na ich podłożu odbywa się kostnienie, prowadzące w ostatecznym efekcie do powstania podstawy czaszki. Ważną rolę w początkowym okresie rozwoju podstawy czaszki odgrywa struna grzbietowa (notochord, chorda dorsalis). Po obu stronach odcinka głowowego struny grzbietowej mezenchyma ulega procesowi chrzęstnienia, przez co powstają pasma tkanki chrzęstnej, tzw. chrząstki przystrunowe (parachordal cartilages, cartilagines parachordales). Chrząstki te, łącząc się z sobą oraz z trzema sklerotomami potylicznymi, tworzą część podstawną kości potylicznej (ok.
PIŚMIENNICTWO 1. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Anatomia topograficzna. Przewodnik do ćwiczeń prosektoryjnych polsko-angielski. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 1998. 2. Aleksandrowicz R., Gołąb B., Narkiewicz O.: Mianownictwo anatomiczne. PZWL, Warszawa 1989. 3. Aleksandrowicz R., Gielecki J., Gacek W.: Słownik mian anatomicznych łacińsko- -polsko-angielski. PZWL, Warszawa 1997. 4. Bartel H.: Embriologia. PZWL, Warszawa 1999. 5. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka, T. I. Anatomia ogólna, kości, stawy i więzadła, mięśnie. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1990. 6. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. II. Trzewia. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1992. 7. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. III. Układ naczyniowy. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1993. 8. Bochenek A., Reicher M.: Anatomia człowieka. T. V. Układ nerwowy obwodowy. Układ nerwowy autonomiczny. Powłoka wspólna. Narządy zmysłów. Pod red. W. Łasińskiego. PZWL, Warszawa 1989. 9. Chung K. W.: Gross Anatomy. 3rd edition. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1995. 10. Fix J. D., Dudek R. W.: Embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1994. 11. Lippert H.: Anatomia. T. 2., Wydanie I polskie pod redakcją R. Aleksandrowicza. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 1998. 12. Łasiński W. Anatomia głowy dla stomatologów. PZWL, Warszawa 1993. 13. Moore K.L., Persaud T.V.N.: The Developing Human. Clinically Oriented Embryology. W.B. Saunders Company, Philadelphia, London, Toronto, Montreal, Sydney, Tokio 1998. 14. Sadler T. W.: Medical embryology. Williams & Wilkins, Baltimore, Philadelphia, Hong Kong, London, Munich, Sydney, Tokyo 1990. 15. Sokołowska-Pituchowa J.: Anatomia człowieka. PZWL, Warszawa 1988. 16. Urbanowicz Z.: Anatomia człowieka. Słownik encyklopedyczny. Lublin 2000. 17. Whitemore I.: Terminologia Anatomica. IFAA, FCAT. Georg Thieme Verlag, Germany, 1998. 18. Williams P. L., Warwick R., Dyson M., Bannister L. W.: Gray s Anatomy. 27th edition. Churchill Livingstone, Edinburgh, London, Melbourne and New York 1989. 19. Woźniak W. Anatomia człowieka. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2001.
SPIS RYCIN strona Ryc. 1. Czaszka noworodka: A widok z góry; B widok z boku, według Sadlera... 10 Ryc. 2. Rozwój części chrzęstnej czaszki schematy wzorowane na Clarze (za Bochenkiem) oraz według Bartla... 11 Ryc. 3. Elementy czaszki wywodzące się z chrząstek łuków skrzelowych. Adaptacja według Sadlera... 12 Ryc. 4. Kość czołowa (widok z przodu)... 15 Ryc. 5. Kość czołowa (widok z tyłu)... 16 Ryc. 6. Kość potyliczna (widok z tyłu)... 19 Ryc. 7. Kość potyliczna (widok z przodu)... 21 Ryc. 8. Kość ciemieniowa (widok od zewnątrz)... 22 Ryc. 9. Kość klinowa (widok z góry) według Graya... 25 Ryc. 10. Kość klinowa (widok z tyłu) według Graya... 26 Ryc. 11. Kość klinowa (widok z przodu) według Graya... 27 Ryc. 12. Kość sitowa (widok z boku)... 29 Ryc. 13. Kość sitowa (przekrój czołowy)... 30 Ryc. 14. Kość skroniowa (widok z boku) według Graya. A widok ogólny; B powiększenie okolicy dołu żuchwowego... 33 Ryc. 15. Kość skroniowa (widok z dołu) według Graya... 35 Ryc. 16. Kość skroniowa (widok od strony przyśrodkowej) według Graya... 36 Ryc. 17. Dno przewodu słuchowego wewnętrznego... 37 Ryc. 18. Kość skroniowa (przekrój) według Graya... 41 Ryc. 19. Ucho zewnętrzne i środkowe (przekrój) wzorowane na Grayu... 46 Ryc. 20. Błona bębenkowa... 47 Ryc. 21. Przekrój jamy bębenkowej... 51 Ryc. 22. Młoteczek... 53 Ryc. 23. Kowadełko... 53 Ryc. 24. Strzemiączko... 53 Ryc. 25. Błędnik kostny (ściana boczna)... 56 Ryc. 26. Błędnik kostny (widok od strony przyśrodkowej)... 57 Ryc. 27. Ślimak kostny (przekrój)... 59 Ryc. 28. Błędnik błoniasty... 61 Ryc. 29. Schemat przekroju czołowego zatoki jamistej wzorowane na Grayu... 66 Ryc. 30. Szczęka widok od strony bocznej... 73 Ryc. 31. Szczęka widok od strony przyśrodkowej... 75 Ryc. 32. Kość jarzmowa... 78 Ryc. 33. Kość łzowa... 79 Ryc. 34. Kość podniebienna: A widok z tyłu; B widok od strony przyśrodkowej; C widok z boku... 81 Ryc. 35. Kość nosowa... 82 Ryc. 36. Lemiesz... 82 Ryc. 37. Małżowina nosowa dolna (powierzchnia boczna)... 83 Ryc. 38. Kość gnykowa... 84 Ryc. 39. Żuchwa... 86
112 Ryc. 40. Żuchwa (widok z tyłu)... 87 Ryc. 41. Więzadła stawu skroniowo-żuchwowego: A widok z boku; B widok od strony przyśrodkowej... 89 Ryc. 42. Ściana boczna jamy nosowej wzorowane na Grayu... 94 Ryc. 43. Podniebienie kostne... 97
REDAKTOR Dorota Węgierska KOREKTA Barbara Rydzewska SKŁAD I ŁAMANIE Hanna Wiechecka Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego Redakcja: ul. Michałowskiego 9/2, 31-126 Kraków tel. 12-631-18-81, 12-631-18-82, fax 12-631-18-83