Wykaz skrótów... Bibliografia... Wykaz orzecznictwa... Przedmowa... XV XIX XXXI XLIII Rozdział 1. Wstęp... 1 Rozdział 2. Aksjologiczne podstawy zakazu dyskryminacji... 3 Rozdział 3. Podstawy prawne zakazu dyskryminacji w stosunkach pracy. 29 1. Polska... 29 2. Wielka Brytania... 30 Rozdział 4. Niedozwolone kryteria różnicowania... 33 1. Polska... 33 2. Wielka Brytania... 36 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 38 Rozdział 5. Formy dyskryminacji... 39 1. Dyskryminacja bezpośrednia... 39 1.1. Polska... 39 1.2. Wielka Brytania... 40 1.2.1. Mniej korzystne traktowanie... 40 1.2.2. Prawidłowy komparator... 42 1.2.3. Identyfikowanie różnic pomiędzy dyskryminowanym a komparatorem... 43 1.2.4. Komparator hipotetyczny... 44 1.2.5. Różnicowanie z powodu cechy prawnie chronionej... 46 1.2.6. Dyskryminacja asocjacyjna... 47 1.2.7. Dyskryminacja percepcyjna... 48 1.2.8. Intencja osoby dyskryminującej... 49 1.2.9. Dyskryminacja złożona... 50 1.2.10. Dozwolone różnicowanie ze względu na wiek... 51 1.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 52 2. Dyskryminacja pośrednia... 53 2.1. Polska... 53 2.2. Wielka Brytania... 54 V
2.2.1. Pojęcie dyskryminacji pośredniej... 54 2.2.2. Pozornie neutralne kryterium różnicowania... 56 2.2.3. Dyskryminacja pośrednia a dyskryminacja bezpośrednia.. 58 2.2.4. Niekorzystna sytuacja pracownika... 58 2.2.5. Oddziaływanie niekorzystnej sytuacji na grupę osób... 60 2.2.6. Grupa porównawcza... 60 2.2.7. Zamiar lub motyw dyskryminacji pośredniej... 63 2.2.8. Dane statystyczne jako źródło ustalenia, czy miało miejsce nieuprawnione różnicowanie... 63 2.2.9. Proporcjonalny charakter zastosowanego różnicowania... 64 2.2.10. Przykłady kryteriów różnicowania uznanych za proporcjonalne... 67 2.2.11. Przykłady dyskryminacji pośredniej... 70 2.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 71 3. Molestowanie... 73 3.1. Polska... 73 3.2. Wielka Brytania... 74 3.2.1. Odwołanie się do niedozwolonych kryteriów różnicowania... 76 3.2.2. Zachowanie niepożądane... 77 3.2.3. Zachowanie niepożądane ze swojej natury... 80 3.2.4. Zachowanie sprowokowane... 81 3.2.5. Naruszenie godności lub stworzenie wrogiej atmosfery... 81 3.2.6. Naruszenie godności jako cel lub skutek... 82 3.2.7. Zachowanie o charakterze seksualnym... 83 3.2.8. Odpowiedzialność pracodawcy... 84 3.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 85 4. Wiktymizacja... 86 4.1. Polska... 86 4.2. Wielka Brytania... 88 4.2.1. Czynność chroniona... 88 4.2.2. Błędne przekonanie o dokonaniu czynności chronionej... 89 4.2.3. Brak ochrony... 89 4.2.4. Niekorzystne traktowanie pracownika... 90 4.2.5. Związek między czynnością chronioną a niekorzystnymi konsekwencjami wobec pracownika... 91 4.2.6. Ochrona pracownika po ustaniu stosunku pracy... 91 4.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 92 Rozdział 6. Niedozwolone kryteria różnicowania... 95 1. Płeć... 95 1.1. Polska... 95 VI
1.2. Wielka Brytania... 96 1.2.1. Definicja płci... 96 1.2.2. Prawidłowy komparator... 97 1.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 98 2. Wiek... 98 2.1. Polska... 98 2.2. Wielka Brytania... 99 2.2.1. Dyskryminacja ze względu na wiek lub na przynależność do grupy wiekowej... 99 2.2.2. Różnicowanie ze względu na nabycie uprawnień emerytalnych... 100 2.2.3. Cele uzasadniające różnicowanie ze względu na wiek... 101 2.2.4. Staż pracy... 102 2.2.5. Nabór do pracy... 103 2.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 105 3. Niepełnosprawność... 106 3.1. Polska... 106 3.2. Wielka Brytania... 108 3.2.1. Dyskryminacja bezpośrednia... 109 3.2.2. Uchybienie obowiązkowi dokonania zmian dostosowawczych dla niepełnosprawnych w miejscu pracy... 110 3.2.3. Dyskryminacja wynikająca z okoliczności będących konsekwencją niepełnosprawności... 116 3.2.4. Dyskryminacja pośrednia... 117 3.2.5. Pytanie o niepełnosprawność kandydatów do pracy... 118 3.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 118 4. Rasa, narodowość, pochodzenia etniczne, kolor skóry... 120 4.1. Polska... 120 4.2. Wielka Brytania... 121 4.2.1. Pochodzenie etniczne... 122 4.2.2. Pochodzenie narodowe a narodowość... 123 4.2.3. Złożone pochodzenie narodowe lub etniczne... 124 4.2.4. Przynależność do kasty jako przesłanka dyskryminacyjna. 124 4.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 125 5. Religia i wyznanie... 126 5.1. Polska... 126 5.2. Wielka Brytania... 126 5.2.1. Pojęcie religii... 126 5.2.2. Pojęcie przekonań... 127 5.2.3. Przekonania religijne a religia... 129 VII
5.2.4. Brak wyznawania religii lub przekonań... 130 5.2.5. Uzewnętrznianie religii lub przekonań... 131 5.2.6. Umożliwienie uczestnictwa w praktykach religijnych... 131 5.2.7. Wymogi co do stroju służbowego... 132 5.2.8. Dyskryminacja ze względu na przekonania religijne a dyskryminacja ze względu na wyrażanie przekonań religijnych... 133 5.2.9. Konflikt pomiędzy wyznawaną religią a podstawowymi obowiązkami pracowniczymi... 133 5.2.10. Odstępstwa od zakazu niedyskryminacji... 134 5.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 134 6. Orientacja seksualna... 136 6.1. Polska... 136 6.2. Wielka Brytania... 136 6.2.1. Asseksualizm i transseksualizm... 136 6.2.2. Ujawnienie orientacji seksualnej... 137 6.2.3. Odpowiedni komparator... 137 6.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 138 7. Zatrudnienie na czas określony lub nieokreślony... 138 7.1. Polska... 138 7.2. Wielka Brytania... 139 7.2.1. Zatrudnienie na czas określony... 139 7.2.2. Odpowiedni komparator... 139 7.2.3. Niekorzystne traktowanie... 140 7.2.4. Pisemne oświadczenie... 140 7.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 141 8. Zatrudnienia w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu pracy... 141 8.1. Polska... 141 8.2. Wielka Brytania... 142 8.2.1. Właściwy komparator... 142 8.2.2. Brak konieczności wskazania komparatora... 145 8.2.3. Niekorzystne traktowanie... 145 8.2.4. Reguła pro rata... 146 8.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 146 9. Transseksualizm... 147 9.1. Polska... 147 9.2. Wielka Brytania... 148 9.2.1. Proces zmiany płci... 149 9.2.2. Nieobecność związana z procesem zmiany płci... 149 9.2.3. Komparator... 150 9.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 150 VIII
10. Pozostawanie w związku małżeńskim lub związku cywilnoprawnym... 150 10.1. Polska... 150 10.2. Wielka Brytania... 151 10.2.1. Dyskryminacja bezpośrednia... 151 10.2.2. Rozwód lub rozwiązanie związku cywilnoprawnego... 151 10.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 152 11. Przekonania polityczne i przynależność związkowa... 152 11.1. Polska... 152 11.2. Wielka Brytania... 152 11.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 153 Rozdział 7. Zakres zakazu dyskryminacji... 155 1. Zakres podmiotowy zakazu dyskryminacji... 155 1.1. Polska... 155 1.2. Wielka Brytania... 155 1.2.1. Podmioty chronione przed dyskryminacją... 155 1.2.2. Podmioty odpowiedzialne za przeciwdziałanie dyskryminacji... 156 1.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 157 2. Zakres przedmiotowy zakazu dyskryminacji... 158 2.1. Polska... 158 2.2. Wielka Brytania... 158 2.2.1. Dostęp do szkoleń... 159 2.2.2. Warunki pracy... 160 2.2.3. Świadczenia... 160 2.2.4. Awansowanie, szkolenie i zmiana miejsca pracy... 160 2.2.5. Pojęcie negatywnych konsekwencji... 161 2.2.6. Zwolnienia grupowe... 163 2.2.7. Dyskryminacja w toku procesu rekrutacji... 165 2.2.8. Rekrutacja a pytanie o stan zdrowia i niepełnosprawność. 167 2.2.9. Rozwiązanie stosunku pracy z przyczyn uznanych za dyskryminujące... 168 2.2.10. Dyskryminacja po ustaniu stosunku pracy... 169 2.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 169 Rozdział 8. Zakaz dyskryminacji w zakresie wynagrodzenia... 173 1. Polska... 173 2. Wielka Brytania... 175 2.1. Zakres nakazu równego traktowania w zakresie wynagrodzenia... 175 2.2. Praca jednakowa... 176 2.3. Praca ta sama... 176 IX
2.4. Praca oceniana jako taka sama... 178 2.5. Praca jednakowej wartości... 178 2.6. Zakres podmiotowy porównania... 179 2.7. Brak wymogu jednoczesnego zatrudnienia jako warunku dokonania porównania... 180 2.8. Zakres ochrony zasady równości wynagrodzenia... 180 2.9. Brak roszczenia o proporcjonalną część wynagrodzenia... 181 2.10. Sposób dokonania porównania wynagrodzenia... 181 2.11. Prawidłowy komparator... 182 2.12. Czynniki uzasadniające różnicowanie wynagrodzenia... 183 2.13. Staż pracy jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 183 2.14. Warunki rynku pracy jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 184 2.15. Rokowania zbiorowe jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 185 2.16. Poziom wykonywanych obowiązków jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 186 2.17. Red circling jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 186 2.18. Warunki organizacyjne jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 187 2.19. Błąd jako czynnik uzasadniający różnicowanie wynagrodzenia... 188 2.20. Środki ułatwiające dochodzenie odszkodowań z tytułu naruszenia zasady równego wynagrodzenia... 188 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 190 Rozdział 9. Działania wyrównawcze... 193 1. Polska... 193 2. Wielka Brytania... 193 2.1. Akcje wyrównawcze jako odpowiedź na niedogodność, potrzebę lub niski stopień partycypacji... 195 2.2. Akcje wyrównawcze w toku rekrutacji... 197 2.3. Akcje wyrównawcze a pozytywna dyskryminacja... 198 2.4. Dobrowolny charakter działań wyrównawczych... 198 2.5. Rozsądne przekonanie, że podejmowane działanie wyrównuje szanse... 199 2.6. Proporcjonalność... 199 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 200 X
Rozdział 10. Obowiązki pracodawców państwowych w zakresie przestrzegania zasady równości w zatrudnieniu... 203 1. Polska... 203 2. Wielka Brytania... 204 2.1. Wyjątki od zakazu dyskryminacji... 205 2.2. Należyte rozważenie zasady równości... 205 2.3. Ocena wpływu decyzji na przestrzeganie zasady równości... 206 2.4. Obowiązki władz w razie zidentyfikowania negatywnego wpływu decyzji na równouprawnienie pracowników... 206 2.5. Zakres dopuszczalnego różnicowania pracowników... 207 2.6. Obowiązek rozważenia konsekwencji socjalnoekonomicznych... 207 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 208 Rozdział 11. Rozkład ciężaru dowodu... 211 1. Polska... 211 2. Wielka Brytania... 212 2.1. Element dyskryminacyjny... 214 2.2. Oczywistość dyskryminacji... 215 2.3. Ryzyko mechanicznego stosowania zasady rozkładu ciężaru dowodów... 215 2.4. Uprawdopodobnienie zarzutu dyskryminacji (prima facie case)... 216 2.5. Obowiązek pracodawcy udowodnienia, że dyskryminacja nie miała miejsca... 219 2.6. Zaniechanie pracodawcy a przyjęcie występowania działań dyskryminujących... 220 2.7. Przerzucenie ciężaru dowodu bez uprawdopodobnienia występowania nierównego traktowania... 222 2.8. Wymagany stopień udowodnienia podnoszonych twierdzeń.. 223 2.9. Ciężar dowodu w sprawach o dyskryminację pośrednią... 223 2.10. Ciężar dowodu w sprawach o molestowanie... 224 2.11. Ciężar dowodu w sprawach o wiktymizację... 225 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 225 Rozdział 12. Kontratypy zakazu dyskryminacji... 229 1. Polska... 229 2. Wielka Brytania... 230 2.1. Kontratypy zakazu dyskryminacji wynikające z wymogów związanych z rodzajem wykonywanej pracy i warunkami jej wykonywania... 231 2.2. Zakres przedmiotowy kontratypów zakazu dyskryminacji związanych z wymaganiami zawodowymi... 233 XI
2.3. Agencje zatrudnienia... 233 2.4. Kontratypy zakazu dyskryminacji związane z bezpieczeństwem narodowym... 234 2.5. Kontratypy zakazu dyskryminacji związane z religią lub wyznaniem... 234 2.6. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący podmiotów opartych na etosie religijnym lub dotyczących wyznania... 235 2.7. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący wieku... 236 2.8. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący stażu pracy... 237 2.9. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący minimalnego wynagrodzenia wypłacanego pracownikom... 237 2.10. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący odpraw z tytułu zwolnień... 238 2.11. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący opłacania przez pracodawcę ubezpieczenia... 238 2.12. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczących przyznawania świadczeń w związku z opieką nad dzieckiem... 239 2.13. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczących dostępu do pracowniczych programów emerytalnych... 240 2.14. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący wypłaty świadczeń w okresie urlopu macierzyńskiego... 241 2.15. Kontratypy zakazu dyskryminacji dotyczący świadczeń uzależnionych od stanu cywilnego... 241 2.16. Kontratyp zakazu dyskryminacji dotyczący zatrudnienia w szkołach prowadzonych przez organizacje kościelne... 241 2.17. Kontratyp zakazu dyskryminacji związane z działaniami wyrównawczymi... 242 3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 242 Rozdział 13. Zakres odpowiedzialności za dykryminację... 245 1. Podmiot odpowiedzialny za dyskryminację... 245 1.1. Polska... 245 1.2. Wielka Brytania... 246 1.2.1. Odpowiedzialność pracodawcy za zachowanie pracowników... 246 1.2.2. Pojęcie w ramach zatrudnienia... 246 1.2.3. Rozsądne środki prewencyjne... 247 1.2.4. Odpowiedzialność pracodawcy za molestowanie pracowników przez osoby trzecie... 249 1.2.5. Odpowiedzialność za polecenia i zachęcanie do popełniania aktu dyskryminacji... 250 1.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 251 XII
2. Uprawnienia pracownika w razie dyskryminacji... 252 2.1. Polska... 252 2.2. Wielka Brytania... 253 2.2.1. Oświadczenie... 253 2.2.2. Rekomendacje... 254 2.2.3. Odszkodowanie... 255 2.2.4. Straty finansowe... 256 2.2.5. Dyskryminacja a zwolnienie z powodów dyskryminacyjnych... 258 2.2.6. Krzywda... 259 2.2.7. Kwalifikowane zadośćuczynienie... 261 2.2.8. Szkody będącej efektem pogorszenia sytuacji pracownika. 262 2.2.9. Odszkodowanie mające dać przykład (exemplary damages)... 262 2.2.10. Odszkodowanie z tytułu doznania negatywnych konsekwencji na rynku pracy... 263 2.2.11. Odszkodowanie z tytułu stygmatyzacji... 263 2.2.12. Utrata świadczeń emerytalnych... 264 2.2.13. Stopień przyczynienia się a wysokość odszkodowania... 264 2.2.14. Ciężar dowodu w zakresie wysokości odszkodowania... 264 2.2.15. Equality and Human Rights Comission... 265 2.3. Wnioski i uwagi de lege ferenda... 268 Rozdział 14. Procesowe aspekty dyskryminacji... 271 1. Polska... 271 2. Wielka Brytania... 272 2.1. Termin do wniesienia skargi... 272 Rozdział 15. Zakończenie... 275 XIII