Renata Lisowska 1 Uniwersytet Łódzki Działalność innowacyjna małych i średnich przedsiębiorstw z branży logistycznej 2 Zachodzące zmiany we współczesnych gospodarkach światowych pokazały, że najbardziej konkurencyjne i innowacyjne są te gospodarki, które charakteryzują się dobrze rozwiniętym sektorem usług opartym na zaawansowanej wiedzy. Sektor usług jest bowiem elastycznym i dynamicznym działem gospodarki posiadającym łatwość dostosowania się do zmian zachodzących w otoczeniu np. odnoszących się do innowacji technicznych, organizacyjnych oraz nowej wiedzy. W sektorze tym występuje tendencja do wdrażania tzw. miękkich innowacji głównie organizacyjnych i marketingowych, co wynika z różnego postrzegania innowacji w sektorze przemysłowym i usługach. Innowację usługową definiuje się jako efekt procesu zmian lub sam proces związany z produktem, charakteryzujący się wysokim pierwiastkiem niematerialności, potrzebą bezpośredniego kontaktu pomiędzy świadczącym usługę a klientem, integracje czynników zewnętrznych w powiązaniu z heterogenizmem wynikającym z wysokiego wkładu osobistego czynnika ludzkiego 3. Natomiast innowacje produktowe i procesowe w sektorze usług mogą polegać na wprowadzeniu znaczących udoskonaleń w sposobie świadczenia usług (na przykład na podniesieniu sprawności czy szybkości ich świadczenia), na dodaniu nowych funkcji lub cech do istniejących usług lub na wprowadzeniu całkowicie nowych usług 4. Jako szybko rozwijające się usługi uważa się te z branży logistycznej głównie w obszarze transportu i gospodarki magazynowej. Na pozycję rynkową usługodawców logistycznych ma niewątpliwie wpływ orientacja tych przedsiębiorstw na innowacje, które są postrzegane głównie w kontekście wdrożenia nowych usług, innowacyjnych technik sprzedaży oraz usprawnień w obszarze łańcucha logistycznego. Zatem celem działalności innowacyjnej przedsiębiorstw z branży logistycznej są zmiany w sposobie ich funkcjonowania w kierunku tworzenia organizacji bazujących na zaawansowanej wiedzy w celu usprawnienia przepływu informacji oraz koordynacji działań, podejmowania decyzji i planowania 5. Te innowacyjne działania mają na celu 6 : zwiększenie wydajności świadczonych usług zwiększenie satysfakcji klienta lepsze planowanie strategiczne większą elastyczność w dostosowaniu się do zmian na rynku usprawnienie procesu podejmowania decyzji wzrost elastyczności i szybkości podejmowania decyzji w procesach zarządzania łańcuchem dostaw zwiększenie zdolności innowacyjnych przedsiębiorstwa. W tym kontekście wprowadzenie innowacji w przedsiębiorstwach logistycznych powinno być postrzegane jako ważny czynnik umożliwiający osiągnięcie zamierzonej pozycji konkurencyjnej. Celem artykułu jest ocena aktywności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw z branży logistycznej oraz wskazanie uwarunkowań barier i stymulatorów rozwoju ich działalności innowacyjnej. Aktywność innowacyjna przedsiębiorstw usługowych z branży logistycznej Ocena aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych jest prowadzona regularnie przez Główny Urząd Statystyczny. Ze względu na zakres tematyczny niniejszego artykułu analiza działalności innowacyjnej w latach 2010 20 zostanie przeprowadzona dla wybranych działów należących do sekcji H Transport i gospodarka magazynowa. W przypadku przedsiębiorstw z sektora usług najbardziej aktywne innowacyjne 7 w latach 2010 20 okazały się przedsiębiorstwa z działu Badania naukowe i prace rozwojowe, prawie 72% wprowadziło innowacje oraz przedsiębiorstwa z działu Ubezpieczenia, reasekuracja i fundusze emerytalne 62,5 % z nich wprowadziła innowacje. W przypadku przedsiębiorstw usłu- 1 2 3 4 5 6 7 Dr R. Lisowska, adiunkt, Uniwersytet Łódzki, Wydział Zarządzania, Katedra Przedsiębiorczości i Polityki Przemysłowej. Artykuł recenzowany. C. Krupper: Service innovation A Review of the State of the Art, University of Munich, LMU 2001. cyt. za P. Niedzielski, K. Rychlik, J. Markiewicz: Innowacyjność przedsiębiorstw sektora usług nowe ścieżki rozwoju, http://www.instytut.info/ivkonf/referaty/niedzielski.pdf (dostęp.11.2014) J. Osiadacz: Innowacje w sektorze usług przewodnik po systematyce oraz przykłady dobrych praktyk, PARP, Warszawa 20, s. 51. K. Dziekoński, J. Chwiećko: Innowacyjność z brany TSL, Economics and Management, nr 2/2013 s. 181. R.L. Chapman, C. Soosay, J. Kandampully, Innovation in logistic services and the new business model a conceptual framework, International Journal of Physical Distribution & Logistics Management 33 (7)/2003, cyt. za K. Dziekoński, J. Chwiećko: Innowacyjność z brany TSL, Economics and Management, nr 2/2013 s. 181-182. Według GUS Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-20, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 29: Przedsiębiorstwo aktywne innowacyjnie to takie, które w 2010-20 wprowadziło przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową lub realizowało w tym okresie przynajmniej jeden projekt innowacyjny, który został przerwany lub zaniechany w trakcie badanego okresu (niezakończony sukcesem) lub nie został do końca tego okresu ukończony (tzn. jest kontynuowany). 13534
gowych z branży logistycznej największą aktywnością innowacyjną okazały się przedsiębiorstwa z działu Działalność pocztowa i kurierska 23,2% wprowadziła innowacje oraz z działu Transport wodny 17,1%. Natomiast najmniej innowacyjny był dział Transport lądowy i rurociągowy 6,8%. 25 20 21,4 15 10 14,3 10,7 8,9 9,3 5 0 0,8 5,6 Transport lądowy i rurociągowy 2,9 0,3 0 Transport wodny Działaność pocztowa i kurierska 3,9 3,1 Magazynowanie i działalność usługowa wspomagająca transport Innowacje produktowe Innowacje procesowe Innowacje produktowe i procesowe Transport lotniczy Rys. 1. Przedsiębiorstwa innowacyjne w latach 2010-20 związane z branżą logistyczną, które wprowadziły innowacje produktowe i/lub procesowe jako % ogółu przedsiębiorstw danego rodzaju działalności. Źródło: opracowanie własne na podstawie Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-20, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 45. Analizując rodzaj wprowadzonych innowacji w latach 2010 20 wśród usługodawców logistycznych, nowe lub ulepszone produkty oraz procesy 8 wprowadziły podmioty z działów Działalność pocztowa i kurierska oraz Transport lotniczy, natomiast dział Transport lądowy i rurociągowy charakteryzował się najniższym udziałem takich przedsiębiorstw (por. rysunek1). W przypadku innowacji organizacyjnych i marketingowych aktywność tych podmiotów w latach 2010 20 była również niska, największym udziałem firm, które wprowadziły takie innowacje były również podmioty z działów Działalność pocztowa i kurierska oraz Transport lotniczy (por. rysunek 2). 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 4,5 6,8 2,9 8,6 5,1 11,2,5,5 20,0 16,0 0,0 Transport lądowy i rurociągowy Transport wodny Działaność pocztowa i kurierska Magazynowanie i działalność usługowa wspomagająca transport Transport lotniczy Innowacje marketingowe Innowacje organizacyjne Rys. 2. Przedsiębiorstwa innowacyjne w latach 2010-20 związane z branżą logistyczną, które wprowadziły innowacje marketingowe lub organizacyjne według rodzajów innowacji jako % ogółu przedsiębiorstw danego rodzaju działalności. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-20, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 50 i 56. Przeprowadzona analiza działalności innowacyjnej przedsiębiorstw w latach 2010 20 w sektorze usług wykazała, że firmy usługowe wspierające logistykę okazały się mało innowacyjne ze względu na skromną liczbę wdrażanych innowacji produktowych, procesowych, marketingowych i organizacyjnych. Innowacje w przedsiębiorstwach logistycznych mają innych charakter niż w przedsiębiorstwach usługowych, ze względu na specyfikę świadczonych usług, w których wychwycenie poszczególnych kategorii innowacji ze względu na ich niematerialność jest niezwykle trudne 9 co może mieć wpływ na prowadzone statystyki. 8 9 Według GUS Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010-20, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Szczecin 2013, s. 29. Przedsiębiorstwo innowacyjne w zakresie innowacji produktowych i procesowych jest to takie przedsiębiorstwo, które w 2010-20 wprowadziło przynajmniej jedną innowację produktową lub procesową/nowy lub istotnie ulepszony produkt bądź nowy lub ulepszony proces. K. Dziekoński, J. Chwiećko: Innowacyjność z brany TSL, Economics and Management, nr 2/2013, s. 189. 13535
Innowacyjność małych i średnich przedsiębiorstw z branży logistycznej rezultaty badań własnych Badania własne zostały przeprowadzone w latach 2011 20 na próbie 590 małych i średnich przedsiębiorstw z sektora prywatnego powstałych przed 31..2007 roku. Operat losowania stanowił rejestr REGON, jako jednostkę losowania (i jednostkę statystyczną w badaniu) przyjęto tzw. jednostkę prawną (odpowiadającą w przybliżeniu przedsiębiorstwu, wraz ze wszystkimi oddziałami). Badania miały charakter ilościowy i zostały przeprowadzone za pomocą kwestionariusza ankiety wysyłanego pocztą tradycyjną i elektroniczną. Ze względu na mały zwrot wysłanych kwestionariuszy badanie uzupełniono wywiadem bezpośrednim. W artykule przedstawiono wycinek tych badań odnoszący się do 8 przedsiębiorstw logistycznych należących do sekcji H Transport i gospodarka magazynowa działy 49 (transport lądowy i rurociągowy), 50 (transport wodny), 52 (magazynowanie i działalność usługowa wspomagająca transport) i 53 (działalność pocztowa i kurierska) 10. Celem badania była ocena poziomu innowacyjności badanych przedsiębiorstw z branży logistycznej oraz identyfikacja uwarunkowań rozwoju ich działalności innowacyjnej. Wśród zbadanych MSP dominowały mikrofirmy z udziałem 57,8%, małe firmy stanowiły 30,5%, zaś 11,7% to firmy średnie. Tylko 25,8% badanych przedsiębiorstw zadeklarowało, że wprowadziło innowacje w latach 2009 2011. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w wielu czynnikach mających raczej charakter barier omówionych w dalszej części opracowania. Najwięcej innowacji zostało wdrożonych w średnich firmach (70,1% wskazań), które dysponują środkami finansowymi na działalność innowacyjną, prowadząc ją we własnym zakresie lub w jednostkach B+R. W przypadku mikro i małych firm ten wynik był znacznie słabszy i wynosił odpowiednio (10,9% wskazań) i (19% wskazań). Najczęściej wprowadzano innowacje procesowe (35,5% wskazań) i organizacyjne (34,1% wskazań), a najrzadziej produktowe (10,5% wskazań). Wprowadzone rodzaje innowacji charakteryzowały się niskim stopniem nowości głównie na poziomie firmy, rzadziej na poziomie rynku lokalnego i krajowego. Żadna z badanych firm nie mogła się pochwalić wprowadzoną innowacją na poziomie międzynarodowym. Jako główne przyczyny wprowadzenia innowacji respondenci najczęściej wskazywali: oczekiwany rozwój przedsiębiorstwa (18,7% odpowiedzi), presję konkurencji (16,5% odpowiedzi), obniżenie kosztów działalności (14,5% odpowiedzi), zwiększenie konkurencyjności firmy (14,3% odpowiedzi) (por. rysunek 3). Zwiększenie sprawności i efektywności działania 1,9% Zwiększenie jakości i wydajności pracy 9,6% Obniżenie kosztów działalności 14,5% Potrzeby rynku 8,1% Malejące w ostatnich 3 latach koszty wdrożeń innowacji Poprawa warunków i bezpieczeństwa pracy 2,4% 3,6% Oczekiwany rozwój przedsiębiorstwa 18,7% Zwiększenie konkurencyjności firmy 14,3% Chęć zwiększenia zysków 10,4% Presja konkurencji 16,5% 0% 2% 4% 6% 8% 10% % 14% 16% 18% 20% Rys. 3. Przyczyny wprowadzenia innowacji* * Respondenci mogli wskazać trzy najważniejsze odpowiedzi według ważności w skali 1-3, co oznaczało: 1 ważna, 2 bardzo ważna, 3 najważniejsza Przedsiębiorcy, którzy określili przyczyny wprowadzenia innowacji, wskazali również bariery ich wdrożenia. Respondenci najliczniej wskazali jako barierę wysokie koszty przygotowania i wdrożenia innowacji (20,4% odpowiedzi), zbyt duże ryzyko związane z ich wdrożeniem (16,4% wypowiedzi) oraz brak zainteresowania nowymi produktami/usługami ze strony klientów (15,7% odpowiedzi) (por. rysunek 4). 10 Wg. PKD z 2007 roku. 13536
Brak sektorowych kontaktów (tj. potencjalnych kooperantów) Trudny dostęp do odpowiednich specjalistów i doradców 5,6% 6,9% Brak znajomości rynku (potrzeby klientów, możliwości sprzedaży Brak zainteresowania nowymi produktami/usługami ze strony klientów/odbiorców Brak informacji na temat nowości technicznych Niewystarczająca baza techniczna Zbyt duże ryzyko związane z wdrożeniem innowacji Brak odpowiednio wykwalifikowanego personelu 9,3% 7,5% 8,9% 9,3% 15,7% 16,4% Wysokie koszty przygotowania i wdrożenia innowacji 20,4% 0% 5% 10% 15% 20% 25% Rys. 4. Bariery wprowadzenia innowacji* * Respondenci mogli wskazać trzy najważniejsze odpowiedzi według ważności w skali 1-3, co oznaczało: 1 ważna, 2 bardzo ważna, 3 najważniejsza Wyniki te mogą świadczyć nie tylko o braku skłonności tych przedsiębiorstw do wprowadzania zmian, ale również braku możliwości wprowadzenia tych zmian ze względu na ograniczone zasoby, w szczególności finansowe. Ta sytuacja ma swoje odzwierciedlenie w strukturze finansowania działalności innowacyjnej tych przedsiębiorstw. W badanych przedsiębiorstwach wskazano za głównie wykorzystywane źródło finansowania innowacji: kapitał własny (32,1% wskazań), kredyt bankowy (26,3% wskazań) oraz leasing (24,8% wskazań) (por. rysunek 5). Kapitał własny 32,1% Zysk niepodzielony 3,5% Fundusze unijne 11,2% Leasing 24,8% Kredyt bankowy 26,3% Fundusze venture capital, aniołowie biznesu 2,1% 0% 5% 10% 15% 20% 25% 30% 35% Rys. 5. Główne źródło finansowania innowacji. Taki rozkład wypowiedzi wskazuje, że przedsiębiorcy korzystali z tradycyjnych i typowych szczególnie dla mikro i małych przedsiębiorstw źródeł finansowania. Znacznym problemem może okazać się aplikowanie o środki finansowe na działalność innowacyjną z funduszy unijnych ze względu na niską innowacyjność i niski stopień nowości wprowadzonych innowacji w badanych MSP. Może to spowodować, że tylko niewielka liczba przedsiębiorstw będzie spełniała kryteria dla pozyskanie tego źródła finansowania w latach 2014 2020. Podsumowanie Jak wskazują przeprowadzone badania małe i średnie przedsiębiorstwa z branży logistycznej mają świadomość konieczności wprowadzania innowacyjnych rozwiązań, które w dużej mierze mogą przyczynić się do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej tych podmiotów. Mimo to niewielka liczba analizowanych przedsiębiorstw wprowadziła innowacyjne rozwiązania w latach 2010 20 i były to innowacje o niskim stopniu nowości tzn. głównie na poziomie firmy. Przyczyn tego stanu rzeczy 13537
można upatrywać we wskazanych barierach z jednej strony odnoszących się do niewystarczających zasobów firmy, w dużej mierze finansowych, a z drugiej strony do uwarunkowań zewnętrznych oraz wysokiego ryzyka projektów innowacyjnych. Pokonanie tych barier, szczególnie w obszarze finansów, może pozytywnie wpłynąć na rozwój działalności innowacyjnej wśród firm usługowych z branży logistycznej uważanych za mało innowacyjne na tle innych przedsiębiorstw z sektora usług. Abstract Small and medium-sized enterprises need to constantly seek new solutions in the form of innovation to survive in the market. This also applies to the SMEs' logistics sector where innovations are of a different kind than in the case of industrial enterprises due to the nature of the services provided. The introduction of changes in the form of innovation in these companies can contribute to gaining a sustainable competitive advantage in the market. The aim of the paper is to assess the innovative activity of small and medium-sized companies from the logistics sector and to examine determinants development barriers and stimulants of their innovative activity. LITERATURA / BIBLIOGRAPHY 1. R.L. Chapman, C. Soosay, J. Kandampully, Innovation in logistic services and the new business model a conceptual framework, International Journal of Physical Distribution & Logistics Management 33 (7)/2003. 2. K. Dziekoński, J. Chwiećko: Innowacyjność z brany TSL, Economics and Management, nr 2/2013. 3. Działalność innowacyjna przedsiębiorstw w latach 2010 20, GUS, Urząd Statystyczny w Szczecinie, Szczecin 2013. 4. C. Krupper: Service innovation A Review of the State of the Art, University of Munich, LMU 2001. 5. P. Niedzielski, K. Rychlik, J. Markiweicz: Innowacyjność przedsiębiorstw sektora usług nowe ścieżki rozwoju, http://www.instytut. info/ivkonf/referaty/niedzielski.pdf (dostęp.11.2014). 6. J. Osiadacz: Innowacje w sektorze usług przewodnik po systematyce oraz przykłady dobrych praktyk, PARP, Warszawa 20. 13538