Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim in situ w zależności od przebiegu choroby

ORIGINAL PAPERS Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 248 254 ISSN 1644 387X Copyright by Silesian Piasts University of Medicine in Wrocław and Polish Stomatological Association EWA GANOWICZ 1, IRENA KOZAK 1, BOGNA ZIARKIEWICZ WRÓBLEWSKA 2, KATARZYNA CHARAZIŃSKA CAREWICZ 1, RENATA GÓRSKA 1 Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim in situ w zależności od przebiegu choroby Histopathological and Immunohistochemical Characteristics of Oral Lichen Planus Lesions Depends on the Natural History of Disease 1 Zakład Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia, Instytut Stomatologii WUM, Warszawa 2 Katedra i Zakład Anatomii Patologicznej WUM, Warszawa Streszczenie Wprowadzenie. Liszaj płaski jest chorobą dotyczącą skóry i błon śluzowych, charakteryzującą się obecnością na cieku zapalnego oraz innych zmian w obrazie histopatologicznym. W jamie ustnej choroba przebiega w postaci ła godnej (siateczkowej) lub zaawansowanej (zanikowo nadżerkowej). Wyróżnia się ponadto idiopatyczny liszaj pła ski i zmiany lichenoidalne, powstające na skutek działania znanych czynników, np. wypełnień amalgamatowych lub leków. Cel pracy. Ocena zależności między obrazem histopatologicznym i składem nacieku a wiekiem i płcią pacjentów, czasem trwania choroby, postacią kliniczną, obecnością wypełnień amalgamatowych oraz występowaniem nadciś nienia tętniczego lub infekcji Candida albicans. Materiał i metody. Badaniem objęto 12 pacjentów z postacią siateczkową (n = 7) i zanikowo nadżerkową (n = 5) liszaja płaskiego. Od wszystkich pacjentów pobierano wycinek błony śluzowej z pogranicza zmiany i utrwalano w 4% wodnym roztworze formaldehydu. Skrawki poddawano ocenie histopatologicznej (po wybarwieniu hemato ksyliną i eozyną) oraz reakcji immunohistochemicznej z przeciwciałami przeciwko CD3, CD4, CD8 i CD57. Wyniki. Stwierdzono odwrotną korelację między wiekiem pacjentów a stopniem nasilenia niektórych cech obra zu histopatologicznego. Dłuższy czas trwania choroby wiązał się z większym rogowaceniem nabłonka. Rogowa cenie i liczba limfocytów T były większe w podgrupie mężczyzn. Cechy histopatologiczne typowe dla liszaja płas kiego były słabiej nasilone u osób mających wypełnienia amalgamatowe, chorujących na nadciśnienie tętnicze lub będących nosicielami C. albicans. Wnioski. Obraz histopatologiczny i skład nacieku w liszaju płaskim zależą od przebiegu choroby i stanów jej to warzyszących. W przypadkach, w których można podejrzewać występowanie zmian lichenoidalnych rzadziej ob serwuje się cechy typowe dla liszaja. Większe nasilenie takich zmian stwierdza się natomiast w podgrupach, w których rzadziej występuje choroba u osób młodszych oraz w podgrupie mężczyzn (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 248 254). Słowa kluczowe: liszaj płaski, limfocyty T, komórki NK, histopatologia, immunohistochemia. Abstract Background. Lichen planus is a mucocutaneous disorder, characterized by inflammatory infiltration and other histopathological findings. Two forms of the oral lichen planus can be distinguished basing on the clinical presen tation: simple (reticular) and advanced (atrophic erosive) form. Moreover the idiopathic lichen planus and lichenoid lesions can be distinguished, the other ones arising as a response to amalgam fillings or some drugs. Objectives. The aim of this study was to analyse the histopathologic picture and the composition of the infiltrate as depending on the patients age and gender, duration of disease, clinical form of lichen planus, amalgam restora tions, hypertension and C. albicans infection. Material and Methods. The study group comprised 12 patients with reticular (N = 7) and atropjic erosive (N = 5) form of lichen planus. A biopsy was taken from all the patients. The specimens were subjected to histopathologi cal examination (after hematoxilline eosine staining), as well as to immunohistochemical reaction with anti CD3, anti CD4, anti CD8 and anti CD57 antibodies.

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 249 Results. A negative correlation was stated between patients age and the degree of some histopathological find ings. Longer disease duration correlated with more intense epithel keratosis. Similarly, more intense keratosis and higher number of T cells were observed in male patients. Some of the histopathological findings typical for lichen planus were also less remarkable in patients presenting amalgam fillings, hypertension or C. albicans infection. Conclusions. The histopathological picture of composition of infiltrate in lichen planus depend on the natural his tory of disease. In cases where lichenoid nature of disease could be suspected, the findings typical for lichen planus were noted less often. Simultaneously those characteristics were more prominent in subgroups of lower lichen planus incidence: in younger adults and male patients (Dent. Med. Probl. 2008, 45, 3, 248 254). Key words: lichen planus, T cells, NK cells, histopathology, immunohistochemistry. Liszaj płaski (LP) jest jedną z najczęstszych chorób błony śluzowej jamy ustnej. Według róż nych autorów dotyczy 0,1 2,2% ogólnej populacji [1, 2]. Występuje postać skórna oraz śluzówkowa w jamie ustnej (OLP). W 13 53% przypadków ob serwuje się zmiany wyłącznie w obrębie błony śluzowej jamy ustnej [1, 3, 4]. Wyróżnia się także tzw. zmiany lichenoidalne, które klinicznie przypominają idiopatyczny liszaj płaski, ich rozwój jest jednak ściśle związany z działaniem znanych związków chemicznych, ta kich jak rtęć (obecna w wypełnieniach amalgama towych) lub przyjmowane leki [5]. Niektórzy au torzy [6] opisują także występowanie tzw. zespołu Grinspana, charakteryzującego się występowa niem trzech objawów: liszaja płaskiego, cukrzycy i nadciśnienia tętniczego. Inni kwestionują istnie nie tej jednostki chorobowej, wiążąc częstsze wy stępowanie zmian o charakterze LP u pacjentów z nadciśnieniem tętniczym lub cukrzycą ze stoso wanymi przez nich lekami [7]. Liszaj płaski charakteryzuje obecność obfite go nacieku, złożonego przede wszystkim z limfo cytów T [8]. Zdaniem niektórych autorów, w za leżności od postaci choroby stwierdza się w nacie ku zapalnym różną liczbę oraz różny wzajemny stosunek subpopulacji tych komórek [9 11]. Naj wcześniej występującą zmianą wydaje się zwięk szenie liczby komórek dendrytycznych Lange rhansa. W podnabłonkowej tkance łącznej powsta je dobrze odgraniczona warstwa nacieku komórek zapalnych, składająca się głównie z limfocy tów [12]. W siateczkowej odmianie OLP naciek ten jest umiejscowiony bezpośrednio pod nabłon kiem, podczas gdy w odmianie nadżerkowej sięga głębiej do tkanki łącznej. Przeważające początkowo limfocyty pomocni cze (CD4 + ), które biorą udział w zjawisku prezenta cji antygenów przez komórki dendrytyczne Lange rhansa [13], tworzą głębszą warstwę nacieku, umiej scowioną w tkance łącznej. Z czasem w nacieku zaczynają przeważać limfocyty T cytotoksyczne/su presorowe (CD8 + ). Obecność tych komórek nie którzy autorzy wiążą ze zjawiskami cytolizy i apop tozy komórek warstwy podstawnej nabłonka. Zjawi sko to jest szczególnie nasilone w postaci zanikowo nadżerkowej liszaja płaskiego [13 15]. W zmianach bardziej zaawansowanych do chodzi do lizy i zwyrodnienia rozpływnego war stwy komórek podstawnych oraz do pojawienia się skupień eozynofilów, leżących bezpośrednio pod błoną podstawną [16]. Niektórzy autorzy ob serwowali także inny charakter i skład nacieku w przypadku zmian lichenoidalnych wywołanych kontaktową reakcją nadwrażliwości oraz związa nych z infekcją wirusem HCV [17]. Dostępnych jest jednak bardzo niewiele danych dotyczących zależności między obrazem klinicznym i histopa tologicznym liszaja płaskiego [18]. Celem pracy była analiza zależności między obrazem histopatologicznym oraz liczebnością limfocytów T (CD3 + ), ich subpopulacji: limfocy tów pomocniczych (CD4 + ) i cytotoksycznych su presorowych (CD8 + ) oraz komórek NK w nacieku u pacjentów z liszajem płaskim a wiekiem i płcią pacjentów, czasem trwania choroby, postacią kli niczną choroby, obecnością wypełnień amalgama towych oraz współistnieniem nadciśnienia tętni czego lub infekcji Candida albicans. Materiał i metody Badaniem objęto 12 pacjentów z rozpoznaniem klinicznym liszaja płaskiego, zgłaszających się do Zakładu Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia, w tym 10 kobiet i 2 mężczyzn w wieku 32 73 lat (średnia wieku 56 lat). Od wszystkich pacjentów uzyskano świadomą zgodę na udział w badaniu. Z każdym pacjentem przeprowadzono wy wiad medyczny oraz wykonano badanie przed miotowe obejmujące kliniczną ocenę stanu błony śluzowej i zębów. Rozpoznanie infekcji C. albi cans stawiano na podstawie potwierdzenia w ba daniu hodowlanym. U wszystkich chorych zmiany występowały w obrębie błony śluzowej policz ków, a u dwojga także na błonie śluzowej dziąseł w postaci złuszczającego zapalenia dziąseł. U 5 pa cjentów rozpoznano postać zanikowo nadżerkową choroby, u 7 zaś postać siateczkową. W znieczuleniu miejscowym pobierano wyci nek błony śluzowej z pogranicza zmiany, który utrwalano w 4% wodnym roztworze formaldehy du. Otrzymany materiał odwadniano we wzrasta

250 E. GANOWICZ et al. jących stężeniach alkoholu i acetonu, prześwietla no w ksylenie i zatapiano w parafinie. Ze skraw ków parafinowych grubości około 4 µm wykony wano: barwienie hematoksyliną i eozyną oraz re akcje immunohistochemiczne z zastosowaniem metody peroksydazowej z następującymi przeciw ciałami: anty CD3, anty CD4, anty CD8, anty CD57. Liczebność komórek określano w 4 stopnio wej skali półilościowej (od 0 do +++): 0 brak, + mała liczba komórek, ++ umiarkowana liczba komórek, +++ duża liczba komórek. Badanie histopatologiczne Badanie histopatologiczne obejmowało po twierdzenie rozpoznania, ocenę nacieku zapalnego, rogowacenia oraz innych objawów patologicznych. Badanie immunohistochemiczne Po odparafinowaniu i przeprowadzeniu przez wiele alkoholi, preparaty zostały poddane proce sowi odzyskiwania antygenów przez podgrzewa nie (w kuchence mikrofalowej, 650 W) w buforze cytrynianowym o ph 6,0. Gdy stosowano prze ciwciało anty CD57, powyższy etap był pomijany. Następnie skrawki po ostudzeniu umieszczano w 3% roztworze wody utlenionej, aby zablokować aktywność endogennej peroksydazy. Po płukaniu w buforze Tris o ph 7,2 na skrawki nanoszono roztwór przeciwciał pierwszorzędowych: CD3 klon PS1 (Novocastra), CD4 klon 4B12 (Novoca stra), CD8 klon C8/144B (DAKO) oraz CD57 klon NK 1 (Novocastra). Następnie skrawki inkubowano przez 60 min w temperaturze pokojowej. Do detekcji wykorzy stano przeciwciała drugorzędowe antymysie sprzężone z cząsteczkami peroksydazy (Envision, DAKO). Inkubację przeprowadzano przez 30 min. Po odpłukaniu niezwiązanego przeciwciała reak cję wywoływano z wykorzystaniem 3,3 diamino benzydyny jako chromogenu (DAKO). Po reakcji immunohistochemicznej preparaty barwiono he matoksyliną, odwadniano i zamykano w histoflui dzie (Medlab). Wyniki W analizie statystycznej wykorzystano test Manna Whitneya oraz test korelacji Spearmana. Przyjęto poziom istotności p < 0,05, trend przyj mowano przy p 0,09. Uzyskane wyniki przedstawiono w formie dwóch tabel. W tabeli 1 przedstawiono zależność Tabela 1. Korelacja między wiekiem i czasem trwania choroby a obrazem histo patologicznym i składem nacieku w liszaju płaskim in situ (test korelacji rang Spearmana) Table 1. The correlation between patients age, disease duration, histopathologi cal finfings and composition of infiltration in lichen planus in situ (Spearman rank test) Wiek pacjenta Czas trwania choroby (Patient s age) (Disease duration) R p R p Naciek zapalny (Inflammatory infiltration) 0,04 0,90 0,20 0,54 Rogowacenie (Keratosis) 0,03 0,91 0,51 0,09 Zwyrodnienie wodniczkowe (Vacuolar degeneration) 0,58 0,06 0,05 0,87 Martwica (Necrosis) 0,36 0,28 0,05 0,87 Ciałka Civatte a (Civatte bodies) 0,48 0,14 0,05 0,87 CD3 0,5 0,12 0,07 0,84 CD4 0,34 0,3 0,4 0,2 CD8 0,35 0,3 0,1 0,75 CD8 : CD4 0,65 0,03* 0,32 0,29 CD57 0,6 0,05* 0,2 0,54 * zależność istotna statystycznie. * statistically significant correlation.

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 251 Tabela 2. Obraz histopatologiczny i skład nacieku w liszaju płaskim in situ w zależności od płci, postaci choroby, obecności wypełnień amalgamatowych, występowania nadciśnienia tętnicze go oraz infekcji C. albicans (test U Manna Whitneya; w tabeli podano medianę i zakres wartości w poszczególnych podgrupach) Table 2. The histopathological and immunohistochemical findings in lichen planus in situ, as depending on patients gender, cilical form of disease, amalgams, hypertension and C. albicans infection (Mann Whitney U test; median range) Płeć Postać choroby Amalgamat Nadciśnienie tętnicze Infekcja C. albicans (Gender) (Clinical form) (Amalgam) (Hypertension) (C. albicans infection) K (F) M (M) p AE R p Tak Nie p Tak Nie p Tak Nie p (yes) (no) (yes) (no) (yes) (no) Naciek zapalny 3 3,5 0,57 3,5 3 0,5 3 3 0,82 2,5 3,5 0,21 4 3 0,11 (Inflammatory (2 4) (3 4) (2 4) (2 4) (2 4) (2 4) (2 3) (2 4) (4) (2 4) infiltration) Rogowacenie 0,5 2 0,17 1,5 0 0,17 1 1 0,91 0,5 1,5 0,42 1,5 0,5 0,49 (Keratosis) (0 3) (2) (0 3) (0 2) (0 2) (0 3) (0 1) (0 3) (1 2) (0 3) Zwyrodnienie 1 2 0,35 1,5 1,5 1,00 1 2 0,16 1 2 0,16 2 1 0,35 wodniczkowe (1 3) (2) (1 3) (1 3) (1) (1 3) (1) (1 3) (2) (1 3) (Vacuolar degeneration) Martwica 1 1 1,00 1 1 0,92 0,5 1 0,2 0,5 1 0,2 1 1 1,00 (Necrosis) (0 3) (1) (0 3) (0 2) (0 1) (0 3) (0 1) (0 3) (1) (0 3) Ciałka koloidowe 0,5 1 0,55 0 1 0,21 0,5 0,5 0,9 0 1 0,15 0 1 0,15 (Colloid bodies) (0 1) (0 2) (0 1) (0 2) (0 1) (0 2) (0) (0 2) (0) (0 2) CD3 3 CD4 2 CD8 2 4 0,07 3 3 0,67 3 3 1,00 3 3 0,82 4 3 0,07 (1 4) (4) (2 4) (1 4) (2 4) (1 4) (3) (1 4) (4) (1 4) 2 0,46 2 1,5 0,17 1,5 2 0,54 1 2 0,05* 2 2 0,46 (1 3) (2) (1 3) (1 2) (1 2) (1 3) (1) (1 3) (2) (1 3) 2 0,64 2 2 0,93 2,5 2 0,72 2 2 0,64 2,5 2 0,2 (1 4) (2) (1 3) (1 4) (1 4) (1 3) (2) (1 4) (2 3) (1 4) CD8 : CD4 1 1,3 0,73 1 1,3 0,39 1,5 1 0,42 1,5 1 0,42 1 1 0,64 (0,3 2) (1 1,5) (0,3 2) (0,5 2) (1 2) (0,3 2) (1 2) (0,3 2) (1) (0,3 2) CD57 2 2,5 0,25 2 2 0,73 1 2 0,42 2 2 0,82 3 2 0,04* (1 3) (2 3) (1 3) (1 3) (0,3 2) (1 3) (2) (1 3) (3) (1 3) * różnice istotne statystycznie. AE postać zanikowo nadżerkowa. R postać siateczkowa. * statistically significant difference. AE atrophic erosive form. R reticular form.

252 E. GANOWICZ et al. między obrazem histopatologicznym i składem nacieku a wiekiem pacjenta oraz czasem trwania choroby. Stwierdzono trend w kierunku ujemnej korelacji między wiekiem a stopniem nasilenia zwyrodnienia wodniczkowego, natomiast istotną ujemną korelację między wiekiem a liczbą ko mórek NK (CD57 + ) w nacieku i stosunkiem ko mórek CD8 : CD4. Czas trwania choroby wykazy wał tendencję w kierunku dodatniej korelacji ze stopniem nasilenia rogowacenia. Wyniki analizy obrazu histopatologicznego i immunohistochemicznego w zależności od płci, postaci choroby, obecności wypełnień amalgama towych, występowania nadciśnienia tętniczego i infekcji C. albicans przedstawiono w tabeli 2. W grupie mężczyzn stwierdzono tendencję do bar dziej nasilonego rogowacenia nabłonka oraz więk szej liczby limfocytów T (CD3 + ) w nacieku. W po staci zanikowo nadżerkowej liszaja płaskiego ob serwowano także większy stopień rogowacenia. U pacjentów mających wypełnienia amalgamato we lub chorujących na nadciśnienie tętnicze stwierdzono nieco mniejsze nasilenie zwyrodnie nia wodniczkowego i martwicy pojedynczych ko mórek warstwy podstawnej nabłonka (różnica nieistotna statystycznie). U pacjentów z nadciśnie niem tętniczym mniej liczne były także ciałka Civatte a oraz limfocyty T pomocnicze (CD4 + ; p = 0,05). W podgrupie pacjentów, u których po twierdzono infekcję C. albicans, obserwowano podwyższoną liczbę komórek CD3 + i CD57 + (p < 0,05) w nacieku. Omówienie Liczne badania potwierdziły znaczenie ko mórek układu immunologicznego w etiopatogene zie liszaja płaskiego. Niektórzy autorzy obserwo wali także różnice w składzie nacieku i obrazie hi stopatologicznym zmienionej błony śluzowej w zależności od przebiegu choroby. Wykazano w badaniach własnych, że więk szość komórek naciekających błonę śluzową w li szaju płaskim to limfocyty T (CD3 + ). Liczebność tych komórek malała z wiekiem, jednak zależność ta nie była istotna statystycznie. Szczególnie dużą liczbę limfocytów T stwierdzano u pacjentów z in fekcją C. albicans oraz w podgrupie mężczyzn. Wśród limfocytów T obecnych w nacieku ob serwowano zarówno limfocyty T pomocnicze (CD4 + ), jak i cytotoksyczno supresorowe (CD8 + ). Niektórzy autorzy podają, że skład nacieku zapal nego zmienia się w zależności od fazy choroby lub stopnia zaawansowania zmian, przy czym w po staci bardziej zaawansowanej przewagę miałyby zyskiwać limfocyty cytotoksyczne supresorowe [17]. W badaniach własnych stwierdzono tenden cję do większego rogowacenia nabłonka wraz z czasem trwania choroby. Takie same obserwacje dotyczyły stopnia zaawansowania zmian (postać zanikowo nadżerkowa vs. siateczkowa). Pozostałe parametry nie wykazywały zmian w zależności od czasu trwania ani postaci choroby. W przeprowadzonym badaniu stwierdzono ist nienie odwrotnej istotnej korelacji między liczbą komórek NK a wiekiem chorych. U wszystkich osób, u których uzyskano dodatni wynik wymazu w kierunku C. albicans, obserwowano ponadto dużą liczbę komórek NK, a różnica między tą pod grupą a pacjentami bez infekcji grzybiczej była także istotna statystycznie. Oceniając subpopulacje limfocytów T w nacie ku, należy także zwrócić uwagę na istnienie zabu rzeń, ich liczebności we krwi obwodowej. U pac jentów z liszajem płaskim stwierdza się najczęściej obniżenie odsetka limfocytów T zarówno pomoc niczych (CD4 + ), jak i cytotoksycznych/supresoro wych (CD8 + ) [19]. Według innych badań, w grupie osób chorych odsetek limfocytów cytotoksycz nych/supresorowych jest podwyższony lub na pra widłowym poziomie. Jednocześnie obserwowano obniżenie stosunku limfocytów CD4 + do CD8 +, chociaż według innych autorów we wczesnych sta diach wykwitów liszaja jest on podwyższony [19, 20]. Niektórzy autorzy sugerują, że przyczyną li szaja płaskiego jest właśnie zaburzenie równowagi między limfocytami pomocniczymi i cytotoksycz nymi/supresorowymi. W badaniach własnych nie potwierdzono istnienia zależności między składem nacieku a czasem trwania i postacią kliniczną cho roby. Obserwowano jedynie tendencję do dodatniej korelacji między liczbą limfocytów T pomocni czych a czasem trwania choroby i stopniem zaa wansowania zmian klinicznych. W ocenie własnej uwzględniono także możli wość występowania zmian lichenoidalnych. U dwojga pacjentów stwierdzono obecność wypeł nień amalgamatowych, dwoje innych było leczo nych z powodu nadciśnienia tętniczego. W obu podgrupach obserwowano mniejsze nasilenie zwy rodnienia wodniczkowego oraz martwicy komórek warstwy podstawnej. U pacjentów z nadciśnieniem tętniczym nie obserwowano także obecności ciałek Civatte a, w tej podgrupie ponadto była mniejsza liczba limfocytów T pomocniczych (CD4 + ) w na cieku. Na podstawie tych wyników można podej rzewać, że w zmianach o charakterze lichenoidal nym w obrazie histologicznym obserwuje się mniejsze nasilenie zmian typowych dla liszaja płas kiego, potwierdzenie jednak tej sugestii wymaga objęcia badaniami większej liczby chorych. W opi nii histopatologów w obecnym stanie wiedzy obraz histopatologiczny tylko czasami pozwala na odróż

Obraz histopatologiczny i immunohistochemiczny w liszaju płaskim 253 nienie zmian lichenoidalnych od idiopatycznego li szaja płaskiego. Thornhill et al. [21] stwierdzili, że do cech typowych dla idiopatycznego liszaja płas kiego należą przede wszystkim: pasmowaty naciek zapalny, obecność limfocytów i histiocytów oraz wąska kwasochłonna strefa oddzielająca komórki podstawne od nacieku. Typowymi cechami dla zmian lichenoidalnych związanych z obecnością wypełnień amalgamatowych miały być: obecność komórek plazmatyczych i eozynofilów w nacieku i głębsza penetracja nacieku, szczególnie w okoli cy naczyń krwionośnych. W przedstawionym ba daniu własnym nie oceniano tych parametrów. Za obserwowano natomiast mniejszą liczbę komórek apoptotycznych, co u Thornhilla et al. [21] było różnie interpretowane. Inny obraz uzyskano u pacjentów, u których stwierdzono infekcję C. albicans. W tej podgrupie obserwowano większe nasilenie nacieku zapalne go, większą liczbę limfocytów T (CD3 + ), limfocy tów cytotoksycznych/supresorowych (CD8 + ) oraz komórek NK (CD57 + ) w porównaniu z chorymi bez stwierdzonej infekcji grzybiczej. U żadnego z tych pacjentów nie stwierdzono obecności ciałek Civatte a, typowych dla liszaja płaskiego. Przeprowadzono także analizę obrazu histopa tologicznego i immunohistochemicznego w zależ ności od wieku i płci pacjentów. Badania epide miologiczne wykazują częstsze występowanie li szaja płaskiego u kobiet oraz u osób w wieku starszym [22]. Tymczasem badanie własne wyka zało tendencję do bardziej nasilonego rogowacenia i większej liczby limfocytów T (CD3 + ) u męż czyzn, a także odwrotną korelację między wiekiem pacjentów a stopniem nasilenia zwyrodnienia wo dniczkowego, liczbą ciałek Civatte a, limfocytów T (CD3 + ), komórek NK (CD57 + ), a także stosunkiem komórek (CD8 + ) : (CD4 + ). Szczególnie znacząca była obecność u młodszych chorych dużej liczby komórek odpowiadających za reakcje cytotoksycz ne i apoptozę komórek cytotoksycznych: limfocy tów T CD8 + i komórek NK [7]. Wydaje się, że cho ciaż w grupie mężczyzn i młodszych osób choroba występuje rzadziej, stopień jej nasilenia może być u tych pacjentów większy, a przebieg bardziej burzliwy. Na podstawie przeprowadzonego badania stwierdzono, że obraz histopatologiczny i skład nacieku w liszaju płaskim zależy od wielu zmien nych dotyczących przebiegu choroby. Zmiany uważane za charakterystyczne dla li szaja płaskiego, takie jak zwyrodnienie wodnicz kowe oraz ciałka Civatte a, obserwowano rzadziej w przypadkach, w których można było podejrze wać występowanie zmian lichenoidalnych związa nych z wypełnieniami amalgamatowymi lub sto sowanym leczeniem oraz w przypadkach obecno ści infekcji C. albicans. Stwierdzono natomiast większe nasilenie zmian w obrazie histopatolo gicznym i immunohistochemicznym w grupie mężczyzn oraz u osób w młodszym wieku, a więc w podgrupach, w których rzadziej obserwuje się występowanie choroby. Istnieje potrzeba kontynu owania badań w celu poznania etiologii tych wy kwitów i poprawienia wyników ich leczenia. Piśmiennictwo [1] BHATTACHARYA M., KAUR I., KUMAR B.: Lichen planus: a clinical and epidemiological study. J. Dermatol. 2000, 27, 576 582. [2] SETTERFIELD J.F., BLACK M.M., CHALLACOMBE S.J.: The management of oral lichen planus. Clin. Exp. Dermatol. 2000, 25, 176 182. [3] HANDA S., SAHOO B.: Childhood lichen planus: a study of 87 cases. Int. J. Dermatol. 2002, 41, 423 427. [4] ILEWICZ L.: Obserwacje kliniczne liszaja płaskiego jamy ustnej. Czas. Stomat. 1998, 51, 704 710. [5] DITRICHOVA D., KAPRALOVA S., TICHY M., TICHA V., DOBESOVA J., JUSTOVA E., EBER M., PIREK P.: Oral lichenoid lesions and allergy to dental materials. Biomed. Pap. Med. Fac. Univ. Palacky. Olomouc. Czech Repub. 2007, 151, 333 339. [6] RASOOL S., KATPAR S., ALI A., BASHIR F.: Oral lichen planus. JCPSP 2007, 17, 764 765. [7] RAO G.S., PAI G.S., GATHA S. RAO, GANESH S. Pai: Cutaneous manifestations of diabetes mellitus. Indian J. Der matol. Venereol. Leprol. 1997, 63, 232 234. [8] PORTER S.R., KIRBY A., OLSEN I., BARRETT W.: Immunologic aspects of dermal and oral lichen planus: a review. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 1997, 83, 358 366. [9] FAYYAZI A., SCHWEYER S., SORURI A., DUONG L.Q., RADZUN H.J., PETERS J., PARWARESCH R., BERGER H.: T lym phocytes and altered keratinocytes express interferon gamma and interleukin 6 in lichen planus. Arch. Dermatol. Res. 1999, 291, 485 490. [10] KRASOWSKA D.: Liszaj płaski. Nowa Med. 2000, 7, 11, 21 24. [11] RODRIGUEZ NUNEZ I., BLANCO CARRION A., GARCIA A. G., REY J. G.: Peripheral T cell subsets in patients with re ticular and atrophic erosive oral lichen planus. Oral Surg. Oral Med. Oral Pathol. Oral Radiol. Endod. 2001, 91, 180 188. [12] SCHILLER P. I., FLAIG M. J., PUCHTA U., KIND P., SANDER C. A.: Detection of clonal T cells in lichen planus. Arch. Dermatol. Res. 2000, 292, 568 569.

254 E. GANOWICZ et al. [13] GÓRSKA R.: Etiopatogeneza liszaja płaskiego w świetle nowych badań. Magazyn Stomat. 1993, 3, 26 30. [14] SPANDAU U., TOKSOY A., GOEBELER M., BROCKER E. B., GILLITZER R.: MIG is a dominant lymphocyte attractant chemokine in lichen planus lesions. J. Invest. Dermatol. 1998. 111, 1003 1009. [15] NEPPELBERG E.: Pathological mechanisms in oral lichen planus. A study of apoptosis regulatory proteins and risk markers for malignant transformation. PhD Thesis. Institute of Oral Sciences, Oral Pathol., Forensic Odontol., Oral Surg., Oral Med., Faculty of Dentistry, University of Bergen, Norway 2007. [16] EVERSOLE L. R.: Immunopathogenesis of oral lichen planus and recurrent aphthous stomatitis. Semin. Cutan. Med. Surg. 1997, 16, 284 294. [17] MEGA H., JIANG W. W., TAKAGI M.: Immunohistochemical study of oral lichen planus associated with hepatitis C virus infection, oral lichenoid contact sensitivity reaction and idiopathic oral lichen planus. Oral Dis. 2001, 7, 296 305. [18] VAN DER MEIJ E.H., VAN DER WAAL I.: Lack of clinicopathologic correlation in the diagnosis of oral lichen planus based on the presently available diagnostic criteria and suggestions for modifications. J. Oral Pathol. Med. 2003, 32, 507 512. [19] AL FOUZAN A. S., HABIB M. A., SALLAM T. H., EL SAMAHY M. H., ROSTOM A. I.: Detection of T lymphocytes and T lymphocyte subsets in lichen planus: in situ and in peripheral blood. Int. J. Dermatol. 1996, 35, 426 429. [20] WALTON L. J., MACEY M. G., THORNHILL M. H., FARTHING P. M.: Intra epithelial subpopulations of T lymphocy tes and Langerhans cells in oral lichen planus. J. Oral Pathol. Med. 1998, 27, 116 123. [21] THORNHILL M. H., SANKAR V., XU X. J., BARRETT A. W., HIGH A. S., ODELL E. W., SPEIGHT P. M., FARTHING P. M.: The role of histopathological characteristics in distinguishing amalgam associated oral lichenoid reactions and oral lichen planus. J. Oral Pathol. Med. 2006, 35, 233 240. [22] XUE J. L., FAN M. W., WANG S. Z., CHEN X. M., LI1 Y., WANG L.: A clinical study of 674 patients with oral li chen planus in China. J. Oral Pathol. Med. 2005, 34, 467 472. Adres do korespondencji: Ewa Ganowicz Zakład Chorób Błony Śluzowej i Przyzębia IS WUM ul. Miodowa 18 00 246 Warszawa tel.: 022 502 20 36 e mail: eganowicz@wum.edu.pl Praca wpłynęła do Redakcji: 1.09.2008 r. Po recenzji: 6.10.2008 r. Zaakceptowano do druku: 6.10.2008 r. Received: 1.09.2008 Revised: 6.10.2008 Accepted: 6.10.2008