Zbyt często mówimy: może coś narysujesz, porysuj trochę jeśli Ci się nudzi, rysuj na dowolny temat, namaluj coś dla mnie? pół godziny tworzenia mija szybko, jeszcze szybciej wykonana praca ląduje w koszu lub zatraca się wśród sterty innych kartek, dokumentów. Gubimy nie tylko prosty rysunek- bazgroły ale także część osobowości dziecka, o której może nie wiemy tak wiele, jak nam się wydaje? Poniższe informacje związane z tematem tego referatu są tylko wybiórczymi, jednakże ich wartość została potwierdzona przeze mnie rocznymi badaniami, które pokazały, jak wiele można zyskać korzystając z przyborów towarzyszących nam od zawsze: kartki i ołówka. Psycholodzy są zgodni: sposób, w jaki dziecko rysuje, wiele mówi o jego usposobieniu. Na co warto zwrócić uwagę? Głównie na rozmiar i grubość kreski. Linie długie, rysowane z rozmachem i z dużą siłą nacisku, świadczą o energii, odwadze, pewności siebie, a nawet o gwałtowności dziecka. Na rysunku nieśmiałego czy pełnego obaw małego artysty linie są delikatne, posunięcia kredką niepewne, a postacie nieraz tak małe, że na kartce papieru zostaje mnóstwo pustego miejsca. Zamaszyste, chaotyczne, szybkie pociągnięcia kredki cechują zaś dziecko nadpobudliwe. Zdarza się, że w całym delikatnym rysunku jedna postać jest namalowana specjalnie mocno. O czym to świadczy? - dziecko wiąże z tą osobą bardzo silne emocje może to być miłość, podziw lub odwrotnie: gniew, wręcz agresja. Uwaga! Agresję malucha mogą wyrażać także przedmioty służące do walki, np. karabin czy nóż, które dziecko umieszcza w swoich rękach. W badaniu posługującym się rysunkiem, jako narzędziem, najczęstszym tematem pracy jest: OSOBA - DOM - DRZEWO Interpretacja powinna uwzględnić wiek, dojrzałość, stan emocjonalny, tło społeczne i kulturowe oraz doświadczenia badanej jednostki. Wymienione poniżej wskaźniki stanowią umowne, ogólne kryteria interpretacji. Słabo zintegrowane części ciała - niska tolerancja frustracji, impulsywność. Zaczernianie pustych pól - niepokój (im większy stopień zaczernienia, tym silniejszy niepokój). Zaczernianie twarzy - poważnie zaburzony, negatywny wizerunek siebie. Zaczernianie rąk - przejawy agresji. Nachylenie postaci przekraczające 15 - niestabilność, brak równowagi psychicznej. Niewielkie wymiary postaci - skrajny brak poczucia bezpieczeństwa, wycofanie, depresja, poczucie nieprzystosowania. Duże wymiary postaci - ekspansywność, słaba kontrola wewnętrzna. Przezroczyste elementy rysunku - niedojrzałość, impulsywność, skłonność do wyładowywania się. Zęby - agresywność (oralna). Ręce: Założone na piersiach - wrogość lub podejrzliwość.
Trzymane za plecami - pragnienie kontrolowania złości, niechęć do kontaktów interpersonalnych. Brak - nieprzystosowanie, bezradność. Stopy - poziom aktywności interpersonalnej: Duże - dążenie do bezpieczeństwa lub męskości. Małe - zależność, stłumione odczuwanie. Brak - brak niezależności. Palce: Długie i spiczaste - agresywność i wrogość Zaznaczone pętelkami lub małą pojedynczą kreską- pragnienie stłumienia agresywnych impulsów. Głowa: Duża - zaabsorbowanie światem wyobraźni, koncentracja na aktywności umysłowej. Mała - osobowość obsesyjno-kompulsywna, poczucie niższości intelektualnej. Odwrócona tyłem - tendencje paranoidalne lub schizoidalne. Nogi: Brak - stłumienie, prawdopodobny lęk przed kastracją. Różnice w wielkości - sprzeczne uczucie dotyczące niezależności. Długie - dążenie do autonomii. Krótkie - upośledzenie życia emocjonalnego. Usta: Przesadnie podkreślone - niedojrzałość, agresywność oralna. Bardzo duże - erotyzm oralny. Ramiona: nierówne - niestabilność emocjonalna. Szerokie - zaabsorbowanie odczuwaną potrzebą siły. Kwadratowe - nadmierna defensywność, wrogość w stosunku do innych ludzi. DOM Szczegóły: Podstawowe (dla normalnego rysunku)- co najmniej jedne drzwi, jedno okno, jedna ściana, dach komin. Dodatkowe ( np. krzaki, kwiaty, ścieżka)- potrzeba dokładniejszego uporządkowania środowiska, która czasami związana jest brakiem poczucia bezpieczeństwa lub pragnieniem sprawowania kontroli w kontaktach interpersonalnych. Komin - symbol ciepłych, intymnych związków:
Brak komina - brak ciepła w sferze psychicznej lub konflikty z osobą płci męskiej. Przesadnie duży - nadmierne zaabsorbowanie sferą seksualną lub możliwe tendencje ekshibicjonistyczne. Dużo dymu - napięcie wewnętrzne. Drzwi: ponad podstawą domu, bez schodów - niedostępność w kontaktach interpersonalnych. Brak drzwi - skrajne trudności w kontaktach z innymi. Otwarte - silna potrzeba doświadczenia ciepła od świata zewnętrznego. Bardzo duże - nadmierna zależność od innych. Z zamkiem lub zawiasami - defensywność. Płot wokół domu - potrzeba ochrony emocjonalnej. Rynny - podejrzliwość. Rysunek przylegający do dolnej krawędzi kartki - brak podstawowego poczucia bezpieczeństwa w życiu rodzinnym lub intymnym. Dom przedstawiony w perspektywie, widok z dołu - odrzucenie domu lub poczucie, że osiągnięcie pożądanej sytuacji domowej jest niemożliwe. Dom przedstawiony w perspektywie, widok z góry - odrzucenie sytuacji domowej. Dach: płaski (pojedyncza linia, łącząca dwie ściany) - brak wyobraźni lub zahamowania emocjonalne. Przesadnie duży - poszukiwanie satysfakcji w fantazjach. Okiennice: zamknięte- skrajna defensywność wycofanie. Otwarte - zdolność do przystosowania w kontaktach interpersonalnych. Ścieżka: bardzo długa - ograniczona dostępność. Wąska w pobliżu domu, szeroka na drugim końcu - osoba powierzchownie przyjazna. Ściany (ich solidność) - bezpośrednio związana z siłą ego. Okno (okna): brak okien- wrogość lub wycofanie. Tylko na parterze, na piętrze brak - rozziew między rzeczywistością a fantazją. Z firankami - rezerwa, kontrolowanie siebie. Bez zasłon - Zachowanie otwarte, bezpośrednie.
RODZINA W interpretacji istotna jest kolejność rysowania postaci. Jeśli najpierw powstanie tata, oznacza to, że maluch postrzega ojca jako osobę dominującą w rodzinie. Jeśli do tego postać taty została uwidoczniona z licznymi szczegółami (np. z nieodłączną fajką), znajduje się na środku arkusza lub jest dużo większa od innych, wtedy nie ma wątpliwości: w oczach dziecka ojciec zajmuje w domu najważniejszą pozycję. Oczywiście może to być mama, dziadek lub siostra, zależy której z tych osób maluch przypisuje specjalne znaczenie. Najbliżej siebie kilkulatek rysuje osobę, z którą czuje się najsilniej związany emocjonalnie. O głębokiej więzi świadczy też trzymanie się za ręce lub kierowanie ich ku sobie. Jeśli na rysunku mama i tata są przedstawieni z rękami, a siostra czy brat bez rąk, to wyraża silne przywiązanie do rodziców i nieporozumienia z rodzeństwem. Czego mogą dotyczyć konflikty? Choćby zabierania zabawek. Dziecko wie, że młodszego braciszka trzeba kochać, więc nie przyznaje się do złości na niego. Swoje uczucia ujawnia pośrednio na obrazku pozbawia go rąk, żeby już niczego nie zabierał. Oznaką nieporozumień są też przedmioty rozdzielające osoby z rodziny. Gdy malec pomiędzy sobą a ojcem umieszcza szafę czy drzewo, oznacza to, że nie czuje się przy nim bezpiecznie. Być może tata jest zbyt stanowczy lub za dużo wymaga od potomka. Zazwyczaj oddaje kwestie rodziny osoby badanej i doświadczonej przez niego w tym środowisku interpersonalnej dynamiki. Uważa się, że dom jest reprezentacją miejsca, w którym jednostka poszukuje miłości i bezpieczeństwa; stąd rysunek komina, z którego wydobywa się dym, wiązany jest często z pragnieniem uczucia i ciepła. Interpretacje rysunku domu czasami dotyczą konfliktów w sferze fallicznej-, jeśli wyeksponowany jest komin lub oralnej-, jeśli występują pewne charakterystyczne cechy okien. Dziecko rysując dom, wyraża swój stosunek do rodziców i rodzeństwa. Osoby, które wzbudzają w dziecku niepokój, niechęć czy inne przykre uczucia, są rysowane z brzegu, w kącie lub z dala od innych postaci. Niektóre dzieci w ten sposób przedstawiają swoje rodzeństwo. To ważny sygnał: mogą czuć się zazdrosne o brata lub siostrę. Zdarza się tak np. wtedy, gdy w domu pojawia się małe dziecko, któremu rodzice poświęcają więcej czasu. Ale uwaga! Osoba budząca zazdrość czy niechęć może też zostać w rysunku pominięta. Dziecko zwykle tłumaczy potem jej nieobecność, mówiąc, że zabrakło miejsca na kartce. Jednak w rzeczywistości maluch po prostu nie akceptuje tego członka rodziny lub się go boi. Oznaką silnego lęku bywa również wyeliminowanie z rysunku wszystkich domowników poza tym jednym, który wzbudza w dziecku zbytni respekt. Osoby, które w życiu dziecka nie odgrywają szczególnej roli, są rysowane zazwyczaj jako ostatnie. Bywa, że maluch na końcu rysuje samego siebie. Co to oznacza? Prawdopodobnie ma poczucie, że mało liczy się w rodzinie. Najgorzej, gdy w ogóle nie umieszcza siebie na rysunku rodziny. To bardzo niepokojący sygnał! Dziecko może się czuć odrzucone emocjonalnie przez najbliższych i pozbawione ich miłości. Otrzymany obrazek odzwierciedla zwykle stosunek badanego do osób z rodziny oraz to, w jaki sposób postrzega on ich role. Relacje rodzinne można często rozpoznać po wzajemnych proporcjach portretów oraz po ich rozmieszczeniu, a także dzięki zabiegom substytucji lub wyolbrzymienia członków rodziny. Zdarza się, że dziecko nie umieści na rysunku siebie, co może świadczyć o poczuciu odrzucenia. Wiele dzieci rysuje członków swojej rodziny w pozycji statycznej np. w trakcie
oglądania telewizji, co nasuwa wniosek o prawdopodobnym braku komunikacji interpersonalnej. Inną powszechną odpowiedzią na omawianą instrukcję jest przedstawienie rodziny siedzącej przy obiedzie. Czasami badany umieszcza rodziców na przeciwległych końcach długiego stołu (dając wyraz postrzeganemu przez siebie emocjonalnemu dystansowi między nimi), a bywa i tak, że naprzeciw jednego z rodziców rysuje siebie (zdradzając współzawodnictwo istniejące w rodzinie). Pusty lub zastawiony stół świadczy bądź o jałowości otoczenia, w którym żyje dziecko, bądź odzwierciedla stosunek do dostępnej mu strawy emocjonalnej. Na podstawie rysunku można też próbować określić dynamikę zachodzącą między badanym a jego rodzicami oraz rodzeństwem. Warto tu zwrócić uwagę na następujące kwestie: 1) czy dziecko narysowało siebie blisko rodziców, by podkreślić swój wyjątkowy status wśród rodzeństwa, czy daleko, co wskazuje na poczucie odrzucenia; 2) czy częściowo albo nawet całkowicie pominął swoje rodzeństwo, usiłując w ten sposób wyeliminować współzawodnictwo; 3) czy przedstawiając członków rodziny zachował właściwe proporcje, czy tez zniekształcił je, demonstrując postrzeganą przez siebie dominację jednych lub brak znaczenia innych; 4) czy uwzględnił swój portret, czy pominął go aby wskazać na uczucie braku przynależności RYSOWANIE NA DOWOLNY TEMAT Technika ta jest bardzo przydatna w odniesieniu do osób szczególnie wzbraniających się przed wyrażaniem siebie za pomocą kartki. Kiedy człowiek rysuje swobodnie, nie realizując żadnego polecenia, wyraża w pewnym stopniu własną osobowość i sposób postrzegania świata. W procesie tym dziecko uwalnia swoje uczucia i postawy, które poprzednio były hamowane lub niedostępne. Stosując tą technikę zazwyczaj prosi się osobę badaną aby narysował to, co chce i werbalizował wszelkie myśli i uczucia, których będzie doświadczał w trakcie pracy. Rysowanie na dowolny temat pozwala dziecku otworzyć się przed prowadzącym i przedstawić spontaniczne działanie, odsłonić fantazje oraz doświadczać swobodniejszych skojarzeń na temat konfliktów. Rysunek i jego skojarzenia pozwalają poznać bardzo osobiste doświadczenia w wartość tej techniki wzrasta dzięki uzupełnieniu jej spontaniczną komunikacją werbalną, pozwalająca na głębsze zrozumienie problemu. Podczas przeprowadzania badania metodą projekcji należy wziąć jeszcze pod uwagę kilka istotnych elementów: Kolor- wykazano, że zainteresowanie osoby danym kolorem ma związek z jej życiem emocjonalnym. Pogodny, wesoły, życzliwie nastawiony do świata malec najczęściej wybiera jasne, ciepłe barwy: czerwoną, żółtą, pomarańczową. Dziecko spokojne, zrównoważone chętnie sięga po kredkę zieloną, niebieską, fioletową. Rysunki ponure, z przewagą czerni i brązu, sygnalizują, że mały twórca jest w złym nastroju lub że brakuje mu poczucia bezpieczeństwa. Także wtedy, gdy malec najpierw długo się zastanawia, co ma narysować, a potem oddaje pracę ubogą w szczegóły i nie dokończo-
ną, należy przypuszczać, że coś go gnębi. Być może potrzebuje po prostu więcej pieszczot i zabaw z rodzicami. Postać mało kolorowa, namalowana bez szczegółów, mówi o złych relacjach dziecka z tą osobą malec raczej nie żywi wobec niej przyjaznych uczuć. Natomiast ktoś, kogo dziecko przedstawiło za pomocą większej liczby barw niż innych, często jest kimś najbardziej podziwianym. Przesadne stosowanie czerwieni często wiązane jest z przeżywaną agresją. Systematyczne posługiwanie się ciemnymi kolorami uważa się za oznakę depresji, natomiast nadmierna ilość różnorodnych, jaskrawych barw sugeruje możliwość tendencji maniakalnych. Jeśli zaś na rysunkach pojawiają się wciąż jasne, ledwo widoczne kolory, istnieje prawdopodobieństwo, że ich autor próbuje swoje prawdziwe przeżycia. Należy jednak podkreślić, że jedna barwa nie może stanowić podstawy dla formalnej diagnozy. Postawa prowadzącego; najlepiej aby osoba prowadząca pozostała biernym i obiektywnym obserwatorem, szczególnie, jeśli nie ma doświadczenia w stosowaniu rysunku, czy innych form sztuki. Przed próbą jakiejkolwiek interpretacji należy dowiedzieć się jak najwięcej o dziecku, jego emocjach i stylu autointerpretacji. Prowadzący powinien również wstrzymać się z komentarzem, dopóki rysujący nie ukończy ostatecznie dużej ilości rysunków, tak by można było zaobserwować powtarzające się tematy, wzorce symbole itp. Prowadzący powinien wykazać się dużą elastycznością i spostrzegawczością gdyż rysunki często odsłaniają coraz to nowe problemy i konflikty. Rysowanie pozwala na ekspresję świata wyobraźni,jeśli terapeuta reprezentuje w stosunku do twórczości dziecka postawę nieosądzającą. Tego typu dzieła pozwalają obu stronom dostrzec, jak fantazje dziecka wpływają na jego codzienne funkcjonowanie, podejmowanie decyzji i obieranie celów. W jednym z domów 6 letniego dziecka, z którym miałam okazję pracować zadziwił mnie pokój, niby dzienny, na pierwszy rzut oka dziecięcy a tak naprawdę gościnny. Jego ściany, wraz z drzwiami od łazienki, zamalowane były najróżniejszymi pomysłami najmłodszego domownika. Rodzice nie mieli nic przeciwko takiej galerii, choć malowidła widoczne były dla wszystkich, którzy tylko wchodzili do domu. Na pytanie, dlaczego pozwalają chłopcu malować na ścianach, odpowiedzieli: Tylko takich rysunków nie wstydzi się nam pokazywać. Opracowała: mgr B. Barzyczak Bibliografia: Oster G.,Gould P. Rysunek w psychoterapii, Gdańsk 2000 Rose Fleck-Bangert, O czym mówią rysunki dzieci, wyd. Jedność Kielce 2001 Stasiakiewicz M., Prototypowy obraz świata w rysunku dziecka, Toruń 2000 Materiały własne.