Na podstawie oceny poziomu sprawności działania pojedynczych 23 zawodników można podejmować racjonalne decyzje o doborze graczy oraz powierzać im określone zadania do wykonania w ramach wyznaczonych funkcji. Prognozowanie sprawności działania w czasie gry różnych modeli piątek koszykarzy Autor artykułu oceniał sprawność działań 9 modeli piątek koszykarzy, różniących się liczbą zawodników, spełniających na boisku trzy podstawowe funkcje: rozgrywających-obwodowych, skrzydłowych oraz środkowych. Modele te zestawiono, biorąc pod uwagę indywidualną skuteczność gry zawodników w ataku i obronie, ocenianą na podstawie obserwacji meczów koszykówki według standardów FIBA (3). Analizie poddano 39 meczów koszykówki mężczyzn o mistrzostwo Polski. Analizowano dane statystyczne zespołu Zepter Śląsk Wrocław przy wykorzystaniu specjalistycznego programu Basket. Starano się wyróżnić najbardziej korzystne (niekorzystne) modele piątek, mających największy (najmniejszy) wpływ na liczbę zdobytych i straconych punktów. Ustalano również, które z 3 wyróżnionych funkcji koszykarzy (rozgrywający-obwodowy, skrzydłowy, środkowy) mają największy wpływ na końcowy wynik meczu. SŁOWA KLUCZOWE: koszykówka wskaźniki skuteczności gry modele piątek asygnowanych do gry. Jak pisze Naglak (8): Zespołowa gra sportowa to działania wielopodmiotowe, podczas których strony współzawodniczą o sprzeczne cele według ściśle określonych reguł. Miarą zwycięstwa jest osiągnięcie celu, o który toczy się gra. Celem gry jest korzystny bilans zdobytych i straconych punktów, który można Sport Wyczynowy 2003, nr 11-12/467-468
24 osiągnąć poprzez maksymalizowanie zysków przy jednoczesnym imalizowaniu strat. We wcześniejszych badaniach stwierdzono (2), że wynik końcowy meczu koszykówki deterują w sposób istotny skutki akcji ataku i obrony. Wykazano ponadto, (1), że każdy gracz zespołu charakteryzuje się indywidualną skutecznością atakowania i obrony; wskaźniki te są od siebie niezależne. W dostępnej literaturze dość obszernie opisano metody oceny działań w ataku (2, 4, 5-7, 9, 11, 12-13) w przeciwieństwie do działań podejmowanych w obronie. Spowodowane jest to trudnością obiektywizacji oceny tych działań. Dlatego też, w odniesieniu do oceny działań w obronie, przyjęto pewne uproszczenia, wynikające z trudności ich kwantyfikacji. Dotyczy to rozdziału punktów straconych pomiędzy graczy, proporcjonalnie do ich udziału w grze (zob. wzór 4). Do kompleksowej oceny skuteczności działań potrzebna jest ilościowa ocena działań zarówno w ataku, jak i w obronie. Ocena ta dotyczyć powinna pojedynczego gracza, grupy graczy przebywających aktualnie na boisku, jak również całego zespołu. Na podstawie oceny poziomu sprawności działania pojedynczych zawodników można podejmować racjonalne decyzje o doborze graczy oraz powierzać im określone zadania, do wykonania w ramach wyznaczonych funkcji. Ocena sprawności działania całego zespołu powinna brać pod uwagę decyzje: operacyjne, taktyczne oraz strategiczne w zakresie dokonywanych korekt personalnych. Niniejsze opracowanie jest krokiem w kierunku dwuwymiarowej oceny działań koszykarza w ataku i w obronie oraz doboru składu piątek zawodników. Cel, hipoteza i pytania badawcze Celem podjętej pracy było poznanie skuteczności działań 9 modeli piątek, różniących się liczbą zawodników pełniących na boisku trzy podstawowe funkcje: rozgrywających-obwodowych, skrzydłowych, środkowych. Przed jej podjęciem założono bowiem, że wyróżnione modele ujawnią znaczne różnice w bilansie zdobytych i straconych punktów. Postawiono trzy pytania badawcze: 1. Czy można wyróżnić najbardziej korzystne (niekorzystne) modele piątek? 2. Czy można wyróżnić modele piątek mających największy (najmniejszy) wpływ na liczbę zdobytych i straconych punktów? 3. Które z 3 wyróżnionych funkcji graczy mają największy wpływ na końcowy wynik meczu? Oceny skuteczności działań w ataku dokonano na podstawie wartości wskaźnika OER (Offense Efficiency Rating), opracowanego przez Petersona i Hrubego (9), który obliczano oddzielnie dla każdego gracza ze wzoru: OERn = LPZ n (1) OERn = LAAn n oznacza kolejnego gracza z zespołu; n =1, 2,..., LPZn liczbę punktów zdobytą w ataku,
Prognozowanie sprawności działania w czasie gry różnych modeli piątek... 25 LAAn liczbę akcji w ataku, którą obliczano według wzoru: LAAn = R 3 Wn + R 2 Wn + R 1 Wn / 2 = STRn (2) R 3 3 punkty, R 2 2 punkty, R 1 1 punkt, STR liczba strat. Oceny skuteczności działań w obronie dokonano na podstawie wskaźnika DER (Defense Efficiency Rating) zdefiniowanego według własnego pomysłu: DERn (LPS) n (3) DERn = LAOn n oznacza kolejnego gracza z zespołu; n = 1, 2,..., LPS liczbę punktów straconych w obronie, oraz (LPS)n = (LPS)n,i tn,i (4) 5 Ti (LPS)n,i oznacza punkty stracone przez n-tego gracza we wszystkich meczach, w których brał udział; tn,i sumę rzeczywistego czasu gry n-tego zawodnika we wszystkich meczach, w których występował; Ti sumę rzeczywistego czasu gry całego zespołu we wszystkich meczach łącznie z dogrywkami. LAOn liczbę akcji w obronie n-tego gracza obliczano ze wzoru nr 2 zakładając, że liczba akcji w obronie jest równa liczbie akcji w ataku: LAAn = LAOn (5). Badania Dembińskiego i Kopocińskiego (2) potwierdzają to założenie, gdyż współzawodniczące zespoły pod względem liczby akcji dostosowują się do siebie, a ujawnione różnice są nieznaczne. Materiał badawczy Materiał badawczy stanowiły dane statystyczne, pochodzące z obserwacji meczów koszykówki przeprowadzanych według standardów FIBA (3). Analizie poddano 39 meczów koszykówki mężczyzn o mistrzostwo Polski. Analizowano dane statystyczne zespołu Zepter Śląsk Wrocław przy wykorzystaniu specjalistycznego programu Basket. Metoda analizy wyników Najpierw obliczono wskaźniki OERn według wzoru (1) oraz DERn według wzoru (3). Następnie sporządzono teoretyczne modele piątek graczy z uwzględnieniem trzech podstawowych funkcji: rozgrywających-obwodowych, skrzydłowych oraz środkowych. Odrzucono warianty możliwe teoretycznie, ale nie występujące w grze, np. bez rozgrywającego lub z 3 środkowymi (tab. 1). Tabela 1 Modele piątek asygnowanych do gry 1-2-2 2-1-2 3-0-2 1-3-1 2-2-1 3-1-1 1-4-0 2-3-0 3-2-0 Kolejne cyfry oznaczają liczbę graczy pełniących różne funkcje rozgrywających-obwodowych, skrzydłowych i środkowych.
26 Kolejnym krokiem było sporządzenie rankingu sprawności działania graczy dla 3 wyróżnionych funkcji: ERn = OERn + DERn. Krok czwarty to obliczenia wartości maksymalnych dla piątek, dobranych według wartości najwyższych ER. Uzyskana wartość wyznaczyła granicę maksimum; (ER),k = (ER)F 1 + (ER)F 2 + (ER)F 3 k oznacza rodzaj modelu piątki i k = 1, 2,...,9, (ER)F 1 + (ER)F 2 + (ER)F 3 jest sumą wartości maksymalnych ER dla wyróżnionych funkcji F 1, F 2, F 3 dla k tego modelu piątki. Analogicznie obliczono wartości imalne dla wyróżnionych modeli, dobierając graczy według najniższych wartości ER. Uzyskana wartość wyznaczyła granicę imum: (ER),k = (ER)F 1 + (ER)F 2 + (ER)F 3 k oznacza rodzaj modelu piątki i k = 1, 2,...,9, (ER)F 1 + (ER)F 2 + (ER)F 3 jest sumą wartości imalnych dla wyróżnionych funkcji: F 1, F 2, F 3 dla k tego modelu piątki. Szczegółowej analizie poddano zakres zmienności wartości maksymalnych i imalnych 9 wyróżnionych modeli piątek. Wyniki i ich analiza Przedziały zmienności charakteryzujące wyróżnione modele piątek przedstawiono na ryc.1, z której wynika, że najkorzystniejsze są modele: 1-4-0, 1-3-1, 1-2-2. Zdecydowana większość obszaru zmienności w tych trzech przypadkach ma wartość dodatnią, co oznacza, że bilans punktów zdobytych i straconych również będzie miał wartość dodatnią. Na tej podstawie można domniemywać, że akcje podejmowane przez tak dobrane piątki dadzą możliwość uzyskania przewagi punktowej nad przeciwnikiem. Dla piątek 2-1-2, 2-2-1, 2-3-0 przedziały rozkładają się w miarę równomiernie po obu stronach wartości 0, co oznacza, że istnieje duże prawdopo- Ryc. 1. Prognoza sprawności działania dla 9 wyróżnionych modeli piątek.
Prognozowanie sprawności działania w czasie gry różnych modeli piątek... 27 dobieństwo utrzymania aktualnego wyniku gry lub tylko nieznacznej straty punktowej. Najbardziej niekorzystne są modele: 3-1-1, 3-0-2, 3-2-0. Zdecydowana większość obszaru zmienności ma tu wartość ujemną, co oznacza, że należy spodziewać się przewagi punktów utraconych nad zdobytymi. Każdy z najbardziej niekorzystnych modeli uwzględnia, jak widać, udział 3 graczy rozgrywających- -obwodowych. Przy analizie wartości maksimum zaobserwowano ich spadek. Oznacza to, że potencjalne możliwości zdobywania punktów zespołu maleją, kiedy wzrasta liczba rozgrywających-obwodowych, a maleje liczba skrzydłowych i środkowych. Przy ocenie wartości imum zauważono tendencję malejącą, z trzema przypadkami nieregularnych skoków. Wszystkie te przypadki dotyczą modeli bez udziału środkowych (1-4-0, 2-3-0, 3-2-0). Oznacza to, że skuteczność działań defensywnych zdecydowanie wzrasta, kiedy na boisku nie ma środkowych, a jest jeden rozgrywający z 4 skrzydłowymi. Porównując obszary zmienności, dla wszystkich modeli, leżących powyżej i poniżej wartości 0 zauważono, że zdecydowanie większy jest obszar zmienności ponad wartością 0. Świadczy to o możliwościach uzyskiwania korzystnej różnicy punktów. Uzyskane wyniki są zgodne ze stanem faktycznym, gdyż zespół, którego dane wzięto do analizy, w 39 rozegranych meczach odniósł 38 zwycięstw i został mistrzem Polski. Piśmiennictwo 1. Dembiński J.: Wpływ indywidualnych działań gracza na skuteczność działań zespołowych w profesjonalnej koszykówce. Gdańsk 2002. AWF. 2. Dembiński J., Kopociński B.: Składowe wyniku meczu w lidze koszykówki [w:] Trening sportowy na przełomie wieków. Warszawa 2002. AWF, s. 329-331. 3. FIBA Media Guide, München 2001. Federation Internationale de Basketball Amateur. 4. Huciński T., Czerlonko M.: Ocena efektywności walki sportowej zespołu w koszykówce. Rocznik Naukowy AWF w Gdańsku 2001, t. X, s. 27-37. 5. Jóźwiak J.: Identyfikacja i klasyfikacja efektywności i skuteczności standardowych składników gry oraz ich statystyczna analiza w profesjonalnej koszykówce. Poznań 1998. AWF, dysertacja doktorska. 6. Jóźwiak J., Wagner W.: Koncepcja wskaźnika aktywności punktowej koszykarzy, Trening na przełomie wieków. Warszawa 2000. AWF, s. 230-233. 7. Jóźwiak J., Wagner W.: Wskaźnik kompleksowy efektywności gry koszykarzy. Człowiek i ruch, 1 (3) suplement cz. I. Wrocław 2001. AWF, s. 48-51. 8. Naglak Z.: Teoria zespołowej gry sportowej kształcenie gracza. Wrocław 2001. AWF. 9. Peterson D., Hruby G.: The European Basketball Register 1998 Edition. Mediolan 1998. Libreria Dello Sport, Jump & Julius Scouting. 10. Pszczołowski T.: Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji. Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk 1978. Zakład Narodowy im. Ossolińskich. 11. Sroka E.: Metoda oceny gry zespołu koszykówki. Sport Wyczynowy 1991, nr 1-2, s. 50-56. 12. Stonkus S.: Offense structure of elite men s basketball teams. [w:] Kinesiology 4. Zagreb 2000. 13. Stonkus S.: The retrospective attack structure analysis of top basketball teams. [w:] Education Physical Training in Sport 1, s. 65-71. Kowno 2002. Akadiemija Fiziczeskoj Kultury.