PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE

PSZCZELNICZE ZESZYTY NAUKOWE ROK XXX 1986 EFEKTYWNOŚĆ DOKARMIANIA RODZIN PSZCZELICH W SYSTEMIE PALETOWYM DUZYMI DAWKAMI SYROPU CUKROWEGO Andrzej Pidek Instytut Sadownictwa i Kwiaciarstwa WPROW ADZENIE W Polsce 1 pszczelarz może obsłużyć około 100 rodzin pszczelich, stosując standardowe metody gospodarki pasiecznej (P i d e k 1977), "!N ZSRR 148roozin pszczelich (T i m e n s kij 1975). Jest to około lfi-krotnie mniej niż w USA, gdzie liczba rodzin obsłużonych może wynieść do 2000 (T o d d 1967). Istnieje zatem moeliwość podniesienia u nas wydajności pracy w pasiekach. Można to osiągnąć między innymi poprzez mechanizację i modernizację wykonywanych prac (M i c h a l i k 1980). Dla zwiększenia wydajności pracy w pasiece wprowadza się palety i uproszczone metody gospodarki pasiecz:nej (V e s e l y, K n i ż e k 1972). Palety w pszczelarstwie nie są powszechnie stosowane i dlatego brak ich w katalogach firm produkujących sprzęt pszczelarski (D a d a n t 1980, Eugen Herzog 1980, Thomas 1980, Root 1981). Nie spotkałem też informacji o standaryzacji palet. Zmusza to do testacji indywidualnych rozwiązań. Podobnie trzeba zmieniać metody gospodarki pasiecznej, upraszczając majbardziej pracochłonne zabiegi w taki sposób, żeby nie miały one ujemnego wpływu na rodzinę pszczelą. Celem pracy była ocena efektów ekonomiczno-organizacyjnych i biologicznych stosowania zaadaptowanych pod ule palet sadowniczych w połączeniu z uproszczoną metodą dokarmiania przed zimą rodzin pszczelichzwiększ.onymi (8-litrowymi) dawkami syropu, podawanymi jednorazowo, z jednoczesnym sprawdzeniem skutków tej metody w zimowaniu pszczół i późniejszym rozwoju. METODYKA Lokalizacja i okres trwania doświadczeń. Doświadczenie przeprowadzono w okresie od 1980 T. do 1982 r., w pasiece Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego w Miłobądzu woj. elbląskie w ulach systemu dada- 149

nowskiego. Corocznie eksperymentom poddawano 48 rodzin pszczelich,.. będących krzyżówką rasy kraińskiej i miejscowej. Pasieka usytuowana była na terenie gospodarstwa. Pomiary czasu pracy przeprowadzono w analogicznym układzie rodzin w pasiece Kwiaciarskiego Zakładu Doświadczalnego w Nowym Dworze woj. skierniewickie. Przebieg doświadczenia. W kwietniu 1980 r. 24 rodziny pszczele w ulach dadanowakich ustawiono na odpowiednich wymiarami paletach wykorzystywanych w sadownictwie do przewożenia skrzyń z jabłkami. Na każdej palecie zostały ustawione 4 rodziny pszczele. Ule zabezpieczono' przed przernieszczamiem dodatkowymi listwami. Wyloty rodzin ustawionych na palecie skierowane zostały na dwie przeciwległe strony, po? rodziny z każdej strony. W ten sposób z dwóch bocznych stron istniała' możliwość przeprowadzania zabiegów w tych rodzinach. Grupę kontroliną stanowiły 24 rodziny pszczele w ulach dadanowskich, ustawione na podstawkach tradycyjnych. Do przewożenia rodzin pszczelich ustawionych na paletach używano' ciągnika z 2 przyczepami, na które ładowano je za pomocą ładowacza widłowego stosowanego w sadownictwie. Rodziny kontrolne ładowanebyły ręcznie. Do końca września przeprowadzono uzupełnianie zapasów zimowych zgodnie z przyjętymi w Polsce normami. W obrębie każdej grupy doświadczalnej na paletach i na podstawkach wyodrębniono dwieróżniące się podgrupy: rodziny silne i rodziny średniej siły. Rodziny doświadczalne bez względu na siłę karmiono 8-litrowymi dawkami syropu 600;0w podkarmiaczkach gniazdowych co tydzień. Pierwsza dawka była 8-litrowa. Druga ewentualnie trzecia stanowiła uzupełnienie do normy. Rodziny kontrolne karmiono 3-litrowymi dawkami takiego syropu co 2-gi dzień. Przeprowadzone pomiary. Dla porównania efektywności ekonomicznej przewożenia rodzin pszczelich ustawionych na paletkach z rodzinami prowadzonymi metodą standardową określono nakłady pracy i ilości zużytych materiałów. Następnie określono koszt przewożenia rodzin pszczi lich tymi metodami w cenach z 1985.12.31. W podobny sposób przeanalizowano koszty karmienia rodzin pszczelich porównywanymi metodami. Dla pełnej oceny koniecznym było porównanie efektów zimowania. Dlatego pod koniec sierpnia w czasie przeglądu jesiennego rodzin pszczelich określono: - liczbę obsiadanych plastrów - powierzchnię czerwiu - powierzchnię plastrów z pierzgą. Na wiosnę w czasie przeglądu wiosennego określono dodatkowo oprócz tych elementów: - liczbę spadłych pszczół - stopień zawilgocenia gniazd w skali od 1 do 5 - stopień porażenia chorobą sporowcową. Powierzchnię czerwiu obliczono zgodnie z ogólnie przyjętą metody- 150

.ką na podstawie pomiarów osi elipsy czerwiu w następujących :nach: Terminy pomiarów termi- Ro FJ wiosna jesień 1979 5.09 1980 28.04 7.09 1981 7.04 2.09 1982 13.04 'Powierzchnię pierzgi usytuowaną w różnych miejscach gniazda mierzono linijką i przeliczono na powierzchnię wypełnionych w całości kwadratów lub prostokątów. Osyp pszczół określono w sztukach. Wilgotność w skali fi-stopniowe j. Na początku grudnia ostatniego roku doświadczenia pobrano próbki zapasu węglewodowanego z rodzin doświadczalnych i kontrolnych i określono w nich zawartość wody, cukrów redukujących i sacharozy. Nakłady pracy obliczono na podstawie pomiarów czasu przeprowa- -dzonego metodą chronometrażową, poprzedzoną fotografią czasu pracy zgodnie z ogólnie przyjętą metodyką. Pomiary czasu pracy polegały na określeniu całkowitego czasu pracy z wyodrębnieniem czasu głównego, w odniesieniu do poszczególnych zabiegów. Wprowa- -dzenie bardziej szczegółowego- podziału było utrudnione ze względu na zmieniające się metody pracy, nie zawsze jednakową sekwencję następujących po sobie czynności i trudności z zakwalifikowaniem niektórych -czynności do poszczególnych grup. Pomiary migawkowe przeprowadzono, odnotowując co 30 sekund rodzaj wykonywanej czynności. Pozwoliło to na dokładne określenie ich struktury. Adoptowano do tego celu metodę Trzcienieckiego (1973) i Sajkiewicza i m, (1977). Wynagrodzenie na 1 godamę pracy ustalono na pozornie 150 zł zgodnie z metodyką Pracowni Ekonomiki ISK, opierając się na faktycznym wynagro- -dzeniu pracowników zakładów doświadczalnych. Koszt ładowacza na podstawie tych samych materiałów określono na 130 zł. Pozostałe materiały Ticzono według cen realizacji. Analizę statystyczną przeprowadzono metodą analizy wariancji. Różnicę między średnimi oceniano testem T- -Duncana przy poziomie istotności 0,05. Różnice liczby obsiadanych plastrów liczono na wartościach transformowanych zgodnie z wzorem y = y'x WYNIKI Warunki pożytkowo-atmosferyczne. Pasieka Sadowniczego Zakładu Doświadczalnego w Miłobądzu usytuowana była na terenie słabym pożytkowo, Corocznie wywożono ją do sadu dla zapylenia drzew owocowych. Po tym pożytku powracała na teren stałego pasieczyska i dopiero w późniejszym terminie przewożono ją na pożytek z lipy i roślin motyl- 151

Warunki atmosferyczne Atmospheric conditions Tabela 1 Gdańsk Rok, miesiąc, dekada Year, month, dekade Temperatura Temperature Opady Rain falls N _. znacznie niższa od normy greatly lower than standard n - niższa od normy lower than standard O - norma standard w - wyższa od normy higher than standard W - znacznie wyższa od normy greatly higher than standard 1979.08. I, II, III n n n nn w 09 O n n N O n 10 N WN n N O 11 N n w O O n 12 WN w w w n 1980.01. I, II, III N N N n N O 02 n O N O N N 03 n N N w N n 04 N n O n n W 05 N N N n N W 1980.08. I, II, III O n n O N W 09 O n O N O W 10 n O O W w w 11 N O w n WO 12 N WW O W w 1981. 01. I, II, III N n w Wn N 02 Wn N w O N 03 O n W O O O 04 w n N NN W 05 N W w n N n 1981.08. I, II, III O n N N n W 09 n N W n w n 10 w N n n w W 11 n n W WO w 12 N N N w O n 1982.01. I, II, III N n n WN n 02 O n N N N N 03 w w w n n N 04 w N N n n N 05 n n w O n N 152

kowych, Rzadko mogła wykorzystać pożytek z rzepaku ZJe względu na zbieżny termin je~o kwitnienia z sadem. Warunki atrnośferyczne w latach prowadzeni.a doświadczenia nie różniły się zdecydowanie od innych lat (tab. 1). Warunki przygotowania rodzin pszczelich do zimowania nie były jednak sprzyjające. We wszystkich trzech latach doświadczenia temperatura w miesiącach sierpień i wrzesień była niższa cd średniej wieloletniej, co utrudniało zgromadzenie w naturalny sposób odpowiedniej ilości nektaru i pyłku. Zima roku 1979/80 była niesprzyjająca ze względu na znaczną aplitudę temperatur. Po ciepłym grudniu nastąpił mroźny styczeń, który mógł spowodować osłabienie rodzin. Również ocieplenie w drugiej i trzeciej dekadzie grudnia 1980 roku mogło mieć niekorzysnny wpływ na zimowanie. W powstałych okresach warunki nie odbiegały od normy. Wykorzystanie palet sadowniczych w pasiekach. Różnice w warunkach bytowania rodzin pszczelich ustawionych na paletach sadowniczych i rodzin ustawionych na standardowych podstawkach mogą wymikać z różnicy wysokości palety jak również odległości pomiędzy sąsiadującymi ze sobą rodzinami pszczelimi. Ustawienie rodzin pszczelich na paletach zmienia warunki organizacji pracy pszczelarza i umożliwia zmechanizowanie niektórych procesów, a w szczególności transportu. Do tego celu konieczny jest dodatkowo podnośnik widłowy zawieszony na ciągniku, służący do podnoszenia i przewożenia palet. Doświadczalne przewożenie rodzin pszczelich wypadło pomyślnie. Wszystkie rodzimy pszczele, które w ten sposób załadowywano i rozładowywano zniosły transport dobrze. Palety w przewożonych rodzinach nie uległy przesunięciu, czy też uszkodzeniu. Żadna też z przewożonych rodzin nie przesunęła się na palecie. Potwierdziło to hipotezę o możliwości wykorzystania palet sadowniczych i dostosowanych do tego celu ładowaczy w przewożeniu pasiek, w podobny sposób jak wykonuje się to w pracach przewozowych w sa.. downictwie. Przewożąc na pożytki rodziny pszczele ustawione na palecie i na standardowych podstawkach wykonywano te same czynności przygotowujące rodziny do przewożenia i w jednakowy sposób. Różnice pojawiają się w momencie załadowania uli z rodzinami pszczelimi na platformę przyczepy i ich rozładowania. Analiza czasu pracy pozwala stwierdzić, że na mechaniczne załadowanie i rozładowanie 1 rodziny pszczelej w systemie paletowym wydatkuje się ponad 4 rbmin,a u rodzin ładowanych ręcznie ponad 8 rbmim (tab. 2, 3). Różnica 4 minut nie jest różnicą dużą.. W systemie paletowym istnieją jednak możliwości dalszego zmniejszenia pracochłonności poprzez zredukowanie liczby osób zaangażowanych do załadowania palet z trzech do jednej. Na etapie doświadczeń, a nawet wdrożeń istnieje potrzeba zatrudnienia pewnego nadmiaru pracowników dla dcdatkowgo zabezpieczenia palety w czasie ładowania. Wykorzystanie CZl1SU pracy przez zaangażowanych pracowników było prawidłowe, ponieważ ponad 70% czasu całkowitego stanowił czas główny. 153

Pracochłonność transportu l rodziny pszczelej w systemie pojedyńczym Labour consumption for transport of l bee colony Tabela 2: Lp. Czas Czas Liczba Pracogłówny całkowity pracow- chłon- Rodzaj czynności (sec) (sec) ników ność Kind of work Main Total Number (rbsec) time time of wor- Labour (sec) (sec) kers eonsumption Zamknięcie wylotka 34 ±7 46 2 92 CIosing of the entrance 2 Załadowanie rodziny pszczelej na platformę 82 ±13 101 2 202 Loading on the platform 3 Zabranie rodziny pszczelej z platformy 65 ±12 72 2 141 Unloading the platform 4 Otwarcie wylotka 31 ±4 45 2 90 Opening of the entrance Razem 525 Total Pracochłonność transportu rodzin pszczelich w systemie paletowym Labour consumption for transport of bee colonies in pallets Tabela J; Praco- Czas Czas Liczba chłongłówny całkowity pracow- ność Lp. Rodzaj czynności (sec) (sec) ników (rbsec) Kind of work Main Total Number Labour time time of wor- consump- (sec) (sec) kers tion (man-sec) Zamknięcie 4 wylotków 22 ±4 27 3 81 CIosing of 4 entrance 2 Załadowanie palety na platformę 122 ±19 154 3 462 Loading on the platform 3 Zabranie palety z platformy 113 ±20 161 3 483 Unloading the platform 4 Otwarcie 4 wylotów 18 ±3 25 3 75 Open ing of the four entrance Ogółem 1101 Total Na I rodzinę pszczelą 275 For l bee colcny 154

Porównanie kosztu ładowania rodzin pszczelich ręcznie za pomocą -podnośnika ciągnikowego pozwala wnioskować, że ten pierwszy rodzaj jest bardziej kosztowny. Dla ręcznego załadowania 4 rodzin pszczelich wydatkuje się 0,58 >rbg o wartości 87,00 zł. Przy mechanicznym ładowaniu wydatkuje się 0,3 rbg o wartości 4'5,00 zł i 0,1 godziny pracy ładowacza o wartości 13,00 zł. Po przeliczeniu tych watrościna miód jako jednostkę naturalną stwierdzimy, że ręczne ładowanie 1 rodziny pszczelej wymaga równowartości 0,22 kg miodu, a ładowanie mechaniczne 1 rodziny pszczelej jest równoważcne przez 0,15 kg miodu. W ten :sposób uzyskujemy przybliżone 'relacje pomiędzy kosztem załadowania rodzin pszczelich pomiędzy tymi metodami 3:2. Koszt zastosowania palety Q wartości 700 zł w cenach z 1985.12.31 jest w przybliżeniu bilansowany przez koszt stosowania 4 podstawek o wartości jednostkowej 160 zł. Trwałość tych dwóch rodzajów sprzętu jest zbliżona. Z analizy wynika, że stosowanie systemu paletowego jest ekonomicznie uzasadnione. Może ono mieć szczególne uzasadnienie w pasiekach wielkotowarowych, przy ograniczonej obsadzie kadrowej, w których problem transportu limituje liczbą obsługiwanych przez pszczelarza rodzin p~zczelich. Należy tutaj nadmienić o z:nacznym ułatwieniu pracy, które jest niewymierne. DoŚĆ często spotykanym modelem jest gospodarstwo sadownicze z pasieką do zapylania kwiatów drzew owocowych, traktowaną jako element produkcji. Dodatkowe wykorzystanie w pasiece sprzętu stosowamego w sadownictwie często nie traktuje się jako koszt. Wychodząc z z.ałożenia, iż decydujący wpływ na przydatność sprzętu ma jego zużycie moralne, a nie zużycie techniczne. Wobec tego dodatkowe wykorzystanie :sprzętu sadowniczego w pasiece nie skraca okresu jeko użytkowania,.a przez to nie zwiększa kosztów. Dokarmianie rodzin pszcz alich 3- i 8-litrowych dawkami syropu. Na dokarmianie 1 rodziny pszczelej w okresie doświadczenia zużywano średnio 14 litrów syropu. Podanie tej ilości syropu w dawkach 3-litrowych wymaga 5-krotnego karmienia, natomiast w dawkach 8-litrowych tylko 2-krotnego. Rodziny pszczele karmione 8-litrowymi dawkami syropu w godzinach wieczornych w większości przypadków wybierały całą ilość podanego im syropu mniej więcej przez IIlOC. Średni okres wybierania pierwszej dawki syropu u rodzin silnych wynosił 12,4 godzin a u rodzin średniej siły 13,8 godzin. Średni okres wybierania drugiej dawki syropu w przeliczeniu na 8 litrów wynosił odpowednio 13,2 i 15,8 godzin. Taki okres zagospodarowania syropu przez rodziny pszczele należy uważać za zadowalający. W następnym dniu po dokarmieniu, rodziny.pszczele nie mają syropu w podkarmiaczkach, co zapobiega rabunkom. Karmienie rodzim pszczelich zwiększonymi dawkami syropu jest o połowę mniej pracochłonne niż karmienie dawkami standardowymi (tab. 4). Cszczęd- IlOŚĆ pracy w karmieniu rodzin pszczelich można uzyskać tylko w technice dostarczania syropu do podkarmiaczek rodzin pszczelich. Samo przy- 155

Tabela 4 Pracochłonność dokarmiania 1 rodziny pszczelej różnymi dawkami syropu Labour consumption for feeding of 1 bee colony by the different doses of sugar syrup I Praco- Liczba Czas Czas Liczba ch łonobser- główny całkowity pracow- ność Lp. Rodzaj pracy wacji (sec) (sec) ników (rbsec) Kind of work Number Main Total Number Labour of obser- time time of wor- consumpvations (sec) (sec) kers tion man-sec Dokarmianie rodziny pszczelej Feeding of bee colony - 3-litrami syropu jednorazowo 3-1iters of sugar syrup one time - 8-litrami syropu jednorazowo 8-liters of sugar syrup one time 2 Dokarmianie rodziny pszczelej Feeding of bee celony - 14-litrami syropu w dawkach - 14-liters of sugar syrup in doses - 3-litrowych 3 liters - 8-litrowych 8 liters 61 181 ±86 296 296 24 270±91 455 455 1382 798 rządzenie syropu w obu analizowanych przypadków wymagało jednakowych nakładów pracy. Analiza czasu pracy pozwala stwierdzić, że czas główny obliczony według przyjętych kryteriów stanowi około 70 J /ocałkowitego czasu pracy. Istnieje przy tym dość duże zróżnic-owanie wykonywanych czynności, ma co wskazuje analiza pomiarów migawkowych (tab. 5). Ze struktury tych pomiarów wynika, że w standardowym karmieniu rodzin pszczelarz zużywa 42,7% czasu prz:y dozowaniu syropu. \V karmieniu zwiększonymi dawkami syropu czas ten jest relatywnie dłuższy 50,1 0 /0. Wynika to zarówno z nalewania do podkarmiaczek rodzin pszczelich zwiększonych dawek syropu jak i grupowego ustawienia uli. Czas główny jest jednak identyczny. W warunkach prowadzenia doświadczenia nie zachodziła potrzeba dojazdów do pasiek w celu wykarmienia rodzin i dlatego nie można było odnotować ich pracochłonności. Uwypukliłaby ona. przypuszczalnie ekonomiczną celowość karmienia rodzin pszczelich zwiększonymi dawkami syropu, Zastosowanie tej metody ogranicza bowiem dojazd do pasieki z pięciokrotnego ma dwukrotne. Oszczędność tej metody uwarunkowana jest więc odległością pomiędzy miejscem zamieszkania pszczelarza i pasieką. Straty rodzin pszczelich w okresie zimowania. Zimowanie rodzin pszczelich z grupy doświadczalnej, a więc ustawionych na paletach i kar- 156

TabelaS Struktura czasu karmienia rodzin pszczelich według pomiarów migawkowych w % Feeding time distribution of bee colonies according rnulti-moment method in % Lp. Rodzaj czynności Specification Rodziny doświadczalne % Jnvestigated bee colonies Rodziny kontrolne % Compared bee colonies Czas pomocniczy i pr~~to~awczo-zakończeniowy Subsidiary activities r tl'ł'rlt Nalanie syropu do baniek Pouring the syrup into cans 2 Załadowanie baniek na wózek t Loading of the cans on ~ tłuul 3 Przejazd z praco. li do pasieki Transport from the laboratory to the api ary 4 Przejazd pomiędzy ulami Transport beetween the hives 5 Założenie kapelusza Puting on the bee hat 6 Zdjęcie kapelusza Puting off the bee hat Czas główny Main time 7 Otworzenie ula Opening of the hive 8 Zdjęcie górnej poduszki Taking off the top pillow hive 9 Nalanie syropu do naczynia Puring the sugar syrup to the cans 10 Założenie lejka Using the funnel 11 Nalanie syropu do podkarmiaczki Pouring the sugar syrup to the feeder 12 Założenie ocieplenia. Taking on the top pillow 13 Zamknięcie ula CIosing the hive Razem Total 8.3 7.2 6.5 5,1 10.3 10.9 4.1 6,4 2.1 2.1 2.0 1.5 4.1 5.3 4.2 6,4 18.5 14.7 3,1 4.2 28.5 23.8 4.7 7,4 3.6 5.0 100.0 100.0 mionych zwiększonymi dawkami syropu oraz rodzin kontrolnych ustawionych na podstawkach i karmionych standardowymi dawkami syropu przebiegało podobnie. Obloty wiosenne obu tych grup rodzin odbyły się w jednakowych terminach, a intensywność ich przebiegu nie różmiła się. Liczba osypanych rodzin pszczelich przez cały okres doświadczenia była nieco wyższa w grupie rodzin kontrolnych (5,6%): niż w grupie rodzin doświadczalnych (4,2 % ) (tab. 6). W niekorzystne zimy straty w tej grupie osiągnęły nawet 16,6%, co znacznie przekracza śr-ednie w Polsce normy. Różmice w tym zakresie występują również pomiędzy poszczególnymi 157

- Lp. Rodzaj rodzin Kind ob bee colonies Wyniki zimowania rodzin pszczelich w doświadczeniu Overwintering efect of investigated bee colonies Tabela6 Liczba ro- Liczba rodzin spadłych w zimie dzin zazi- Number of fall down bee colonies mowanych in the winter Number of overwintered bee co- 1979/80 1980/81 1981/82 lonies Rodziny doświadczalne Investigated bee colonies silne strong średniej siły an average 2 Rodziny kontrolne Controlled bee colonieś silne strong średniej siły an average Razem Total 12 o o 12 2 o 12 o o 12 2 o 48 4 3 o zimami. W zimie 1979/80 spadło średnio 8,3% rodzin pszczelich, a w zimie 1980/81 6,3% rodzin pszczelich. Żadnych strat nie stwierdz.ono natomiast w ostatnim roku doświadczenia. Na taki układ wyników mogły wpłynąć niekorzystne dla zimowania rodzin duże amplitudy temperatur w dwóch pierwszych latach doświadczenia. Najgorzej zimowały rodziny średniej siły z.grupy kontrolnej. Zmiany siły rodzin pszczelich po zimowaniu. Na jesieni siła kontrolnych rodzin pszczelich i rodzin doświadczalnych była wyrównana. Rodziny silne obsiadały średnio 7,4 plastrów dadanowskich w grupie rodzin doświadczalnych i 7,5 plastrów w grupie rodzin kontrolnych. Rodziny te były istotnie (25,6% i 24,0%) silniejsze od odpowiednich grup rodzin średniej siły (tab. 7). Po przezimowaniu gniazda rodzin zostały ścieśnione poprzez usunięcie plastrów nie obsiadanych przez pszczoły. Wielkość gniazd została zmniejszona bardziej w kontrolnej grupie rodzin niż w grupie doświadczalnej. Było to zależne od panujących zimą warunków atmosferycznych. We wszystkich grupach rodzin w największym stopniu ścieśniono gniazda po zimie 1979/80, średnio o 21,15%.Po zimie najbardziej korzystnej 1981/82 gniazda ścieśniono o 14,3%. W rodzinach średniej siły zachodziła potrzeba relatywnie mniejszego ścieśniania gniazd niż w grupie rodzin silnych. Dotyczy to zarówno rodzin doświadczalnych jak i kontrolnych. Prawidłowość t,a wystąpiła ze szczególnym nasileniem po zimie 1980/81. Liczba obsiadanych przez pszczoły plastrów w grupie rodzin silnych i średnich różniła się istotnie. 158

Liczba plastrów Number of combs Tabela 7 Rok, sezon Year, season 1979 jesień 1980 wiosna 1980 jesień 1981 wiosna 1981 jesień 1982 wiosna ~i~s~a% jesien % ~i~s~a % jesien % ~i~s~a jesien % % 7,6b 6,Ob 78,95 7,4b 5,2a 70,27 7,3b 6,3 b 86,30 5,3a 7,6b 4,3a 5,5b 81,13 72,37 5,6a 7,7b 5,0 a. 6,2b 89,29 80,52 5,6a 7,3b 4,6a 6,2b 82,14 84,93 6,Oa 4,9a 81,67 5,4a 5,Oa 92,59 5,6a 5,Oa 89,29 6,6 5,2 78,53 6,5 5,4 83,17 6,5 5,5 85,67 średnio jesienią an average in średnio wiosną an average in średnio ~i~sn~ % jesienią an average % 7,4b S,8b 78,5 5,5a 7,5b 4,6a 6,Ob 84,2 79,2 5,7a 5,Oa 87,7 6,5 5,4 82,4 Rodziny doświad- Rodziny kontrolne czalne Compared bee colonies - Investigated bee colonies x an aveśredniej średniej rage silne silne siły siły strong strong middłe middle Ilość czerwiu w rodzinach. Ilość czerwiu jesienią we wszystkich odpowiadających sobie siłą grupach nie była duża ale wyrównana (tab. 8). Jesienią 1979 r. sytuacja była nietypowa i średniej siły rodziny doświadczalne miały istotnie więcej czerwiu niż silne kontrolne. Wiosną pomimo mniejszych o 17,60f0gniazd, we wszystkich rodzinach znajdowało się o blisko 43,80f0czerwiu więcej niż jesi-enią. Taka relacja pomiędzy wielkością gniazda i ilością czerwiu jest korzystna. Zmniejszenie gniazda 159

- Rok. sezon Year, season Powierzchnia czerwiu (dm') Surface of brood (dm') I Rodziny doświadczalne Investigated bee colonies Rodziny kontrolne Compared bee colonies - x an ave- średniej rage silne siły strong middle silne strong średniej siły middle Tabela 8 1979 jesień 1O.31b 9.83a 8.24a 7.6Ja 9.00 19:0 wiosna 15.21b 15.10b 12.17a 1O.69a 13.32 wiosna 147.5 153.6 148.9 140.5 147.6 % jesień % 1980 jesień 7.09b 5.32a 5.83a 4.90a 5.79 1981 wiosna 9.63a 9.12a 10,44b 8,43a 9,41 wiosna 135.8 171,4 179.1 172.0 164.6 % jesień % 1981 jesień 7.51b 5.12a 6.34b 4.81a 5.95 1982 wiosna 8.30b 5.80a 9.24b 5.06a 7.10 wiosna % jesień 110.5 113.3 145.7 105.2. 118.7 % średnio jesienią 8.30b 6.76a 6.80b 5.77a 6.91 an average in średnio wiosną 11.05 fi. lo.olb 1O.65b 8.06a 9.94 an average in wiosna 133.0 148.1 156.5 139.6 143.8 % jesień an average % wiosną ułatwia ogrzanie czerwiu i przyczynia się do szybkiego rozwoju rodziny pszczelej. Często w rodzinach, w których ilość czerwiu była duża, zachodziła potrzeba większego zmniejszenia gniazda niż w rodzinach z małą ilością czerwiu. Amplituda temperatur w okresie zim 1979/80 i 1980/81 z jednej strony sprzyjała intensywniejszemu czerwieniu w 160

okresie ociepleń, z drugiej zaś powodowała osłabienie rodzin, przypuszczalnie na skutek skrócenia długości życia pszczół robotnic. Relacja w ilości czerwiu i liczbie obsiadanych plastrów w grupie rodzin doświad- -czalnych jest odwrotna niż w grupie rodzin kontrolnych. Rodziny doświad- -czalne średniej siły mają wiosną relatywnie w stosunku do jesieni więcej czerwiu niż rodziny silne. W tym przypadku pomiędzy ilością czerwiu w grupie rodzin silnych i średniej siły nie ma istotnych różnic. W ro-.dzinach kontrolnych jest odwrotnie. Ustawione ciasno na paletach rodziny średniej siły ustawione w grupie mają przypuszczalnie korzystniejsze termiczne warunki rozwoju niż rodziny ustawione na podstawkach. Bilans pierzgi w rodzinach. W zazimowanych rodzinach pierzga znaj- -dowała się niemalże na wszystkich plastrach, przy czym większość jej skupiona była na plastrach bocznych. Ilość zgromadzonej pierzgi jesienią w dwóch pierwszych latach doświadczenia była zbliżona do siebie i mniejsza niż w trzecim roku (tab. 9). W tym ostatnim roku zachodziła też potrzeba mniejszego ścieśnienia gniazd na wiosnę niż w latach poprzednich. Sugerowałoby to znaną prawidłowość, że większa ilość pierzgi w rodzinach sprzyja lepszemu zimowaniu rodzin pszczelich. Zmiany ilości pierzgi zimą są różne w zależności od roku doświadczenia. Średnia powierzchnia pierzgi w rodzinach średniej siły przez okres zimowania zmniejszyła się. Dotyczy to rodzin doświadczalnych, a w jeszcze większym stopniu rodzin kontrolnych. W rodzinach silnych ilość pierzgi na wiosnę była prawie taka sama jak na jesieni. Rodziny posiadające najwięcej pierzgi jesienią jeszcze powiększyły jej zapasy na wiosnę. Było to być może następstwem ich odpowiedniej kondycji. Spożycie pokarmu węglowodanowego. Rodziny pszczele zostały wykarmione jesienią zgodnie z obowiązującymi w Polsce normami. Ta ilość pokarmu była dla wszystkich wystarczająca. Żadna z zazimowanych rodzin riie osypała się z głodu. Ilość zapasów węglowodanowych wiosną okazała się na tyle wystarczająca, iż w większości rodzin można było je wykorzystać dla stymulacji czerwienia matek pszczelich w rodzinach poprzez ich odsklepianie. Nozema, wielkość osypu i zawilgocenie gniazda. W pobieranych corocznie pod koniec lutego próbkach stwierdzono nieznaczne występowanie nozemy. Liczba rodzin pszczelich, w których stwierdzono nozernę, w żadnym roku nie przekroczyła jednak 10 % Taki stopień porażenia rodzin pszczelich nie miał przypuszczalnie istotnego wpływu na ich zimowanie. Nie stwierdzono również dużych różnic w ilości pszczół znajdujących się w osypie. Liczba ich w silnych rodzinach pszczelich z grupy doświadczalnej wynosiła 1430 natomiast u rodzin kontrolnych 1250. U rodzin średniej siły, wartości te wynosiły odpowiednio 1510 i 1340. Znacznie natomiast różniło się zawilgocenie rodzin. Rodziny doświadczalne w czasie pierwszego przeglądu wiosennego charakteryzowały się większym zawilgoceniem określonym w skali 5-stopniowej na 2,4 u rodzin średniej siły i 2,1 u rodzin silnych. Odpowiednie zawilgocenie ro- 11 - Pszczelnicze zeszyty 161

Powierzchnia pierzgi (dm") Surface of bee bread Tabela 9' 1979 jesień aut um n 1980 wiosna 1980 jesień 1981 wiosna 1981 jesień 9182 wiosna Rok, sezon year, season wios~a % jesien % wiosna % jesień % :-vi~s~a % jesien % Średnio jesienią an average Średnio wiosną an average spirng średnio wi~sną % jesienią an average % Rodziny doświadczalne Investigated bee colonies silne stron g 11,88b 11,09b 93,4 11,35b 9,79a 86,2 11,88a 14,22b 119,70 I średniej sily middle Rodziny kontrolne Compared bee co- lonies x- ab ave- średniej I rage silne siły stron g middle I I 8,22a 16,70b 9,27a 11,52 7,31a 16,05b 8,61a 10,77 88,9 96,1 92,9 93,5 8,74a 14,36b 9,40a 10,96-11,22b 13,31b 5,74a 10,02 128,4 92,7 61,1 91,42 15,40b 12,66a 12,79a 13,18 9,14a 16,05b 8,87a 59,35 126,78 69,35 91,58 11,7 10,8 14,6 10,5 11,9 11,7 9,2 15,1 7,7 10,95 100,00 85,5 103,9 73,8 92,1 dzin kontrolnych wynosiło 1,3 i 0,6. Różnice pomiędzy grupami rodzin doświadczalnych i kontrolnych okazały się istotne. Przyczyną dużego zawilgocenia rodzim doświadczalnych było przypuszczalnie ustawienie ich na niskich paletach. W związku z czym były one zawilgocane przez topniejący śnieg. Ponadto utrudniony był przewiew powietrza i przez to osuszanie dennic. Należy więc przypuszczać, iż zawilgocenia tego można 162

by uniknąć poprzez podniesienie palet. Byłoby to możliwe w przypadku dodatkowego przymocowania do nich nóżek o wysokości nie mniejszej niż kilkanaście centymetrów. Rozwiązanie takie zwiększyłoby być może również trwałość palet, opóźniając gnicie drewna. Porównanie składu chemicznego zapasów węglowodanowych rodzin pszczelich. Skład chemiczny zgromadzonych zapasów węglowodanowych u rodzin doświadczalnych i kontrolnych w próbkach pobranych na początku. grudnia siły nie różnił się istotnie. Pokarm rodzin doświadczalnychzawierał średnio 12,95% sacharozy, 62,30% cukrów redukujących i 20,73% wody, podczas gdy analogiczne wskaźniki w grupie rodzin kontrolnych wynosiły 11,88%, 63,87% i 19,38%. Wynika z tego, że podawanie rodzinom jednorazowo ponad dwukrotnie większych dawek syropu w porównaniu z dawkami standardowymi nie wpłynęło istotnie na jego przerobienie przez pszczoły. PODSUMOWANIE I WNIOSKI W gospodarstwach sadowniczych posiadających na wyposażeniu ciągniki i ładowacze palet istnieje możliwość wykorzystania palet jako podstawek pod ule. Na każdej palecie można ustawić 4 rodziny a wyloty ich skierować w dwóch przeciwnych kierunkach. Rodziny ustawione na takich paletach mogą być łącznie z całą paletą załadowywane na platformę ciągnika, a następnie przewożone i rozładowywane. Koszt wykorzystania palet i ładowania mechanicznego jest niższy niż załadowywania ręcznego i ułatwia dla pszczelarzy pracę, wykorzystując znajdujący się w gospodarstwie sprzęt. Rodziny ustawione na paletach dokarmiano przed zimą zwiększonymi do 8 litrów dawkami syropu jednorazowo, podczas gdy rodziny kontrolne dokarmiano jednorazowo standardowymi 3-litrowymi dawkami syropu. Karmienie rodzin pszczelich zwiększonymi dawkami syropu jest o połowę mniej pracochłonne niż karmienie dawkami znormalizowanymi. Na dostarczenie syropu do poszczególnych rodzin i jego rozlanie do podkarmiaczek wydatkowane jest dla jednej rodziny odpowiednio 798 i 1382 rb sek. Zimowanie rodzin pszczelich karmionych zwiększonymi dawkami syropu przebiegało prawidłowo i nie różniło się od rodzin kontrolnych. W rodzinach doświadczalnych karmionych zwiększonymi dawkami syropu.stwierdzono tylko nadmierne zawilgocenie. LITERATURA Biuletyn agrometeorologiczny 1979, 1980, 1981, 1982. D a n a t (1980) - Bekceping supplies. E u g e n H e r z o g (198'1)- Katalog. M i c h a l i k J. (1980) - Rentabies Assiibungssystern der Bienenzucht. Apiacta 15(4): 145-151. li" 163

P i d e k A. (1977) - Opłacalność produkcji pszczelarskiej w wyodrębnionych modelach pasiek. Pszczelno Zesz. Nauk. (21): 1-30. R o o t A. 1. (981) - Bee supplies. S aj k i e w i c z A. (1977) - Ekonomika pracy. PWE. T h O m II s (19BO) - Katalog. T i m e n s kij P. J. (1975) - Normativy zatrat vremieni v pcelovodstve 55 Pcel. (11): 8-10. T o d d E. F. (1967) - Building an industry wit h bee labour. Am Bee J. (53/9): 414-416. T r z e c i e n i e c kij. (973) - Metoda obserwacji migawkowych w badaniu organizacji przedsiębiorstwa przemysłowego. PWE. V e s e l y V., K n i ż e k F. (1972) - Vcelarstvi v socjalisticke velkovyrobe. Praha. 3~~EKTMBHOCTh KOPM~EHMH nqe~mh~x CEMEn YBE~l1qEHHhIMl1 Jl03A:\':11 B na~mtpobom ChICTEME A. IIH;!\eK Pe3lOMe B OIIbI'rHbIX II'-IeJHiHbIX cembsjx BMeCTe yjiebbix IIO;!\CTaBOKnpxcnocoćneao ca- AOBO;!\CTeHHblenannrpsr. Ha O,l\HO>1yCTaBJIeHO 4 yjisj. 3TO caenaao B03MO:lKHbIM JfCnOJIb30BaHJfe ca,l\obo;!\~behho>1nopononorpyaosuoa MaWliHbI AJISI I1X aarpysxa. KOpMJIeHJfe onbithbix CeMe>1npoaeneno ybejijf'lehbl",m 8 JIliTpOBbIMI1;!\03aMJf 60o/~ cxpona. KOHTPOJIbHble nxeaaasre :::embh Ha IIoAcTaBKax KOpMJIeHO 3 JIHTPOBblMH.0.03;~m capona. IIpJfMeHSJHl1e TIaJIJfTpOB 05JIer'laJIo pa60ty H sarparar rpyna c 0,15 AO 0,08 xaca pa50tbl Ha 1 II'leJIJfHylO cexn.io. C05eCTOJfMOCTbnarpyaxx II3e- HbIX CeMe>1 Ha najii1tpax 6bIJIl1 50 /0 MeHbWl1e 'lem KOHTpOJIbHbIX. KOpMJIeHl1e ybejil1'-1ehhbimjf,l\03amjf capona ymehblllhjio aarparsr TpYAa c 0,38 AO 0,22 'lacob paócrer B O,l\HO>1II'-IeJII1HO>1cexrse. Ho He JfMeJIOOHOBJIJfSJHliSJIIa creneas caasep- TlipOBaHJfSI3aIIaCOB li KOJIl1'-1eCTBOP03:1JIOAaBeCHO>1. THE EFFECTIVITY OF BEE COLONIES FEED BY LARG ER DOSES OF SUGAR SYRUP IN THE PALLET SYSTEM A. Pidek Summary Twenty four investigated bee colonies were set on adapted orchard pallets, four on each pallet. A mechanical palet loader was used for their loading, Investigated bee colonies were fed before the winter by a dosis of 8 liter s of a 60% sugar syroup solution once. Twenty four control bee colonies were set on standard hive stands. They were fed immediately before the winter on 3 liters of a 600/0 sugar solution and hand loaded during the transport. Pallets adopted for hive stand s made the wark easier and decreased th'e expenses necessary for Ioading and unloading from 0.15 to 0.08 man hours per bee colcny. The cost of the work was 50% lower as well. The application larger doses af sugar syrup decreases the expenses fr om 0.38 to 0.22 man hours but have not influence d the degree of food inversion, the averwintering of bee colanies and the quantity of brood in. 164