Załącznik nr 1 do SIWZ PROGRAM DZIAŁAŃ KONSERWATORSKO RESTAURATORSKICH W SALI UCZT I PRZYLEGAJĄCYCH DO NIEJ KLATKACH SCHODOWYCH MUZEUM PAŁACU KRÓLA JANA III W WILANOWIE Program prac w Sali Uczt i przyległych do niej klatkach schodowych został opracowany pod kierunkiem Elżbiety Modzelewskiej przez zespół konserwatorów dzieł sztuki Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie. Warszawa, marzec 2014
Spis treści 1. Określenie obiektu 2. Opis obiektu 3. Ogólny zakres programu konserwatorskiego i restauratorskiego 4. Wstępna ocena stanu zachowania dekoracji pomieszczenia 5. Wstępna ocena przyczyn zniszczeń 6. Wstępne określenie celu działań konserwatorskich 7. Wstępne założenia konserwatorskie 8. Proponowany program badawczy 9. Wstępny program prac konserwatorsko restauratorskich dla poszczególnych elementów wystroju wnętrz wraz ze wstępnymi kosztorysami przewidywanych prac 9.1 Dekoracja Sali Uczt 9.1.1 Dekoracja malarska Sali Uczt 9.1.2 Dekoracja sztukatorska sufitu i faset Sali Uczt 9.1.3 Portale ze złoceniami w Sali Uczt 9.1.4 Drzwi: elementy drewniane i okucia 9.2 Dekoracja klatek schodowych przylegających do Sali Uczt 9.2.1 Dekoracja malarska sklepień kolebkowych i ścian klatek schodowych 9.2.2 Polichromowana dekoracja sztukatorska kopuł w klatkach schodowych (ponad podestami schodów)
1. Określenie obiektu Sala Uczt znajduje się w centralnej części korpusu głównego na ostatniej kondygnacji. Prowadzą do niej dwa wejścia z wąskich klatek schodowych od strony południowej i północnej. Na krótszych, szczytowych ścianach pomieszczenia, od strony wschodniej i zachodniej znajdują się duże otwory okienne. 2. Opis obiektu Na wystrój wnętrza składają się zróżnicowane dekoracje. Sufit i fasety zdobią XIX wieczne sztukaterie. Na środku umieszczono plafon (malowidło olejne na płótnie) z przedstawieniem Jutrzenki, autorstwa Aleksandra Kokulara, z 1832 r. Wszystkie ściany dekorowane są malowidłami ściennymi z przestawieniami figuralnymi wpisanymi w elementy iluzjonistycznej architektury, zdobionej posągami i płaskorzeźbami namalowanymi w technice freskowej na początku XVIII w. Podobnie, malowidłami ściennymi dekorowane są obie klatki schodowe. 3. Ogólny zakres programu konserwatorskiego i restauratorskiego Program konserwatorski i restauratorski obejmuje całość pomieszczenia z wyjątkiem obrazu plafonowego, konserwowanego w 2004-2005 r., obecnie będącego w zadawalającym stanie. Program nie dotyczy także okien, podłogi, stopni schodów i ruchomego wyposażenia wnętrza. 4. Wstępna ocena stanu zachowania Ogólnie stan wystroju pomieszczenia i klatek schodowych jest zły, a miejscami zagrażający jego istnieniu. W największym stopniu dotyczy to dekoracji sztukatorskiej z osłabionymi mocowaniami niektórych elementów, odspojeniami od podłoża ( w przeszłości miało miejsce odpadanie pojedynczych fragmentów) i spękaniami powierzchni o różnym charakterze. Brak stabilności konstrukcji, korozja uchwytów montażowych dekoracji spowodowała jej niszczenie. Powierzchnia płaskich i trójwymiarowych elementów jest pokryta warstwami nieoryginalnej białej farby, zakrywającej wcześniejsze, bardziej gładkie i zróżnicowane kolorystycznie opracowania malarskie. Malowidła ścienne pokrywające ściany są w znacznym stopniu zrekonstruowane. W czasie powojennych prac odtworzone zostały m.in. górne partie kompozycji, uzupełniono znaczne obszary ubytków wyprawy, niestety naprawy nie były wykonane konsekwentnie, faktura wypełnień ma bardzo zróżnicowany charakter, miejscami jest bardzo gładka, gdzie indziej chropowata. Z pewnej odległości te różnice zacierają się, ale przy bliższych oględzinach są bardzo widoczne. Najgorszy stan malowideł obserwuje się na ścianach wschodniej i zachodniej, tam dawne rekonstrukcje uległy znacznym zniszczeniom, miejscami straciły czytelność. Zniszczona stolarka okienna pochodząca z lat 60. XX w., została wymieniona przed kilku laty, natomiast drzwi są oryginalne, z XIX w. i wymagają obecnie napraw. 5. Wstępna ocena przyczyn zniszczeń Dekoracje pomieszczenia i klatek schodowych w przeszłości ulegała różnego rodzaju zniszczeniom. Można wymienić dwa zasadnicze powody tych zniszczeń - procesy starzeniowe zachodzące w zastosowanych do dekoracji materiałach oraz zmiany wynikające z historii pomieszczenia lata zaniedbań i niedoinwestowania, okresy wojen, złe rozwiązania zastosowane podczas prowadzonych w przeszłości prac.
Uszkodzenia dachu spowodowały w minionych latach znaczne zawilgocenia sufitu i ścian. Przed lokalnymi naprawami dachu i konstrukcji w obrębie strychu (2004 r.), w Sali Uczt pojawiały się znaczne przecieki w porach deszczowych. Na stan estetyczny malowideł ściennych miały wpływ dawne błędne decyzje podejmowane podczas prac konserwatorskich m.in. niepoprawne i niekonsekwentnie przeprowadzone opracowania powierzchni łat i kitów oraz retuszy, uzupełnienia zachodzące na warstwę malarską, błędy rysunkowe w partii rekonstrukcji. Poprzednia stolarka okienna została wykonana z niewłaściwego materiału, była nieszczelna gdyż uległa wypaczeniu, co miało wpływ na znaczne przenikanie wilgoci z zewnątrz do środka pomieszczenia. W okresie zimowym przemarzania ścian zewnętrznych miały wpływ na zniszczenia leżących na nich malowideł freskowych i na rozkład spoiwa zastosowanego do dawnych rekonstrukcji. 6. Wstępne określenie celu działań konserwatorskich Celem zakładanych prac konserwatorskich w Sali Uczt i w klatkach schodowych jest zabezpieczenie ich dekoracji, przeprowadzenie stosownych napraw i podniesienie poziomu estetycznego, z uwzględnieniem przemian stylowych wnętrza. Przeprowadzona przed kilku laty wymiana stolarki okiennej umożliwia większą stabilizację warunków cieplno wilgotnościowych w pomieszczeniu, a dokonane naprawy od strony strychu zatrzymały przeciekanie wód opadowych. Wszystko to będzie miało wpływ na trwałość planowanych obecnie prac, pod warunkiem zastosowania odpowiednich materiałów i metod wynikających z najnowszych osiągnięć sztuki konserwacji. 7. Wstępne założenia konserwatorskie Podstawowym założeniem jest przeprowadzenie prac konserwatorskich mających na celu zabezpieczenie i utrwalenie substancji zabytkowej i zapobieżenie ich dalszej destrukcji. W wyniku badań i zaawansowania prac konserwatorskich dokładnie określone zostaną obszary oryginalnej dekoracji i elementy wtórne, których pozostawienie lub usunięcie będzie wynikało z ich stanu zachowania oraz technicznego i estetycznego oddziaływania na sąsiadujące oryginalne elementy. Dalszym wyznacznikiem jest przeprowadzenie prac restauratorskich, w tym rekonstrukcji umożliwiających dobry odbiór dekoracji wnętrza zaprojektowanej przez jej twórców. Podstawą podejmowanych decyzji o zakresie prowadzonych prac restauratorskich i ich metodach będą wyniki badań i komisyjne ustalenia. 8. Proponowany program badawczy Przed przystąpieniem do prac konserwatorskich i restauratorskich należy wykonać dokumentację fotograficzną, rysunkową i opisową pomieszczenia, która będzie dokumentowała obecny stan zachowania i będzie punktem wyjściowym dla notowania dokonywanych ingerencji i zmian w miarę postępujących prac konserwatorskich i badań. Dokumentacja taka będzie umożliwiała oznakowanie miejsc pobrania próbek, określenie obszaru oryginału i ewentualnych wtórnych elementów, przebieg istniejących w ścianach instalacji elektrycznych i wentylacyjnych, itp. Obraz plafonowy na płótnie zostanie zdemontowany, co umożliwi dokonanie przeglądu stanu deskowania ponad nim. Współpraca z inżynierami - konstruktorami umożliwi dokładne opisanie warunków jakie były dawniej i są obecnie ponad Salą Uczt i wokół niej, w obszarach strychowych.
Prace konserwatorskie umożliwią dokładne przebadanie malowideł ściennych i dekoracji sztukatorskiej, określenie zakresu dawnych rekonstrukcji i zmian. Możliwe będzie prześledzenie zmian dawnych rozwiązań kolorystycznych sztukatorskich powierzchni. Po ustawieniu prowizorycznych rusztowań zostaną wykonane wstępne badania i odkrywki stratygraficzne, które pozwolą na ostateczne uszczegółowienie i komisyjne zatwierdzenie programu konserwatorskiego. 9. Proponowane programy prac konserwatorskich i restauratorskich przy elementach wystroju wnętrza wraz z wstępnymi kosztorysami przewidywanych prac 9.1. Dekoracja Sali Uczt 9.1.1. Dekoracja malarska Sali Uczt Autor malowideł : Giuseppe Rosi, Czas powstania: lata 1720 1729. Technika wykonania: fresk na mokrej zaprawie wapienno - piaskowej położonej w dwóch warstwach. Sala Uczt pełniła na przestrzeni wieków różne funkcje: reprezentacyjne, widokowe, sali bilardowej ( za czasów Izabeli Lubomirskiej), sali bibliotecznej Potockich (od 1832 r.) Stan dekoracji malarskiej Sali Uczt jest bardzo zróżnicowany. Oryginalne opracowania malarskie zachowały się częściowo, w dolnych partiach ścian. Zostały one w latach 60.XX w. poddane pracom konserwatorskim. Powyżej wykonano pełne rekonstrukcje. Szacuje się, że do czasów obecnych przetrwało mniej niż 50% oryginału. W najgorszym stanie są ściany wsch. i zach. (z oknami), najbardziej narażone na oddziaływanie zewnętrznych warunków atmosferycznych. Ogólnie można stwierdzić, iż warstwa malarska nie wykazuje tendencji do pudrowania (szczególnie na ścianach północnej i południowej), jednak wymagana jest konsolidacja tynku między warstwami oraz wątkiem ceglanym. W narożach od strony wschodniej i zachodniej rekonstrukcje malarskie wykazują tendencje do pudrowania. W niektórych partiach widoczne są zmienione kolorystycznie retusze, które wymagają korekt. Korekt wymagają także powojenne rekonstrukcje przeprowadzone w partiach elementów architektonicznych, z powodu błędów rysunkowych, źle odtworzonych skrótów perspektywicznych (np. kapitele namalowanych kolumn). Zakładany program prac konserwatorskich 1. Wykonanie wstępnej dokumentacji konserwatorskiej 2. Wykonanie odkrywek stratygraficznych i badań pigmentów oraz spoiw 3. Oczyszczenie warstwy malarskiej, w tym częściowe usunięcie starych kitów, zachodzących na warstwę malarską oraz zmienionych kolorystycznie retuszy.
4. Konsolidacja między warstwowa: wykonanie zastrzyków podtynkowych 5. Korekta starych uzupełnień wyprawy; częściowe usunięcie starych kitów zachodzących na oryginał oraz nowe opracowanie faktury powierzchni starych łat 6. Uzupełnienie ubytków warstw tynku 7. Korekta starych retuszy i rekonstrukcji odpowiednio dobranymi środkami artystycznymi ( w zależności od miejsca retusz naśladowczy lub znakiem graficznym). 9.1.2. Dekoracja sztukatorska sufitu i faset Sali Uczt Dekoracja sztukatorska złożona jest z modułów, które zostały wykonane metodą ciągnienia oraz odlewu. Sposób zamocowania stanowią metalowe kotwy, kute gwoździe a także wkręty do drewna. Poszczególne moduły przyszpilono do drewnianej podbitki, maskując miejsca mocowań. Łączenia elementów wypełniono masą gipsową. Powłoka malarska jest poszarzała i złuszcza się. Poszczególne gipsowe detale zostały wykonane we fragmentach i zamontowane na drewnianym podłożu, za pomocą żelaznych wkrętów oraz gwoździ. Obecnie obserwuje się liczne spękania biegnące wzdłuż zamocowanych listew i gzymsów, wykruszenia spoin, a także uskoki na łączeniach poszczególnych elementów. Na skutek korozji metalu ujawniły się miejsca kotwień, w obszarach gładkich zauważa się odspojenia od podłoża. Uwidoczniły się również wyplamienia po zaciekach wody. Na gładkiej fasecie widnieją poziome spękania biegnące w połowie jej wysokości oraz miejscowe wykruszenia spoin między modułami. Faseta miejscami opadła w stosunku do krawędzi sufitu ( obsunęła się). W nieco lepszym stanie są panoplia (16 szt.) znajdujące się pomiędzy dwoma gzymsami; obserwuje się nieliczne odpryski w pobliżu połączeń elementów. Złocenia na literach Stan zachowania pozłacanych liter jest niezadowalający. Litery straciły swój szlachetny połysk. Powierzchnia złoceń jest popękana. Miejscowo widoczne są drobne ubytki zaprawy. Zakładany program prac konserwatorskich ( sufit, gzymsy, dekoracje płaskorzeźbione, faseta ) 1. wykonanie wstępnej dokumentacji konserwatorskiej 2. wykonanie rysunku mapy dekoracji sufitu ilustrującej: zestawienie poszczególnych elementów sztukatorskich, odparzenia tynku od podłoża, podział profili na poszczególne moduły. 3. wykonanie odkrywek stratygraficznych powłok malarskich, badań spoiw i pigmentów 4. usunięcie wtórnych powłok malarskich 5. wzmocnienie strukturalne warstw tynku i scalenie z podłożem 6. usunięcie wykruszających się spoin 7. wykonanie dodatkowych wzmocnień dla zagrożonych elementów gipsowych poprzez punktowe przymocowanie ich do drewnianego stropu 8. wykonanie w miejscach ubytków tynku dodatkowych konstrukcji wzmacniających w postaci np. siatki
9. zabezpieczenie antykorozyjne odsłoniętych części metalowych wkrętów oraz mocowań 10. wypełnienie spoin i łączeń elastyczną zaprawą mineralną 11. uzupełnienie ubytków formy odpowiednio dobraną masą 12. usunięcie wtórnych gruntów i przezłoceń na gipsowych literach 13. uzupełnienie ubytków na literach 14. uzupełnienie pozłoty liter odpowiednio dobranymi płatkami złota, wykończenie powierzchni 15. uzupełnienie ubytków i rekonstrukcje oryginalnych warstw malarskich na podstawie badań ( badań chemicznych i porównawczych oraz kwerend). 9.1.3. Portale ze złoceniami w Sali Uczt Dekoracja obramień portali składa się z modułów gipsowych wykonanych metodą ciągnienia. Jako wyprawę płaskich obszarów glifów zastosowano tynk cementowowapienno-piaskowy. Zwieńczenie nadproża w formie płaskorzeźby wykonano stosując technikę rzeźbienia i odlewu gipsowego. Elementy portalu znajdujące się w zasięgu dłoni użytkowników pomieszczenia, są zabrudzone i wymagają oczyszczenia oraz retuszu. Widoczne są drobne odpryski tynku szczególnie w miejscach narażonych na uszkodzenia mechaniczne. Powierzchnia płaskorzeźb zdobiących portale jest poszarzała, pokryta luźnymi nawarstwieniami kurzu, szczególnie w miejscach zagłębień. Obramienie okalające otwór drzwiowy jest w stanie wymagającym lokalnych napraw. W miejscach szczególnie narażonych na uszkodzenia tj. wystające narożniki profili. Ponadto farba którą pokryto powierzchnię jest miejscami przetarta, zabrudzona i poszarzała. Złocenia na literach Stan zachowania pozłacanych liter jest niezadowalający. Litery straciły swój szlachetny połysk. Powierzchnia złoceń jest popękana. Miejscowo widoczne są drobne ubytki zaprawy. Zakładany program prac konserwatorskich przy portalach 1. wykonanie wstępnej dokumentacji konserwatorskiej 2. usunięcie wtórnych warstw malarskich ze wszystkich detali wchodzących w skład portali 3. oczyszczenie całej powierzchni gipsowych liter z narzutów organicznych chemicznie i mechanicznie 4. usunięcie wtórnych gruntów i przezłoceń na gipsowych literach 5. wypełnienie odpowiednio dobraną zaprawą drobnych spękań glifów drzwiowych 6. uzupełnienie drobnych ubytków i spękań dekoracji sztukatorskiej oraz płaskorzeźb odpowiednią zaprawą 7. uzupełnienie zaprawy na literach 8. uzupełnienie pozłoty liter odpowiednio dobranym złotem 9. opracowanie barwne powierzchni
9.1.4. Drzwi: elementy drewniane i okucia Dwie pary drzwi ramowo płycinowych, dwuskrzydłowych, z drewna wiązowego, z metalowymi i złoconymi aplikami. Konstrukcja drzwi stabilna z nielicznymi spękaniami, powłoka wierzchnia z widocznymi uszkodzeniami mechanicznymi. Pozłota (złoto płatkowe) z licznymi przetarciami. Okucia kompletne lekko zabrudzone, klamki z nadmiernym luzem. Zakładany program prac 1. Wykonanie wstępnej dokumentacji konserwatorskiej 2. Demontaż drzwi 3. Demontaż, oczyszczenie i naprawa okuć z drzwi 4. Czyszczenie całej powierzchni z narzutów organicznych chemicznie i mechanicznie 5. Sklejenie konstrukcyjne i uzupełnienie ubytków drewna 6. Uzupełnienie pozłoty odpowiednio dobranymi płatkami złota 7. Scalenie kolorystyczne nowych uzupełnień do zachowanego oryginału 8. Montaż okuć i drzwi 9.2.Dekoracja dwóch klatek schodowych przylegających do Sali Uczt 9.2.1. Dekoracja malarska sklepień kolebkowych i ścian klatek schodowych Na klatkach schodowych dekoracja malarska ścian i sklepień kolebkowych jest bardzo zniszczona, z licznymi dawnymi rekonstrukcjami i retuszami. W obszarze oryginalnych fragmentów zauważa się osłabioną kohezję i adhezję tynków oraz głębokie spękania i przesunięcia ich partii względem siebie. W miejscach pęknięć wyprawy widoczne są spękania warstwy malarskiej, która ma dobrą przyczepność do podłoża. Powierzchnia malowideł jest matowa i chropowata, lekko zakurzona. W obszarach zrekonstruowanych warstwa malarska pudruje się, powierzchnia jest matowa, miejscami wybłyszczona. Znaczna część retuszy wykonana jest kropką, rekonstrukcje - metodą naśladowczą, na łatach o nieodpowiedniej fakturze, znacznie różniącej się od faktury oryginału.
Zakładany program prac konserwatorskich 1. Wykonanie wstępnej dokumentacji konserwatorskiej 2. Wykonanie odkrywek stratygraficznych i badań pigmentów oraz spoiw 3. Oczyszczenie warstwy malarskiej, w tym częściowe usunięcie starych kitów, zachodzących na warstwę malarską oraz zmienionych kolorystycznie retuszy. 4. Prace przy tynkach od strony strychów a) powierzchniowe oczyszczenie odsłoniętej zaprawy z kurzu i brudu b) dezynfekcja c) konsolidacja między warstwowa: wykonanie zastrzyków podtynkowych od góry, d) z jednoczesną kontrolą stanu malowideł od strony klatek schodowych e) uzupełnienie ubytków tynku f) zabezpieczeniem powierzchni odsłoniętego tynku siatką 5. Prace przy tynkach malowideł na sklepieniach a) konsolidacja między warstwowa: wykonanie zastrzyków podtynkowych b) uzupełniena wyprawy i korekta starych kitów c) opracowanie faktury powierzchni 6. Rekonstrukcje i retusze kompozycji malarskich, ew. korekty dobrze wykonanych starych uzupełnień, odpowiednio dobranymi środkami artystycznymi ( w zależności od miejsca retusz naśladowczy lub znakiem graficznym) 9.2.2. Polichromowana dekoracja sztukatorska kopuł w klatkach schodowych (ponad podestami schodów) Klatki schodowe prowadzące do Sali Uczt, na wysokości spoczników półpiętra, zaopatrzono symetrycznie po obu stronach w dwie niewielkie okrągłe kopuły ozdobione delikatnym ornamentem roślinnym, natomiast na poziomie II piętra przy wejściu do pomieszczenia dwie owalne kopuły, które pokrywa ornament roślinno-zwierzęcy. W pendentywach kopuł okrągłych jak i owalnych znajdują się zdobienia kontynuujące detal zdobniczy górnych partii. Powierzchnie gładkie i sztukatorskie pokrywają warstwy polichromii. Kopuły i dekoracje sztukatorskie znajdujące się w obszarze klatek schodowych prowadzących do Sali Uczt, nie mają rozległych uszkodzeń. Widoczne są jednak spękania, w których zalega brud i kurz. Powierzchnie detali sztukatorskich pokrywają luźne nawarstwienia, a warstwa malarska jest poszarzała. Zakładany program prac konserwatorskich przy sztukatorskiej dekoracji kopuł 1. Wykonanie wstępnej dokumentacji fotograficznej 2. Wykonanie odkrywek stratygraficznych warstw malarskich oraz badania spoiw i pigmentów 3. Usunięcie wtórnych warstw malarskich 4. Wzmocnienie strukturalne osłabionych, osypujących się wypraw. 5. Wypełnienie spoin i łączeń elastyczną zaprawą. 6. Uzupełnienie ubytków formy odpowiednio dobraną masą. 7. Położenie warstw malarskich z uwzględnieniem wiedzy uzyskanej w trakcie badań materiałowych.