Wynik końcowy w grze zespołowej jest konsekwencją w różnym stopniu samodzielnych działań graczy i kolektywnego rozwiązywania sytuacji gry.

Transkrypt

1 54 Wciąż trwa proces doskonalenia metod oceny sprawności uczestników gier sportowych. Wzrost wiarygodności nowych metod oceny skuteczności w grze w piłkę nożną ma zapewnić oparcie ich na gruncie prakseologii. Tworzenie tzw. modeli odwzorowujących działania graczy na podstawie obiektywnej obserwacji gry zawodników o najwyższej kompetencji sportowej, w warunkach rzeczywistej rywalizacji, może stanowić krok w tym kierunku. Wynik końcowy w grze zespołowej jest konsekwencją w różnym stopniu samodzielnych graczy i kolektywnego rozwiązywania sytuacji gry. Andrzej Szwarc Modele odwzorowujące sprawność działania indywidualnego i grupowego w grze w piłkę nożną Celem pracy było przedstawienie modeli odwzorowujących sprawność działania w grze w piłkę nożną na podstawie obserwacji meczów turniejów finałowych mistrzostw świata mężczyzn w 2006 roku i kobiet w 2007 roku oraz kobiecego turnieju AlgarveCup Analizowano grę zwycięskich drużyn w wybranych spotkaniach grupowych, półfinałowych oraz w meczach o trzecie i pierwsze miejsce. Dane o grze rejestrowano na arkuszach obserwacyjnych własnego autorstwa, opracowanych zgodnie z wykładnią prakseologiczną Panfila. Badano aktywność, skuteczność i niezawodność w aspekcie realizacji celów gry. Stwierdzono, że Z Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Sport Wyczynowy 2008, nr 7-9/

2 Modele odwzorowujące sprawność działania indywidualnego i grupowego w rywalizacji drużyn kobiecych najwyższego poziomu sportowego przeważały działania, których celem było zdobywanie pola gry, zaś męskich działania utrzymujące piłkę. Działania, których celem jest zdobywanie pola gry zarówno w grze kobiet, jak i mężczyzn, charakteryzowały się identyczną niezawodnością. Kobiety cechowała nieco wyższa sprawność w stwarzaniu sytuacji do zdobycia bramek i ich zdobywania. Podczas bronienia najlepsze piłkarki świata wykazywały się najwyższą aktywnością i niezawodnością przeciwko zdobywaniu pola gry, a najlepsi piłkarze działaniami przeciwko stwarzaniu sytuacji strzeleckich i zdobywaniu bramek. SŁOWA KLUCZOWE: piłka nożna obserwacja gry sprawność działania. Wstęp Przegląd piśmiennictwa dotyczącego metod oceny sprawności występujących w grze w piłkę nożną pokazuje wyraźnie, że jest ona prowadzona w sposób bardzo dowolny i różnorodny. To sprawia, że porównywanie rezultatów analiz różnych badaczy jest bardzo utrudnione. Szansę na wiarygodną ocenę przy użyciu poprawnych metodologicznie narzędzi badawczych stwarza, opracowany na gruncie prakseologii, sytuacyjno-dyspozycyjny paradygmat działania uczestnika zespołowej gry sportowej. Podjęto już pierwsze wysiłki w celu stworzenia poznawczych modeli gry w piłkę nożną (1, 6, 8, 9). Systematyczna, obiektywna i trafna obserwacja gry zawodników o najwyższej kompetencji sportowej w warunkach rzeczywistej rywalizacji, w formule równy z równym, pozwala na tworzenie tzw. modeli odwzorowujących działania graczy. Służą one potem do budowania modeli projektujących, pomagających usprawniać działania sportowców dzięki wskazywanym typom sytuacji i sposobom ich rozwiązywania. Niezwykle istotne jest przy tym, aby w ocenie zawodników uwzględniać zmienność sytuacji współzawodniczenia. Zależy ona od fazy i celu gry oraz miejsca, sposobu, czasu i warunków działania zawodników (5, 10). Sprawność działania w grze zespołowej w ujęciu syntetycznym rozumiana jest jako ogół walorów praktycznych działania ujawnianych w trakcie walki sportowej, takich jak aktywność, skuteczność i niezawodność. Pozostałe wskaźniki sprawnego zachowania w grze to racjonalność, cenność i ekonomiczność (5). Aktywność ogólna to liczba wszystkich podjętych w grze dla realizacji celu, a szczegółowa to liczba wybranych wykonanych przez graczy w meczu. Skuteczność wyrażana jest liczbą pozytywnych w odniesieniu do realizacji celów gry, a niezawodność stosunkiem liczby skutecznych do liczby wszystkich wykonań danego działania. Celem niniejszych badań było przedstawienie modeli odwzorowujących sprawność działania w grze w piłkę nożną

3 56 Andrzej Szwarc na podstawie obserwacji meczów turniejów finałowych mistrzostw świata mężczyzn w 2006 roku i kobiet w 2007 roku oraz kobiecego turnieju Algarve Cup Postawiono w nich następujące pytania badawcze: 1. Jakie działania występują najczęściej w fazach atakowania i bronienia w grze kobiet, a jakie w grze mężczyzn? 2. Jaka jest aktywność, skuteczność i niezawodność indywidualnych i grupowych ofensywnych i defensywnych w żeńskiej i męskiej piłce nożnej? Materiał i metoda Analizowano zapisy 16 meczów rozegranych podczas ostatniej fazy turniejów finałowych o mistrzostwo świata w piłce nożnej mężczyzn w 2006 roku, o mistrzostwo świata kobiet w 2007 roku oraz o zwycięstwo w turnieju kobiecym Algarve Cup Pod uwagę brano grę zawodniczek/zawodników zwycięskich drużyn w wybranych meczach grupowych, półfinałowych i finałowych z wyłączeniem dogrywek (tabela 1). Dane o grze nanoszono na zmodyfikowany arkusz obserwacyjny Tabela 1 Obserwowane spotkania i ich wyniki. Lp. Rywalizujące zespoły* Faza turnieju Wynik meczu 1 USA Anglia ćwierćfinał 3:0 2 Brazylia Australia ćwierćfinał 3:2 3 Niemcy Norwegia półfinał 3:0 4 Niemcy Brazylia finał 2:0 5 USA Szwecja grupowa 3:2 6 Niemcy Dania grupowa 3:0 7 Szwecja Francja o 3. miejsce 3:1 8 USA Dania finał 2:0 9 Niemcy Argentyna ćwierćfinał 1:1 (1:1 po dogrywce, karne 4:2) 10 Włochy Ukraina ćwierćfinał 3:0 11 Portugalia Anglia ćwierćfinał 0:0 (0:0 po dogrywce, karne 3:1) 12 Francja Brazylia ćwierćfinał 1:0 13 Francja Portugalia półfinał 1:0 14 Włochy Niemcy półfinał 0:0 (2:0 po dogrywce) 15 Niemcy Portugalia o 3. miejsce 3:1 16 Włochy Francja finał 1:1 (1:1 po dogrywce, karne 5:3) * Poz. 1-8 rywalizacja kobiet (poz. 1-4 MŚ 2007, poz. 5-8 Algarve Cup), poz współzawodnictwo mężczyzn.

4 Modele odwzorowujące sprawność działania indywidualnego i grupowego Panfila, opracowany zgodnie z prakseologiczną wykładnią oceny w zespołowej grze sportowej (4). Wyróżniono w nim sposoby indywidualnych i grupowych ofensywnych i defensywnych, które stosowano w trakcie realizacji określonych celów gry. Na tej podstawie stworzono proste tabelaryczne modele odwzorowujące sprawność indywidualnych i grupowych w grze w piłkę nożną kobiet i mężczyzn. Omówienie wyników badań Atakowanie Z danych tabeli 2 wynika, że w rywalizacji badanych drużyn kobiecych największe znaczenie miały działania zdobywające pole gry (62%). Znacznie mniej było, których celem było utrzymanie piłki (24%) i stwarzanie sytuacji do zdobycia bramki (10%). Zdobywanie bramek to 4% całości atakowania. Mistrzynie były najskuteczniejsze w utrzymywaniu piłki (średnio około 117 w meczu z 86% niezawodnością) oraz zdobywaniu pola gry piłką (średnio około 299 w jednym spotkaniu z 71% niezawodnością). W jednym meczu podejmowały przeciętnie 48 w celu stworzenia sytuacji do zdobycia bramki, z tego 20 wykonywały skutecznie. Badane zawodniczki zdobyły 22 bramki, osiągnęły wysoką, 13% niezawodność. Piłkarze 8 najlepszych zespołów mistrzostw świata w 2006 roku byli najaktywniejsi podczas, których celem było utrzymanie piłki (56%) i zdobywanie pola gry (30%). Stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek oraz ich zdobywanie stanowiło niewielki odsetek wszystkich graczy (odpowiednio: 11% i 3%). Mężczyźni stosowali w grze odmienną od kobiet strategię ofensywnych. W przypadku drużyn żeńskich przeważała ofensywna ofensywa, czyli preferowanie, których celem było Rodzaj liczba Tabela 2 Modele odwzorowujące sprawność w atakowaniu. Wskaźniki* liczba odsetek średnia niezawodność wszystkich liczba skutecznych w meczu utrzymujące piłkę ,86 0,89 0,24 0,56 116,62 196,70 zdobywające pole ,71 0,71 0,62 0,30 299,12 107,88 stwarzające sytuacje bramkowe ,56 0,52 0,10 0,11 48,25 38,50 zdobywające bramkę ,13 0,11 0,04 0,03 20,87 11,00 * Wartości liczbowe w kolumnach z lewej strony dotyczą drużyn żeńskich, z prawej męskich.

5 58 Andrzej Szwarc zdobywanie pola gry piłką, stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek oraz ich zdobywanie. Natomiast zespoły męskie stosowały częściej wariant defensywnej ofensywy. W ich grze dominowało utrzymanie piłki, mniej ważne było tworzenie sytuacji bramkowych i zdobywanie bramek. W grze badanych kobiet i mężczyzn przeważały działania kolektywne nad akcjami indywidualnymi (tabela 3). Mistrzynie były najaktywniejsze w działaniach grupowych, których celem było zdobycie pola gry piłką (łącznie 1978 we wszystkich 8 meczach). Najwyższą 88% niezawodność uzyskały we utrzymujące piłkę Tabela 3 Modele odwzorowujące sprawność indywidualnych i współdziałania w atakowaniu z uwzględnieniem realizowanych celów gry. Działania zdobywające pole gry Postaci sprawności działania aktywność skuteczność niezawodność indywidualne ,80 0,68 współdziałanie ,88 0,94 indywidualne ,76 0,71 współdziałanie ,70 0,71 stwarzające sytuacje indywidualne ,52 0,30 do zdobycia bramki współdziałanie ,57 0,38 zdobywające bramkę bez przeciwnika ,14 0,13 z przeciwnikiem ,13 0,09 * Wartości liczbowe w kolumnach z lewej strony dotyczą drużyn żeńskich, z prawej męskich. Ryc. 1. Proporcje między działaniami indywidualnymi a grupowymi w aspekcie realizowanych celów gry w atakowaniu (K kobiety, M mężczyźni).

6 Modele odwzorowujące sprawność działania indywidualnego i grupowego wspólnym utrzymywaniu piłki (łącznie 704, z których aż 623 wykonały skutecznie). Z kolei wśród badanych piłkarzy dominowały wspólne działania, których zamiarem było utrzymanie piłki (1271) i zdobycie pola gry (681), a także, podobnie jak u kobiet, stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek (odpowiednio: 205 i 247). Gracze uznawani za mistrzów osiągnęli imponującą niezawodność w działaniach grupowych podczas zdobywania pola gry piłką (94%). Z modeli odwzorowujących sprawność indywidualnych i grupowych stosowanych podczas atakowania wynika (tabela 3 i ryc. 1), że w grze (zarówno zwyciężczyń, jak i zwycięzców) przeważała strategia wspólnego działania nad akcjami indywidualnymi. U kobiet była ona szczególnie wyraźna w działaniach, których celem było zdobywanie pola gry (pięciokrotnie częstsze działania grupowe), a u mężczyzn w akcjach utrzymania piłki (czterokrotnie częstsze współdziałanie). W obu badanych grupach w działaniach stwarzających sytuacje bramkowe zauważono podobną (dwukrotną) przewagę kolektywnego rozwiązywania sytuacji nad działaniami pojedynczego zawodnika. Bronienie Zawodniczki najlepszych drużyn kobiecego Mundialu 2007 i turnieju Algarve Cup 2007 wykazywały się najwyższą aktywnością w działaniach przeciwko zdobywania pola gry (średnio 92 działania w meczu) oraz znacznie rzadszą w przeciwdziałaniu tworzeniu sytuacji do zdobycia bramki (przeciętnie 32 sytuacje w jednym spotkaniu) (tabela 4). Działania przeciwko utrzymaniu piłki wykonywały średnio 26 razy w meczu, a przeciwko zdobywaniu bramek 12 razy w jednym meczu. Natomiast najwyższą, i zbliżoną do siebie, niezawodność osiągnęły w przeciwdziałaniach zdobywaniu pola gry i zdobywaniu bramek (odpowiednio: 56% i 53%). W grze obronnej drużyn męskich dominowały działania przeciwko: utrzyma- Działania przeciwko liczba Tabela 4 Modele odwzorowujące sprawność w grze obronnej. Wskaźniki* liczba odsetek średnia niezawodność wszystkich liczba skutecznych w meczu utrzymaniu piłki ,34 0,58 0,16 0,39 26,37 58,50 zdobywaniu pola gry ,56 0,63 0,57 0,31 91,87 44,75 stwarzaniu sytuacji bramkowych ,44 0,71 0,20 0,23 32,00 34,62 zdobywaniu bramek ,53 0,72 0, ,75 10,12 * Wartości liczbowe w kolumnach z lewej strony dotyczą drużyn żeńskich, z prawej męskich.

7 60 Andrzej Szwarc niu piłki (średnio 58 w meczu), zdobywaniu pola gry (45 w jednym spotkaniu) i stwarzaniu sytuacji bramkowych (34 działania w meczu). Piłkarze-mistrzowie osiągnęli najwyższą niezawodność w działaniach przeciwko zdobywaniu bramek i tworzeniu sytuacji do ich zdobycia (odpowiednio 72% i 71%), i nieco niższą w przeciwdziałaniach: zdobywaniu pola gry (63%) i utrzymaniu piłki (58%). Najniższy indeks skuteczności drużyn męskich był i tak wyższy od najlepszego wskaźnika niezawodności działania drużyn kobiecych (tabela 4). Dane tabeli 5 pokazują, że w grze mistrzyń przeważały działania indywidualne przeciwko zdobywaniu pola gry utrzymaniu piłki zdobywaniu pola gry Tabela 5 Modele odwzorowujące sprawność indywidualnych i współdziałania w grze obronnej z uwzględnieniem realizowanych celów gry. Przeciwdziałanie Postaci sprawności działania aktywność skuteczność niezawodność indywidualne ,35 0,54 współdziałanie ,33 0,68 indywidualne ,53 0,65 współdziałanie ,60 0,59 stwarzaniu sytuacji indywidualne ,38 0,69 do zdobycia bramki współdziałanie ,69 0,73 zdobywaniu bramki bez przeciwnika ,51 0,66 z przeciwnikiem ,63 0,94 * Wartości liczbowe w kolumnach z lewej strony dotyczą drużyn żeńskich, z prawej męskich. Ryc. 2. Proporcje między działaniami indywidualnymi a grupowymi w aspekcie realizacji celów gry obronnej (K kobiety, M mężczyźni).

8 Modele odwzorowujące sprawność działania indywidualnego i grupowego (586) i stwarzaniu sytuacji bramkowych (204 działania we wszystkich meczach), a w rywalizacji mężczyzn przeciwdziałania utrzymaniu piłki (317) i zdobywaniu pola gry (238). Drużyny kobiece były najaktywniejsze w działaniach grupowych przeciwko zdobywaniu pola gry (167), a męskie we wspólnych działaniach przeciwko utrzymaniu piłki (151). Panowie preferowali także wspólne działania przeciwko zdobywaniu pola gry (120 we wszystkich spotkaniach). W grze badanych kobiet i mężczyzn stwierdzono wyraźną przewagę częstości przeciwdziałania indywidualnego nad wspólnymi akcjami przeciwko rywalkom/rywalom z piłką (tabela 5 i ryc. 2). Jednakże zawodniczki i zawodnicy wykazywali się wyższą niezawodnością podczas współdziałania niż wówczas, gdy działali indywidualnie. W przypadku kobiet współdziałanie okazało się bardziej zawodne od indywidualnych tylko w przeciwdziałaniach utrzymaniu piłki, a mężczyzn tylko w sytuacjach przeciwko zdobywaniu pola gry. W niniejszej analizie oceniano tylko aktywność i skuteczność współdziałania podczas akcji podwajania, potrajania i gry na spalonego pomijając, niezwykle trudne do obiektywnej oceny sposoby przeciwdziałania grupowego, tj. aktywną strefę, skracanie i zawężanie pola gry, asekurację i przekazywanie (brak wiarygodnych narzędzi badawczych). Uwzględnienie tych zapewne zmieni, w sposób znaczący, wykazaną relację między działaniami indywidualnymi i grupowymi. Należy pamiętać o tym, że w grze zespołowej pozytywny wynik końcowy jest zawsze wspólnym dziełem (w niejednakowym stopniu) sprawnych, samodzielnych postępowań graczy względnie zależnych od partnerów, jak i skutecznego, kolektywnego rozwiązywania sytuacji gry bezwzględnie zależnych od zachowań partnerów (por. 2, 4, 5, 7, 8). Spostrzeżenia i wnioski 1. Zespoły żeńskie najwyższej kompetencji piłkarskiej, preferując w grze działania, których celem było zdobywanie pola gry piłką, stwarzanie sytuacji do zdobycia bramek oraz ich zdobywanie; stosowały strategię ofensywnej ofensywy. Natomiast drużyny męskie częściej wykorzystywały wariant defensywnej ofensywy. W ich grze dominowały utrzymanie piłki i zdobywanie pola gry, a nie tworzenie sytuacji bramkowych i zdobywanie bramek. 2. Działania grupowe zmierzające do utrzymania piłki, zdobycia pola gry, stworzenia sytuacji do zdobycia bramki przeważały zdecydowanie nad działaniami indywidualnymi zarówno w grze kobiet, jak i mężczyzn i charakteryzowały się zróżnicowaną niezawodnością. 3. Niezawodność mistrzyń w zdobywaniu bramek (13%) była podobna do niezawodności zawodników najwyższego poziomu sportowego (11%). 4. Uzyskane wyniki potwierdzają tezę mówiącą, że pozytywny wynik koń-

9 62 Andrzej Szwarc cowy w grze zespołowej zawsze jest skutkiem zarówno sprawnych, samodzielnych postępowań graczy, jak i skutecznego, kolektywnego rozwiązywania sytuacji gry. Piśmiennictwo 1. Becella Ł.: Sprawnościowy model tworzenia i wykorzystania sytuacji do zdobycia bramki na ME 2004 w piłce nożnej. [w:] Żak S., Spieszny M., Klocek T. (red.): Gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. Kraków 2005, AWF, s Czerwiński J.: Tendencje rozwojowe gry w piłkę ręczną. [w:] Czerwiński J., Sozański H. (red.): Współczesne koncepcje szkolenia w grach sportowych. Gdańsk 2003, AWFiS, s Naglak Z.: Nauczanie i uczenie się wielopodmiotowej gry z piłką. Kształcenie gracza na wstępnym etapie. Wrocław 2005, AWF. 4. Panfil R.: Prakseologiczne modele gry sportowej. [w:] Bergier J. (red.): Obserwacja i ocena zawodników w zespołowych grach sportowych. Biała Podlaska 2004, ZWWF AWF w Warszawie, s Panfil R.: Prakseologia gier sportowych. Wrocław 2006, AWF. 6. Panfil R., Paluszek K.: Sprawnościowe modele graczy w futsalu. [w:] Żak S., Spieszny M., Klocek T. (red.): Gry zespołowe w wychowaniu fizycznym i sporcie. Kraków 2005, AWF, s Szwarc A.: Metody oceny techniczno-taktycznych piłkarzy nożnych. Gdańsk 2003, AWFiS. 8. Szwarc A.: Prakseologiczny model odwzorowujący sprawność działania w grze w piłkę nożną plażową. Pedagogics, Psychology, Medical-Biological Problems of Physical Training and Sports 2007, nr 9, s Szwarc A.: Prakseologiczny model odwzorowania sprawności działania w grze w piłkę nożną, Sport Wyczynowy 2007, nr 7-9, s Szwarc A.: Sprawność działania w wybranych fragmentach zespołowej gry sportowej (na przykładzie piłki nożnej). Gdańsk 2007, AWFiS.