12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 135 HISTORIA MEDYCYNY 135 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii ÂAM w Âlàskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu /1985-2005/ Marian Zembala, Janusz Skalski, Roman Przybylski Narodziny kardiochirurgii na Âlàsku Pierwsza w Âlàskiej Akademii Medycznej Klinika Chirurgiczna powsta a w 1950 roku w Zabrzu. Jej kierownikiem zosta Józef Gasiƒski. Od 1954 roku na terenie Zabrza dzia a y równolegle dwie Katedry i Kliniki Chirurgii: pierwsza kierowana przez Stanis awa Szyszko (Rycina 1) i druga przez wspomnianego Józefa Gasiƒskiego. W 1967 roku w ramach I Kliniki utworzono Oddzia Kardiochirurgii, którego kierownikiem zosta Tadeusz Paliwoda (Rycina 2). Poczàtkowo przeprowadzano tam operacje wad wrodzonych i nabytych bez u ycia krà enia pozaustrojowego. W 1969 roku rozpocz to operacje na otwartym sercu wad nabytych i wrodzonych. By y to pierwsze tego typu zabiegi na Âlàsku. Podczas operacji u ywano aparatu do krà enia pozaustrojowego rodzimej konstrukcji, zwanego Êlàskim p uco-sercem. Jego kon- Ryc. 1. Stanis aw Szyszko (1912-1990), wielki Êlàski chirurg i nauczyciel chirurgii karykatura z roku 1963 (rys. T. Ginko) Ryc. 2. Tadeusz Paliwoda (1922-1981), pierwszy Êlàski kardiochirurg, nauczyciel J. Dobosz, S. Wosia, A. Bochenka, karykatura z roku 1963 (rys. T. Ginko)
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 136 136 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 4. Marian Zembala kardiochirurg, który w roku 1985 przyjecha do Zabrza z Utrechtu (Holandia), aby wspólnie z Z. Religà, A. Bochenkiem, J. Wo czykiem i Zespo em Kolegów pomóc w rozwoju OÊrodka Ryc. 3. Zbigniew Religa twórca nowej kardiochirurgii w Zabrzu, pionier transplantacji serca w Polsce struktorem by Z. Antoszewski, wraz z zespo em in ynierów Politechniki Âlàskiej. W 1972 roku w zorganizowanym przez Adama Wolaƒskiego Wojewódzkim OÊrodku Kardiologii, dzia ajàcym na terenie szpitala przy ulicy Marii Curie Sk odowskiej, powsta a Klinika Kardiochirurgii. Kierownikiem jej zosta T. Paliwoda. Pracowali w niej mi dzy innymi chirurdzy: Jolanta Dobosz, Stanis aw WoÊ i Andrzej Bochenek. Po Êmierci T. Paliwody w 1981 roku, pe niàcym obowiàzki kierownika Kliniki zosta a Jolanta Dobosz, która stara a si kontynuowaç dzia alnoêç Kliniki w zakresie kardiochirurgii. Du y wk ad w rozwój kardiochirurgii na Âlàsku w tym okresie, mieli te Jan Moll z odzi, Antoni Dziatkowiak z Krakowa i Wac aw Sitkowski z Warszawy, którzy pomagali przy operacjach kardiochirurgicznych, a tak e goêcinnie operowali w klinikach w Zabrzu i Katowicach. Zbigniew Religa nowy oêrodek, nowy zespó, nowe mo liwoêci Rozwój nowoczesnej kardiochirurgii na Âlàsku zapoczàtkowa w roku 1984 Zbigniew Religia (Rycina 3). Na zaproszenie Stanis awa Pasyka, ówczesnego Dyrektora Wojewódzkiego OÊrodka Kardiologii w Zabrzu, przeniós si z Warszawy (gdzie pracowa w zespole W. Sitkowskiego) do Zabrza. Zasta tu nowoczeênie wyposa ony szpital w nowo wybudowanym budynku przy ulicy Szpitalnej 2. Z. Religa objà kierownictwo Katedry i Kliniki Kardiochirurgii, powodujàc jej dynamiczny rozwój i czyniàc z niej jeden z najbardziej aktywnych oêrodków kardiochirurgicznych w kraju. W sk ad zespo u kardiochirurgów w pierwszych latach dzia alnoêci kliniki wchodzili m.in.: Andrzej Bochenek (z Katowic), Marian Zembala (z Wroc awia), Jerzy Wo czyk (z Warszawy) oraz grupa m odszych chirurgów i adeptów kardiochirurgii: Ryszard Bachowski, Romuald Cichoƒ, Bronis aw Czech, Miros aw Drzazga, Jacek Kaperczak, Krzysztof Mistarz, Jerzy Pacholewicz, Roman Przybylski i Bogus aw Ryfiƒski. Obowiàzki anestezjologów w okresie tym pe nili Grzegorz Gallert i Bugus aw Kominek. Ponadto, uczniami i wspó pracownikami Z. Religi w minionym okresie byli: Stanis aw WoÊ (obecnie kierownik II Kliniki Kardiochirurgii w Katowicach), Jacek Moll (kierownik Kliniki Kardiochirurgii Instytutu Centrum Zdrowia Matki Polki w odzi), Janusz Skalski (ordynator Oddzia u Kardiochirurgii Dzieci cej w Zabrzu), Micha Wojtalik (kierownik Kliniki Kardiochirurgii Dzieci cej AM w Poznaniu), Jacek Skiba (ordynator kardiochirurgii w Szpitalu Wojskowym we Wroc awiu), Tadeusz Gburek (ordynator Oddzia u Kardiochirurgii w ZamoÊciu), a tak e Krzysztof Mistarz kardiochirurg pracujàcy w Klinice Kardiochirurgii w Bad Neustadt, Niemcy, zmar y tragicznie w wypadku samochodowym w roku 2000. (Rycina 4).
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 137 HISTORIA MEDYCYNY 137 Ryc. 5. Po pierwszej operacji wady mitralnej serca wykonanej 15.08.1985 wychodzà z sali operacyjnej, od lewej M. Zembala, Z. Religa, W. Sitkowski Ryc. 6. Zespó lekarsko piel gniarski Kliniki w tym samym dniu. W Êrodku Z. Religa, na prawo od niego A. Bochenek, B. Czech, na lewo K. Suwalski, M. Zembala, le y W. Sitkowski Od 1 paêdziernika 1999 roku, po powrocie Z. Religii do Warszawy funkcj kierownika Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii ÂAM pe ni Jego uczeƒ i wspó pracownik, Marian Zembala, (od 2 kwietnia 1993 roku dyrektor Âlàskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu). Kardiochirurgia doros ych i transplantologia Pierwszà operacj w Wojewódzkim OÊrodku Kardiologii, obecnie Âlàskie Centrum Chorób Serca w Zabrzu, wykonano 15 sierpnia 1985 roku. Uczestniczy w niej jako goêç honorowy Wac aw Sitkowski (Ryciny 5, 6). W tym samym roku Z. Religa rozpoczà pionierski w Polsce program chirurgicznego leczenia chorych ze Êwie ym zawa em serca i ostrym zespo em wieƒcowym. Wspólnie z M. Zembalà rozszerzy operacje o chorych b dàcych we wstrzàsie kardiogennym przedstawiajàc uzyskane rezultaty na wielu znaczàcych kongresach mi dzynarodowych w Europie i USA. W dniu 5 listopada 1985 roku wykona pierwszà w Polsce, udanà transplantacj serca
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 138 138 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 7. Podczas pierwszej transplantacji serca wykonanej w Zabrzu 5.11.1985 przez Z. Relig. Przy stole operacyjnym biorcy 62-letniego chorego (J. K). z Krzepic po lewej A. Bochenek, po prawej J. Wo czyk; na pierwszym planie E. Kucewicz-Czech (fot. S. Jakubowski Telefoto ). Przy dawcy byli M. Zembala i B. Ryfiƒski (Rycina 7-9). Do dnia dzisiejszego oêrodek zabrzaƒski przeprowadzi 640 takich zabiegów (Rycina 10). Najd u sze odnotowane prze ycie chorego po przeszczepie serca wykonanym w Zabrzu, wynosi 18 lat. Z. Religa wykona tak e w roku 1987 pierwszà w Polsce heterotopowà transplantacj serca, dodatkowo doszczepiajàc u niewydolnego chorego z wysokim nadci- Ênieniem p ucnym serce dawcy. W 1999 roku nastàpi rozwój programu transplantacji serca u ma ych dzieci (Rycina 11). Najm odszà pacjentkà by a 21-miesi czna dziewczynka z tzw. niedorozwojem prawego serca, obejmujàcego równie hipoplazj pnia i ga zi p ucnych. Transplantacj wykona R. Przybylski, z bardzo dobrym wynikiem wczesnym i odleg ym (Rycina 12). Przeszczepy serca u dzieci wykonywali ponadto: M. Zembala, Z. Religa. Opiekà nad kwalifikacjà do transplantacji serca u dzieci oraz opiekà nad dzieçmi po przeszczepieniu serca zajmowali si B. Chodór, korzystajàc z pomocy L. Goldstein, M. Zakliczyƒskiego, M. Kowalskiej, M. y y-frycz, M. Szkutnik, J. Bia kowskiego (Rycina 13). Rozwój transplantologii nie by by mo liwy bez poparcia i zaanga owania lekarzy wielu specjalnoêci, zw aszcza anestezjologów, kardiologów oraz rzeszy ludzi dobrej woli. Szczególne miejsce w rozwoju transplantacji serca nale y si Wojskom Lotniczych. Dzi ki nim transport narzàdów móg odbywaç si w sposób bezpieczny i dobrze zorganizowany nawet w bardzo trudnych warunkach pogodowych (Rycina 14), za co nale à im si goràce podzi kowania. W 1986 roku Z. Religa zainicjowa w Zabrzu program transplantacji serca i p uc. W tym samym roku, we wspó pracy z J. Vasku z Brna (Czechy) i W. Szumakowem z Moskwy (Rosja) dokona implantacji sztucznych komór wyprodukowanych w Brnie i Moskwie wspomagajàcych prac komór serca. Wkrótce potem, w zorganizowanej z Jego inicjatywy i pomocà organizacyjnà J. Sarny Fundacji Rozwoju Kardiochirurgii w Zabrzu rozpoczà ambitny i nowatorski program naukowy, obejmujàcy zastawki biologiczne nowego typu i zorganizowanie banku homogennych zastawek serca (R. Cichoƒ, J. Sto ek, M. KrzyÊków, J. No yƒski), badania w zakresie mechanicznych urzàdzeƒ wspomagania krà enia, sztucznych protez serca i przep ywów (R. Kustosz, Z. Nawrat, A. Zimin, J. Pacholewicz, A. Farmas, G. Gallert). W 1986 roku, wykorzystujàc doêwiadczenie zdobyte uprzednio w Leuven, Belgia, M. Zembala jako pierwszy w Polsce dokona wszczepienia obu t tnic piersiowych wewn trznych. W roku 1987 M. Zembala i P. Buszman po raz pierwszy w Polsce przeprowadzili chirurgiczne leczenie napadowego cz stoskurczu komorowego technikà Harkena, wraz ze Êródoperacyjnym mappingiem epi- i endokardialnym. Z inicjatywy A. Bochenka powsta w Zabrzu roku 1987 ciekawy program operacji wieƒcowych z wykorzystaniem w asnych p uc chorego (autooksygenacja), którego opracowanie i wyniki sta y si podstawà rozprawy habilitacyjnej i by y przedstawiane na zjazdach naukowych w kraju i za granicà oraz opublikowane w European Journal of Cardio-thoracic Surgery. W Zabrzu zainicjowano te nowy w Polsce sposób ochrony serca w czasie operacji, poprzez zastosowanie kardioplegii krwistej, podawanej wstecznie do zatoki wieƒcowej. Dokonali tego w 1988 roku kardiochirurg polskiego pochodzenia G. Cimochowski i perfuzjonista W. Strzelewicz z USA. W 1992 roku G. Cimochowski i J. Kaperczak po raz pierwszy w kraju zastosowali do rewasku-
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 139 HISTORIA MEDYCYNY 139 Ryc. 8. Zespó Kliniki po pierwszej udanej transplantacji serca (1985). Od lewej: Z. Religa, B. Ryfiƒski, B. Kominek, P. Czerwiƒska-Dziemian (piel gniarka), A. Bochenek, J. Wo czyk, E. ubek-wilczewska (piel gniarka), R. Cichoƒ (fot. S. Jakubowski) Ryc. 9. Przy chorym (J. K.) po przeszczepie serca (1985) od lewej stojà: A. Bochenek, B. Ryfiƒski, B. Kominek, M. Zembala, E. ubek-wilczewska (piel gniarka) Ryc. 10. Transplantacje serca, serca i p uc, wykonane w Zabrzu w latach 1985-2005 (do 31.03.)
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 140 140 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 11. Pierwsze dziecko (K. M., w wieku 15 lat) z przeszczepionym sercem w Zabrzu 8.02.1988), w towarzystwie E. ubek-wilczewskiej Ryc. 12. Jedna z naszych m odszych pacjentek 6-letnia A.. w 6 miesi cy po transplantacji serca z mamà Ryc. 13. Dzieci po transplantacji serca z ich opiekunami
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 141 HISTORIA MEDYCYNY 141 Ryc. 14. Wr czenie upominków dla Z. Religi przez Dowódc Wojsk Lotniczych gen. bryg. pil. dr. J. Gotowa. Lotnicy nam dzi kujà, a przecie to my transplantolodzy, mamy wielki d ug wdzi cznoêci wobec pilotów, mechaników oraz ich dowódców za pasj, gotowoêç i profesjonalizm laryzacji serca t tnic nabrzusznà dolnà. Rok póêniej Z. Religa z M. Zembalà rozpocz li pierwsze w Polsce, zabiegi trombendarterektomii p ucnej (PTE) w przewlek ej zatorowoêci p ucnej. W 1995 roku J. Borzymowski i A. Machain (Argentyna) pierwsi w Polsce zastosowali jako pomost t tniczy t tnic promieniowà. Zabieg kardiomioplastyki z wykorzystaniem mi Ênia najszerszego grzbietu do wspomagania pracy niewydolnego serca, po raz pierwszy w kraju wykonano w Zabrzu, w 1996 roku, u chorych z niewydolnoêcià krà enia. Dokonali tego wspó twórca metody J. Chachques (Pary, Francja) u pierwszego chorego i R. Loruso (Brescia, W ochy) udrugiego, wraz z M. Zembalà, R. Przybylskim i P. Nadziakiewiczem (anestezjologiem). Podobne, tego typu zabiegi wykonano w Polsce jedynie w oêrodku krakowskim. OÊrodek zabrzaƒski by tak e pionierem wentrykuloplastyki redukcyjnej w Polsce. Zabieg ten goêcinnie przeprowadzi w 1997 roku R. Batista (Kurytyba, Brazylia), w asyêcie J. Pacholewicza, B. Ryfiƒskiego. Pierwsze w Polsce wszczepienie bezstentowej zastawki aortalnej (u yto typ Freestyle) mia o miejsce równie w Zabrzu, 2.10.1997 roku, u 75-letniego chorego. Operacje wykona z powodzeniem S. Westaby (Oxford, Wielka Brytania). Wroku 1998, K. Lauterjung z Monachium (Niemcy), we wspó pracy z M. Krasoniem, H. Krupà i W. Kuczmikiem za o yli wykonane w Monachium prototypowe stenty u chorych z t tniakami aorty piersiowej technikà endowaskularnà, zapoczàtkowujàc w Zabrzu program endowaskularnego leczenia t tniaków aorty piersiowej. Wmarcu 1999 roku K. Arom z Minneapolis, USA, wraz z M. Zembalà po raz pierwszy w Polsce przeprowadzili operacj wady mitralnej serca technikà ma oinwazyjnà. Kolejne operacje ma oinwazyjne wady mitralnej serca, ale ju z wykorzystaniem torakoskopii, wykonano w Zabrzu 24.11.2002 roku, naprawiajàc zastawk mitralnà, korzystàjàc ze specjalnego instrumentarium i doêwiadczenia H. Reichenspurnera (Hamburg, Niemcy), a nast pnie wykonujàc 7.11.2002 roku przez Przybylskiego kolejne operacje naprawy zastawki mitralnej technikà torakoskopowà. Do grudnia 2003 roku w Zabrzu wykonano 5 ma oinwazyjnych operacji wad serca z u yciem torakoskopu. Od 2000 roku nastàpi w Zabrzu dynamiczny rozwój operacji t tniaków uku aorty i t tniaków piersiowo- -brzusznych. Kardiochirurdzy z Zabrza korzystali z do- Êwiadczeƒ takich ekspertów jak: Y. Okita (Kobe, Japonia), C. Miller (Stanford, USA), P. P. Zanetti (Mediolan, W ochy) i P. Urbaƒski (Bad Neustad, Niemcy). W paêdzierniku 2001 roku, M. Zembala w zespole z R. Przybylskim, J. Wojarskim, i torakochirurgiem J. Perdeusem wykona pierwszà w Polsce pomyêlnie zakoƒczonà transplantacj serca i p uc u 34-letniego chorego z ci kim pozawa owym uszkodzeniem serca i nieodwracalnym nadciênieniem p ucnym (Rycina 15). W tym samym czasie, M. Zembala we wspó pracy z M. Knautem z Drezna (Niemcy) i Z. Kalarusem (Zabrze) dokona pierwszego zabiegu epikardialnej ablacji z wykorzystaniem techniki mikrofalowej na bijàcym sercu i bez krà- enia pozaustrojowego. W Zabrzu przeprowadzono tak e po raz pierwszy w Polsce tzw. podwójne przeszczepy. Oprócz wy ej wspomnianego przeszczepu serca i p uc, w 2002 roku
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 142 142 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 15. Pierwsza pomyêlna jednoczesna transplantacja serca i p uc w Polsce u 38-letniego chorego (M. B.) z ci kim pozawa owym uszkodzeniem serca i nieodwracalnym nadciênieniem p ucnym (25.10.2001). W prawie 4 lata po transplantacji serca i p uc pacjent prowadzi normalne ycie i jest aktywny zawodowo Ryc. 16. Pierwsza pomyêlna transplantacja pojedynczego p uca u 55-letniego chorego z ci kim idiopatycznym zw óknieniem p uc (25.04.2003). W dwa lata po transplantacji p uca pacjent jest w pe ni wydolny krà eniowo i oddechowo zespó pod kierunkiem R. Przybylskiego i L. Cierpki (Katowice) pomyêlnie przeprowadzi jednoczasowà transplantacj serca i nerek u 43-letniego m czyzny cierpiàcego od lat na ci kà niewydolnoêç obu narzàdów. W kwietniu 2003 roku M. Zembala wraz z R. Przybylskim, D. Czy ewskim (Zabrze), J. Wojarskim, przy wspó pracy M. Knauta z Drezna, przeprowadzili pierwszy w Polsce pomyêlnie zakoƒczony przeszczep pojedynczego p uca (Rycina 16). Równie pierwszy w Polsce przeszczep pojedynczego p uca metodà ma oinwazyjnà, 11.12.2004 roku wykona z powodzeniem J. Wojarski, korzystajàc z pomocy A. Simona z oêrodka w Hanowerze. W grudniu 2003 R. Przybylski i M. Krasoƒ wykonali pierwszy zabieg hybrydowy w ostrym rozwarstwieniu aorty, wymieniajàc aort wst pujàcà i uk oraz implantujàc z pola operacyjnego stentgraft do aorty zst pujàcej. Do najwa niejszych nowatorskich programów rozwijanych w kardiochirurgii w latach 2000-2004, stosowanych w oêrodku zabrzaƒskim, nale y zaliczyç: chirurgiczny remodeling pozawa owo uszkodzonej lewej komory serca, zabiegi rekonstrukcyjne zastawki mitralnej, o etiologii zarówno degeneracyjnej, jak i niedo-
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 143 HISTORIA MEDYCYNY 143 Ryc. 17. Operacje serca w krà eniu pozaustrojowym, wykonane w Âlàskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu w latach 1985-2005 (do 31.03) krwiennej, a tak e zabiegi rekonstrukcyjne w zakresie zastawki aortalnej. Rozwija si tak e chirurgiczne leczenie t tniaków aorty, zw aszcza tych najtrudniejszych, obejmujàcych uk aorty oraz t tniaków piersiowo- -brzusznych. W zakresie endowaskularnych technik leczenia t tniaków piersiowych zespó zabrzaƒski jest wiodàcym spoêród oêrodków kardiochirurgicznych wpolsce. Operacje wieƒcowe w Zabrzu cechuje wielka dba oêç o pe nà rewaskularyzacj t tniczà, zwykle z wykorzystaniem kilku w asnych t tnic chorego. Cz sto stosowane sà techniki ma oinwazyjne bez u ycia krà enia pozaustrojowego, wykonywane z dost pu przez sternotomi, takie jak OPCAB (oko o 42% ogó u operacji wieƒcowych), czy TECAB z wykorzystaniem torakoskopu do pobierania t tnicy piersiowej wewn trznej lewej. We wprowadzaniu operacji technikà MIDCAB metodà klasycznà wspó pracowaliêmy z K. Filipiakiem z zespo u S. Wiechowskiego ze Szczecina, natomiast w rozwoju techniki torakoskopowej TECAB przez T. Hrapkowicza korzystaliêmy z doêwiadczenia M. Cisowskiego z zespo u A. Bochenka z Katowic. Wykonujàc najszerszy w kraju zakres operacji kardiochirurgicznych u doros ych i dzieci z transplantacjami serca, p uc w àcznie, oêrodek zabrzaƒski od roku 1999 do chwili obecnej nieprzerwanie zajmuje drugie miejsce wpolsce pod wzgl dem liczby wykonanych operacji serca (Rycina 17). W latach 1985-2005 (do 31.03.) w Zabrzu wykonano ogó em 18 402 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, w tym 640 transplantacji serca, w tym tak e transplantacji serca i p uc, serca i nerek oraz p uc. Jak wynika z Raportu Klubu Kardiochirurgów Polskich, opublikowanego przez M. Âliwiƒskiego w roku 2004, w Zabrzu wykonano ogó em, na trzech salach operacyjnych, 1946 operacji serca i naczyƒ, w tym 1716 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym. W przeliczeniu na jednà sal daje to 572 operacje serca rocznie. W tej liczbie mieêci si 985 operacji wieƒcowych, w tym 406 technikami ma oinwazyjnymi, 486 operacji nabytych wad zastawkowych serca, w tym 200 operacji wad skojarzonych, z równoczesnym pomostowaniem aortalno-wieƒcowym, 207 operacji wrodzonych wad serca, 43 operacji t tniaków aorty i 43 transplantacje serca, w tym przeszczep pojedynczego p uca metodà ma oinwazyjnà u jednego chorego i przeszczep. Kardiochirurgia wrodzonych wad serca u dzieci i doros ych Niemal od chwili obj cia Kliniki przez Z. Relig rozpocz to program leczenia operacyjnego dzieci z wadami wrodzonymi serca. W latach 1985-1987 operacje u dzieci przeprowadza Z. Religa i M. Zembala. Od roku 1987 leczeniem operacyjnym dzieci zajmowa si w Zabrzu Jacek Moll oraz Roman Przybylski. Nastàpi wówczas dynamiczny rozwój
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 144 144 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 18. Przy operacji Z. Religa i J. Moll (1988). Jacek Moll to kolejny kardiochirurgiczny talent, który wyszed z zabrzaƒskiej szko y Z. Religi, a obecnie prowadzi oddzia kardiochirurgii w Centrum Zdrowia Matki Polki w odzi. Ryc. 19. Przy ó ku dziecka: od lewej J. Bia kowski, A. Grzybowski, M. Wojtalik, M. Zembala (1995). Rozmowa o chorym dziecku, a mo e tak e o przysz oêci kardiologii i kardiochirurgii dzieci cej w Zabrzu kardiochirurgii u noworodków (Rycina 18). Sukcesem J. Molla i oêrodka zabrzaƒskiego by o, m. in. pomyêlne wykonanie w dniu 28 marca 1990 roku anatomicznej korekcji prze o enia wielkich pni naczyniowych. Po odej- Êciu Jacka Molla na stanowisko ordynatora kardiochirurgii w Centrum Zdrowia Matki Polki w odzi w 1990 roku, kierownictwo zespo u kardiochirurgii dzieci cej objà Micha Wojtalik, który na Âlàsk przyby z Poznania. Rozwinà on w oêrodku zabrzaƒskim w pe nym zakresie kardiochirurgi noworodka. W 1995 roku zespó z o ony z M. Wojtalika i kardiologów P. Knapika i A. Grzybowskiego rozpoczà program wziewnego stosowania tlenku azotu w leczeniu nadciênienia p ucnego (Rycina 19). W 1997 roku, po powrocie M. Wotalika do Poznania, do Kliniki zabrzaƒskiej przeszed z Katowic Janusz Skalski. W 1998 roku Grzybowski i Przybylski zastosowali z powodzeniem po raz pierwszy w Polsce system natleniania pozaustrojowego (ECMO) u noworodka ze skrajnà niewydolnoêcià oddechowà, rozpoczynajàc funkcjonowanie programu ratowania noworodków w Âlàskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu i szkolàc kolegów z innych oêrodków w tym zakresie. W tym samym roku Skalski wspólnie z Ireneuszem Haponiukiem rozwin li program operacji ma oinwazyjnych z minitorakotomii i kosmetycznych w kardiochirurgii dzieci cej.
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 145 HISTORIA MEDYCYNY 145 Ryc. 20. Od lewej: L. Goldstein, M. y a-frycz, czyli spotkanie Mistrza z utalentowanym Uczniem w kardiologii dzieci cej Ryc. 21. Spotkanie 6 czerwca 1997 roku w Pa acu w Rybnej (Tarnowskie Góry) z okazji odwiedzin kardiochirurga FBI F. Hitchcocka i kardiologa dzieci cego N. Scheerama w Zabrzu. W pierwszym rz dzie od lewej: J. Bia kowski, M. Zembala, N. Schreeram, F. Hitchcock, M. Szkutnik, M. Wojtalik, w drugim rz dzie J. Skalski, R. Przybylski. Powsta y z inicjatywy M. Zembali, przy poparciu F. Hitchocka, K. Elmer, J. Stoopa i G. Cerfontaina oraz W. Ru y o i Z. Kubickiej, projekt Polen Projekt w szpitalu uniwersyteckim im. Królowej Wilhelminy w Utrechcie /Holandia/, realizowany w latach 1981-1992, da szans na bezp atne operacje 526 dzieciom z trudnymi wrodzonymi wadami serca z Polski i szkolenie 32 osób personelu lekarskiego i piel gniarskiego Kardiochirurgia dzieci ca w Zabrzu na polu ogólnokrajowym zdoby a sobie trwa à i ugruntowanà pozycj. Du a w tej mierze zas uga dotychczasowych ordynatorów oddzia u dzieci cego (Z. Religi, M. Zembali, J. Molla, M. Wojtalika, J. Skalskiego). Nieocenionà rol w rozwoju tej dziedziny w Zabrzu odegra a Lili Goldstein, wybitny kardiolog dzieci cy, która przyby a z odzi w 1985 roku (Rycina 20). W latach 1986-1997 stworzy a ona nowoczesnà szko leczenia najm odszych dzieci z wadami wrodzonymi serca. Jej nast pcami byli: M. Kowalska i od roku 1999 J. Bia kowski. Prowadzono sta à wspó prac naukowo-szkoleniowà z kilkoma europejskimi oêrodkami kardiochirurgii dzieci cej: Klinikà Kardiochirurgii Dzieci cej Wilhelmina Kinderzikenhuis w Utrechcie w Holandii (F. Hitchcock), Hospital Ramon y Cajal w Madrycie (P. A. Sanchez), Ospedale Bambino Gezu w Rzymie (R. Di Donato) (Ryciny 21, 22). Wielkim osiàgni ciem zabrzaƒskiej kardiochirurgii dzieci cej by i pozostaje nadal program
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 146 146 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Dzia alnoêç naukowa W okresie 1985-2004 opublikowano 263 prace oryginalne z zakresu kardiochirurgii doros ych i dzieci, w tym tak e transplantologii. Przygotowano i przedstawiono 874 doniesienia zjazdowe prezentowane w kraju i za granicà, zrealizowano osiem programów KBN. Obecnie realizowane sà dwa nast pne. Wydano równie nast pujàce podr czniki: Zarys kardiochirurgii pod red. Z. Religi, PZWL, Warszawa, 1993. Chirurgia naczyƒ wieƒcowych pod red. M. Zembali we wspó pracy A. Bochenka i S. Wosia, PZWL, Warszawa, 2002. Kardiochirurgia dzieci ca pod red. J. H. Skalskiego, Z. Religi, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice, 2003. Mathey D., Schofer J.: Kardiologia inwazyjna, Wyd. I polskie pod red. M. Zembali L. Poloƒskiego. Urban & Partner, Wydawnictwo Medyczne, Wroc aw, 1998. Ryc. 22. Od lewej: kardiochirurdzy R. Di Donato (Rzym, W ochy), i J. Skalski ordynator oddzia u kardiochirurgii dzieci cej w Zabrzu rozmowa o rozwijajàcej si wspó pracy transplantacji serca u dzieci. W latach 1985-2005 na ogólnà liczb transplantacji, 32 przeszczepy serca wykonano u dzieci, z czego pierwszy w Polsce z nich wykonano w Zabrzu w 1991 roku. Zakres operacji w ramach dzieci cej kardiochirurgii obejmuje korekcje najci szych wad rozwojowych, w tym tak e z o onych wad wrodzonych nie tylko u niemowlàt, lecz tak e u m odocianych i doros ych. Liczba wykonywanych zabiegów wrodzonych wad serca od kilku lat przekracza rocznie 200 operacji. W zespole kardiochirurgii dzieci w Zabrzu prowadzone jest wieloetapowe leczenie operacyjne serca o morfologii pojedynczej komory z zastosowaniem w asnych modyfikacji technicznych i schematu post powania. Stosowany jest system ECMO w skrajnych postaciach niewydolnoêci oddechowej u noworodków. Program ten pozostaje nadal jedynym w kraju. Ponadto system ECMO wykorzystywany jest ostatnio z powodzeniem w celu pooperacyjnego wspomagania krà enia, w ci kich postaciach niewydolnoêci lewokomorowej serca. Przygotowano równie kilka pozycji monograficznych, tematycznie zwiàzanych z kardiochirurgià: Hipotermia i hipertermia w zastosowaniu klinicznym pod red. Z. Antoszewski, B. Gwóêdê, J. H. Skalski, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice, 2000 Hemotransfuzja, autohemotransfuzja i hemodylucja sterowana w zastosowaniu klinicznym, pod red. Z. Antoszewski, J. H. Skalski, D. Maciejewski, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice, 2000. Ostra niewydolnoêç oddechowa. Patofizjologia i leczenie. Wybrane zagadnienia, pod red. Z. Antoszewski, H. J. Skalski, A. Skalska, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice 2003. Tlen, niektóre inne gazy oddechowe i wolne rodniki tlenowe w medycynie, pod red. Z. Antoszewski, J. H. Skalski, A. Skalska, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice 2004. Dzieje kardiologii w Polsce na tle kardiologii Êwiatowej, pod red. J. Kucha i A. Âródki, Wydawnictwo Naukowe PWN. Warszawa, 2004 W przygotowaniu sà jeszcze nast pujàce opracowania ksià kowe: Niefarmakologiczne sposoby leczenia. Zagadnienia wybrane, pod red. Z. Antoszewskiego, J. H. Skalskiego, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice, 2005. Nabyte wady serca pod red. W. Ru y o, P. Hoffmana i M. Zembali, PZWL, 2006
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 147 HISTORIA MEDYCYNY 147 Torakochirurgia dzieci ca, pod red. J. Dzielickiego i J. H. Skalskiego, Wydawnictwo Naukowe Âlàsk, Katowice 2006. NiewydolnoÊç serca pod red. P. Ponikowskiego, J. Korewickiego, M. Zembali 2006 Polskie szko y kardiologiczne i kardiochirurgiczne, pod red. J. Kucha, J. H. Skalskiego, K. Wrabeca, W. Kawalec. Opublikowano drukiem ponadto 147 rozdzia ów w 27 podr cznikach, wydanych w kraju i za granicà. Wa niejsze publikacje ukaza y si w nast pujàcych czasopismach zagranicznych: Circulation, Journal of Thoracic and Cardiovascular Surgery, Annals of Thoracic Surgery Chest, European Journal of Cardiothoracic Surgery, Journal Heart and Lung Transplantation, Thoracic and Cardiovascular Surgery, Transplantation, Heart Surgery Forum, Transplantation Proccedings, Annals of Transplantation, Journal of Heart Failure, Texas Heart Journal oraz polskich: Kardiologia Polska, Polski Przeglàd Chirurgiczny, Anestezjologia i Intensywna Terapia, Przeglàd Lekarski, Folia Cardiologica, Medical Science International, Pediatria Polska, Przeglàd Pediatryczny, oraz od roku 2004 tak e w Kardiochirurgii i Torakochirurgii Polskiej. W okresie minionych 20 lat w Katedrze i Oddziale Klinicznym Kardiochirurgii i Transplantologii ÂAM w Âlàskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu przeprowadzono 6 rozpraw habilitacyjnych i 25 dysertacji doktorskie. Do roku 2006 przewiduje si ukoƒczenie 1 przewodu habilitacyjnego oraz 4 rozpraw doktorskich. Szczególnie znaczàcym i dobrze zapami tanym spotkaniem mi dzynarodowym, zorganizowanych przez Êrodowisko Êlàskich chirurgów naczyniowych, kardiochirurgów i torakochirurgów by a Mi dzynarodowa Konferencja Chirurgów Klatki Piersiowej Serca i Naczyƒ, zorganizowana we wrzeêniu 1988 w Katowicach, pod kierunkiem R. Adamczyka we wspó pracy ze Z. Religà, J. Malinowskim, L. Cierpkà, M. Motykà, M. Zembalà, A. Bochenkiem, S. Wosiem i R. Cichoniem. Niezwyk oêç tego mi dzynarodowego spotkania polega a m.in. na osobistym udziale, zarówno w formie wyk adów w Katowicach, jak i operacji w Zabrzu tak wybitnych osobistoêci ówczesnej Êwiatowej kardiochirurgii jak: Barratt-Boyes (Nowa Zelandia), R. Hetzer (Niemcy), G. Bucberg (USA), W. Angell (USA), D. Ross (Wielka Brytania), P. Cachera (Francja), M. Gonzalez-Lavin (USA), B. Messmer (Niemcy), F. Vermeulen (Holandia), J. S Bailey (Wielka Brytania), D. Walter (Belgia) i wielu innych. Klinika Kardiochirurgii zorganizowa a tak e III Mi dzynarodowy Kongres Polskiego Towarzystwa Transplantacyjnego, który odby si 22-25 marca 1997 r. w Zakopanem z udzia em takich znakomitoêci jak S. Jamieson (USA), S. Large (Wielka Brytania), R. Michler (USA), S. Itescu (USA), T. Higenbotam (Wielka Brytania), N. Ascher (USA), R. Favaloro (Argentyna). Systematycznie od roku 1993 jesteêmy wspólnie z kardiologami Âlaskiego Centrum wspó organizatorami kolejnych 12 mi dzynarodowych konferencji kardiologicznych Post py w rozpoznawaniu i leczeniu chorób serca, p uc i naczyƒ. Zabrzaƒskie konferencje zawsze z silnà krajowà i mi dzynarodowa reprezentacjà klinicystów i naukow- Tab. I. Habilitacje z zakresu kardiochirurgii i kardioanestezjologii obronione w latach 1989-2003 w Âlàskim Centrum Chorób Serca w Zabrzu Lp. Imi i Nazwisko Temat pracy habilitacyjnej Rok 1. Andrzej Bochenek Techniki Drew pozwalajàce na wykonywanie operacji wieƒcowych z wykorzystaniem do oxygenacji w asne p uca chorego. 1989 2. Marian Zembala Chirurgiczna reperfuzja mi Ênia sercowego w Êwie ym zawale serca. 1989 3. Janusz Skalski Zaburzenia metabolizmu kolagenu z nadciênieniem p ucnym wywo anym doêwiadczalnie oraz u dzieci 1996 leczonych operacyjnie z powodu wrodzonych przeciekowych wad serca. 4. Micha Wojtalik Ocena kliniczna zastosowania mro onego homograftu ylnego ze zmodyfikowanym zespoleniu 1996 systemowo-p ucnym Blalock Taussig u noworodków i niemowlàt ze z o onymi siniczymi wadami serca. 5. Piotr Kapnik* Zastosowanie kliniczne inhalacji tlenku azotu w kardiochirurgii u chorych z nadciênieniem p ucnym. 1999 6. Pawe Urbaƒski Oryginalna metoda wymiany aorty wst pujàcej oraz zastawki aortalnej z zastosowaniem 2003 bezstentowej ksenogennej zastawki aortalnej. *opiekun pracy Prof. dr hab. med. Anna Dyaczyƒska-Herman
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 148 148 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... ców zajmujàcych si chorobami serca, p uc sà bardzo wysoko oceniane w kalendarzu wa nych krajowych spotkaƒ kardiologicznych i kardiochirurgicznych. (Ryciny 23-26). Zabrzaƒska kardiochirurgia w okresie 1985-2005 zorganizowa a wiele warsztatów, sympozjów, konferencji i kursów krajowych i mi dzynarodowych w zakresie kardiochirurgii doros ych i dzieci, kardioanestezji, transplantacji serca i p uc i niewydolnoêci krà enia. Dzia alnoêç szkoleniowa Seminaria i çwiczenia w zakresie kardiochirurgii i transplantologii dla studentów VI roku Wydzia u Lekarskiego w Zabrzu ÂAM w Katowicach. Seminaria i çwiczenia w zakresie kardiochirurgii i transplantologii dla studentów III roku Wydzia u Zdrowia Publicznego w Zabrzu ÂAM w Katowicach. Praca ze studentami w ramach studenckiego ko a naukowego. W 1993 roku praca przygotowana przez studentów ko a naukowego dzia ajàcego przy Katedrze i Klinice Kardiochirurgii w Zabrzu uzyska a I nagrod The Best Prize na Mi dzynarodowym Konkursie Studenckich Prac Naukowych Medyków w Houston (USA). Szkolenia podyplomowe dla lekarzy i innego personelu medycznego w ramach specjalizacji z kardiochirurgii, kardiologii, chirurgii v ogólnej, transplantologii, intensywnej terapii, torakochirurgii i chirurgii naczyniowej. Sta e szkoleniowe dla kardiochirurgów, kardiologów, transplantologów i anestezjologów oraz chirurgów ogólnych z kraju i zagranicy (Austria, Bia oruê, Gruzja, Chorwacja, Cypr, Czarnogóra-Kosovo, Czechy, Japonia, Rosja, Rumunia, S owacja, Ukraina, USA). Wa niejsze osiàgni cia Nagrody naukowe I stopnia indywidualne i zespo- owe Ministra Zdrowia przyznane w latach 1987, 1998, 1999 za osiàgni cia w zakresie kardiochirurgii i transplantologii. 1999 Wyró nienie Ministra Zdrowia i Opieki Spo ecznej za wybitne osiàgni cia naukowe i zas ugi dla rozwoju kardiochirurgii w Polsce. 03.2001 nagroda przyznana w plebiscycie ALTER EGO 2000 dla Âlàskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu za wybitne osiàgni cia w leczeniu chorób serca. Ryc. 23. Zaproszeni wybitni eksperci w zakresie transplantologii (m. in. R. Favaloro (Argentyna), S. Large (Wielka Brytania), S. Jamieson (USA), R. Michler (USA) S. Itescu (USA) i niektórzy uczestnicy III Mi dzynarodowego Kongresu Polskiego Towarzystwa Transplantacyjnego, zorganizowanego w dniach 22-25.03.1997 roku w Zakopanem-KoÊcielisku
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 149 HISTORIA MEDYCYNY 149 Ryc. 24. Niezapomniane spotkanie goêci konferencji zabrzaƒskiej w maju 1997 roku podczas zwiedzania Krakowa. Od lewej: E. Kasper (USA), M. Zakliczyƒski, M. Zembala Jr., M. Zembala, R. Favaloro z Ma onkà (Argentyna), A. Juarez (Meksyk) (po prawej) Ryc. 25. Dostojni goêcie uczestnicy jednej z Mi dzynarodowych Konferencji Kardiologicznych organizowanych w Zabrzu 24.06.2002 dyplom dla Âlàskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu za zaj cie: II miejsca w kategorii Najlepszy szpital w Polsce (Ogólnopolski Ranking Szpitali), I miejsca w kategorii Najlepszy szpital w województwie Êlàskim (Ogólnopolski Ranking Szpitali) 19.02.2003 wr czenie wizerunku Or a Bia ego prof. M. Zembali reprezentujàcego najlepszy szpital na Âlàsku w ramach rankingu dziennika Rzeczpospolita. 28.02.2003 Nagroda nominacja w kategorii Komu Skrzyd a, komu Rogi Skrzyd a dla M. Zembali i jego zespo u lekarzy ze Âlàskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu za sukcesy w dziedzinie przeszczepów. 04.2003 Ranking Szpitali 2003 tygodnika Newsweek dyplom dla prof. M. Zembali, dyrektora oêrodka, za zaj cie I miejsca w kategorii Najlepszy Szpital Kardiologiczny w Polsce. 11.2003 Ranking Szpitali Wprost dyplom za zaj cie II miejsca w kategorii Najlepszy Szpital Kardiochirurgiczny, II miejsca w kategorii Najlepszy Szpital Kardiologiczny, I miejsca w kategorii Kardiologia Inwazyjna 7.07.2003 Nagroda zespo owa Ministra Zdrowia dla M. Zembali, A. Bochenka, S. Wosia za podr cznik Chirurgia naczyƒ wieƒcowych. 04.2004 Ranking Szpitali 2004 tygodnika Newsweek dyplom dla prof. M. Zembali za zaj cie I miejsca w kategorii Najlepszy OÊrodek Kardiochirurgiczny wpolsce, za zaj cie II miejsca w kategorii Najlepszy Oddzia Kardiologii.
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 150 150 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... Ryc. 26. Spotkanie w Zabrzu w kuluarach dorocznej konferencji (12.05.1999), stojà od lewej M. Zembala, J. Bia kowski, Ch. Mullins (USA), J. Masura (S owacja), L. Ballerini (W ochy) 14.07.2004 Zespo owa nagroda Ministra Zdrowia dla Janusz Skalskiego i Zbigniewa Religi za podr cznik Kardiochirurgia dzieci ca. 4.12.2004 Marian Zembala Mened erem Roku 2004 w ochronie zdrowia w Polsce 23.01.2005 Nagroda specjalna Cuore a Cuore Award wr czona podczas Kongresu STS Amerykaƒskiego Towarzystwa Kardio i Torakochirurgów w Tampie, FL, USA, za osiàgni cia kardiochirurgów zabrzaƒskich M. Zembala, R. Przybylski, T. Kukulski w zakresie wprowadzania nowych metod leczenia rozleg ego pozawa owego uszkodzenia serca. W minionym XX-leciu, polska kardiochirurgia rozwin a si bardzo dynamicznie i ju dzisiaj nie odbiega poziomem leczenia, zakresem zabiegów i ich jakoêcià od oêrodków europejskich o ugruntowanej tradycji. Jest to tak e zas ugà pionierów polskiej kardiochirurgii, którzy wykszta cili i wychowali godnych nast pców oraz sprzyjali ich zawodowemu rozwojowi (Rycina 27). Z tej perspektywy, decydujàcy wp yw na powstanie i dynamiczny rozwój oêrodka zabrzaƒskiego mia jego twórca prof. dr hab. med. Zbigniew Religa. Dzisiaj Jego uczniowie i wspó pracownicy przyczyniajà si do godnego reprezentowania polskiej kardiochirurgii, zarówno w kraju, jak i poza jego granicami, realizujàc zaszczytnà misj Âlàskiego Centrum Chorób Serca w Zabrzu... ratowaç, nowoczeênie leczyç, dawaç nadziej (Rycina 28). Sukces zabrzaƒskiej kardiochirurgii nie by by mo liwy bez wspania ej, twórczej i harmonijnej wspó pracy ze Êrodowiskiem polskich kardiologów, anestezjologów, internistów, transplantologów. Szczególnym zaszczytem, ale i przyjemnoêcià jest dla nas- kardiochirurgów w Zabrzu codzienna wspó praca z wybitnymi kardiologami, profesorami i docentami: L. Poloƒskim, J. Wodnieckim, Z. Kalarusem, J. Bia kowskim, M. Gàsiorem, T. Kukulskim, A. Lekstonem, M. Szkutnik i R. Wojniczem: anestezjologami profesorami: P. Knapikiem, A. Dyaczyƒskà-Herman, E. Kucewicz-Czech; tak e ich Uczniami i Wspó pracownikami. Na sukces minionego XX-lecia zabrzaƒskiej kardiochirurgii z o y a si w wielkim stopniu znakomita praca i bezgraniczne poêwi cenie ca ego zespo u piel gniarskiego bloku operacyjnego, oddzia ów intensywnej opieki pooperacyjnej, oddzia ów kardiochirurgicznego
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 151 HISTORIA MEDYCYNY 151 Ryc. 27. Spotkanie integracyjne wychowanków Z. Religi z ró nych oêrodków kardiochirurgicznych w kraju, z okazji odwiedzin w roku 2000 Prof. dr H. G. Borsta (Niemcy). W Êrodku Z. Religa, na prawo H. Borst, B. Ryfiƒski, J. Skiba, J. Moll, na lewo J. Borzymowski, M. Zembala Ryc. 28. Zespó kardiochirurgów i anestezjologów w Zabrzu w kwietniu 2005 roku najwa niejsze, e mamy bardzo zdolnà m odzie!
12_K1_Historia medycyny 4/5/05 11:32 Page 152 152 18 400 operacji serca w krà eniu pozaustrojowym, czyli XX lat dzia alnoêci Katedry i Oddzia u Klinicznego Kardiochirurgii i Transplantologii... i transplantacyjnego. Dzi kujemy paniom z sekretariatu kliniki za talent organizacyjny, wiedz i wytrwa oêç w ciàg ym wprowadzaniu usprawnieƒ. Zespo owi statystyki medycznej i analizy przyj ç chorych za stanowczoêç, dok adnoêç, ale tak e pomoc i wyrozumia oêç. Pani Dyrektor U. Gàsior, a za Jej poêrednictwem Zespo owi ekonomicznemu, technicznemu i administracyjnemu, dzi kujemy przede wszystkim za wielki profesjonalizm w codziennym dzia aniu, ale tak e za zrozumienie potrzeb oddzia u klinicznego kardiochirurgii i transplantologii i uczynienie analizy medyczno-ekonomicznej funkcjonowania szpitala czymê, co nas wszystkich àczy anie dzieli. Panie i Panowie, jesteêcie równie wspó twórcami naszych zabrzaƒskich kardiochirurgicznych sukcesów. Dzi kujemy!