Dirk Bölitz Planowanie przestrzenne w sytuacjach konfliktów środowiskowych : Transgraniczna ocena oddziaływania na środowisko w planowaniu regionalnym Doświadczenia z pogranicza niemiecko-polsko-czeskiego Obecnie pracuję jako pracownik naukowy w Instytucie ekologicznego rozwoju przestrzennego nad projekcie transgranicznym niemiecko-czeskim z zakresu ochrony przeciwpowodziowej. Przez dwa lata byłem pracownikiem Regionalnego Związku planowania Górne Łużice Dolny Sląsk z siedźbą w Budziszynie i pracowałem nad projektem Interreg III A pod nazwą Strategiczna ocena oddziaływania na środowisko w planowaniu regionalnym opracowanie transgranicznej koncepcji oceny i postępowania dla Saksonii, Polski i Republiki czeskiej. Chciałem państwu przedstawić kilka wyników projektu: Treść - Warunki ramowe projektu - Odpowiedzialności w planowaniu przestrzennym na szczeblu regionalnym - Ramy prawne Strategicznej oceny oddziaływania na środowisko - Etapy strategicznej oceny oddziaływania na środowisko - Wnioski Warunki ramowe projektu Interreg III A Partnerami projektu po stronie niemieckiej był Leibniz Instytut ekologicznego rozwoju przestrzennego w Dreźnie (Lead-Partner), Regionalny Związek planowania regionalnego Górne Łużyce Dolny Śląsk w Budziszynie i Brandenburski Uniwersytet Techniczny w Cottbus. 1
Partnerami kooperacymi w Polsce był Urząd marszałkowski województwa Lubuskiego, Wojewódzkie biuro urbanistyczne województwa dolnośląskiego (Wrocław) oraz w Czechach Urząd Regionu Libereckiego oraz Urząd Regionu Usteckiego. W naszym projekcie Interreg III A zajmowaliśmy się wszystkimi aspektami implementacji strategicznej oceny oddziaływania na środowisko zgodnie z Dyrektywą Wspołnoty Europejskiej. Analizowaliśmy istniejące metodyki i postępowania w Polsce, w Republice Czeskiej i w Niemczech, tak by uczyć się od siebie oraz ulepszyć wspołpracy transgranicznej. Rownoległe do wykonania projektu w latach 2004-2006 trwała (i jeszcze trwa) aktualizacja Planów regionalnych kraju związkowego Saksonii oraz planów regionalnych czeskich regionów kooperacyjnych. Odpowiedzialności w planowaniu przestrzennym na szczeblu regionalnym Różnice w strukturze państwa oraz strukturach administracyjnych skutkują odmiennymi zakresami kompetencji w ramach Strategicnej oceny oddziaływania na środowisko. Federalna struktura państwa Niemieckiego ma szczególny charakter, co powoduje różnice w strukturach administracyjnych i zakresach kompetencyjnych nie tylko pomiędzy Niemcami, Czechami i Polską, lecz również pomiędzy poszczególnymi niemieckimi krajami związkowymi. Na rysunku widzą Państwo niemiecki przykład ustroju administracyjnego w kraju związkowego Saksonii. Na szczeblu państwowym rozróżnia się państwo centralne, czyli Federacja, z rządem w Berlinie oraz Kraje zwiazkowe. Kraje związkowe mają też swoje rządy i ministerstwa oraz posiadają prawo uchwalania własnych ustaw. Regionalny szczebel samorządowy istnieje dopiero na poziomie powiatu i gmin. Własciwe nie mamy samorządu regionalnego. Na zlecenie Wolnego Kraju Saksonii Regionalne Związki Planowania jako zrzeszenie powiatów oraz miast na prawach powiatu opracowują plany regionalne (5 regiony planowania regionalnego). 2
W Polsce na szczeblu państwowym istnieje centralna administracja rządowa w Warszawie, a w każdym województwie wojewoda pełni funkcję państwowego organu nadzoru. Ponadto wojewódzki Urząd Marszałkowski realizuje zadania samorządu regionalnego, m.in. opracowuje Plan Zagospodarowania Przestrzennego województwa. Centralna administracja rządowa Republiki Czeskiej mieści się w Pradze a od roku 2002 regiony są jednostkami regionalnymi samorządu. Powierzono im państwowe zadanie opracowania planów regionalnych tak zwanych Podstaw rozwoju przestrzennego regionu zgodnie z nowym prawem budowlanym Republiki Czeskiej. Rys.: Porównanie struktur państwowych i administracyjnych 1 Niemcy Kraj Związkowy Saksonii Federacja Bundesstaat Kraj związkowy Bundesland Okręg administracyjny Regierungsbezirk Regionalny związek planowania regionalnego Regionaler Planungsverband Powiat, Miasto na prawach powiatu Landkreis, Kreisfreie Stadt Gmina Gemeinde Rzeczpospolita Polska Państwo Urząd wojewódzki Urząd marszałkowski Powiat Gmina Republika Czeska Państwo Národní stát Region Kraj Gmina o rozszerzonym zakresie kompetencji Obec s rozšířenou působnosti Gmina ze zlecanym gminnym urzędem Obce s pověřeným obecním úřadem Gmina Obec Organy SOOŚ odpowiedzialne na planowanie regionalne 1 w oparciu o Knippschild, Robert: Prezentacja: trwałe planowanie przestrzenne i ekologiczne. Dwustronne forum Euroregionu Styria - Północna Słowacja. Transgraniczna kooperacja w zakresie środowiska jako czynnik konkurencyjności. Maribor. 01.06.2006. strona 18 (niepublikowany manuskrypt) 3
Ramy prawne Strategicznej Oceny oddziaływania na Środowisko Dyrektywa 2001/42/WE zawiera wymagania dla wykonania oceny oddziaływania na środowisko dla planów i programów w Unii Europejskiej, więc obowiązuje w Niemczech, w Polsce i w Republice Czeskiej. Poprzez wykonanie zakłada się, że aspekty środowiskowe zostają uwzględnione już we wczesnym etapie, aby osiągnac wysoki poziom ochrony środowiska. Dyrektywę 2001/42/WE z roku 2001 należyło implementować do prawa narodowego w ciągu 3 lat, a więc w terminie do roku 2004. W narodowym prawym czeskim podobna ocena dla planów obowiązuje już od roku 1992 a w Polsce od roku 1995 dla planów zagospodarowania przestrzennego, mimo że nie ze wszystkimi wymaganymi punktami. To znaczy, że Polska i Czechy miały już doświadczenia w ocenie dla planów. Pozostałe punkty zostały wypełnione zgodnie z terminem do roku 2004. W Niemczech wymagana strategiczna ocena była zupełną nowością. Jednym z problemów wpływającym na implementację tej oceny jest fakt, iż Niemcy są krajem federalnym, a co zatym dyrektywa musi być wdrózona przez każdy z 16 krajów związkowych, które niezaleźnie uchwalają swoje ustawy o regionalnym planowaniu przestrennym. I tak na przykład w Saksonii projekt ustawy implementacji Strategicznej Oceny jeszcze nie wszedł w zycie, czyli 3 lata po terminie! Etapy SOOŚ w Saksonii, Polsce i Czechach Następnie chciałbym przedstawiać różnice i podobieństwa postępowania kolejnych etapów postępowania w ramach Strategicznej Oceny zgodnie z Dyrektywą:! Screening! Scoping! Raport z prognozą oddziaływania na srodowisko! Uczestnictwo społeczności lokalnej i organów! Uczestnictwo transgraniczne! Ogłoszenie decyzji! Monitoring 4
Na początku należy podkreślić kolejną glowną rożnicę między Niemcami z jednei strony a Polską i Czechami z drugiej strony: W Polsce i w Czechach wykonanie oceń oddziaływania na środowisko jest samodzielnym postępowaniem. W Niemczech jego wykonanie jest niesamodzielną czescią postępowań administracyjnych. Nie ma centralnych organów właściwych dla spraw oddziaływań na środowisko. W Czechach organe takie usytuowane są w Ministerstwie Środowiska (w razie, ze chodzi o plany i programy na szczeblu regionalnym) a w Polsce jeszcze dodatkowo w Urzędach Wojewodzkich, gdzie funkcję tą pelni tzw. państwowy wojewódzki inspektor sanitarny. Przejdźmy teraz do etapów opracowania oceny zgodnie z Dyrektywą: > Screening o W pierwszej fazie Screeningu należy sprawdzić, czy plan albo program może mieć znaczne oddziaływania na środowisko. > Scoping o W razie, gdy plan może mieć znaczne oddziaływania na środowisko, należy przeprowadzić konsultacje z władzami właściwymi dla spraw środowiska, aby ustalić zakres badawczy oceny oddziaływania planu na środowisko. o W Saksonii Regionalny Związek Planowania informuje wszystkie istotne wladze wlaściwe dla spraw środowiska o możliwości uczestnictwa w Scopingu, celem określenia zakresu badawczego. Na podstawie tak zebranych informacji Związek sam ustala zakres tej oceny. o W Polsce jedynie Urząd wojewodzki, czyli właściwy Państwowy Wojewódzki Inspektor Sanitarny jest odpowiedzialny za Scoping i przekazuje zakres badawczy do urzędu marszałkowskiego. o W Czechach jedynie Ministerstwo środowiska definuje zakres badawczy dla planów i programów na szczeblu regionalnym i przekazuje swoje wymagania oceny do urzędu regionalnego. > Raport oddziaływania na środowisko o W raporcie oddziaływania na środowisko należy udokumentowac wykonanie zgodnie z załacznikiem pierwszym Dyrektywy i z zakresem badawczym zdefinowanym w trakcie Scopingu. Raport zawiera między innymi prognozę 5
oddziaływania, dokumentuje uwzględnione alternatywe, środki kompensacyjne i koncepcję monitoringu. o Nie ma tu rożnic między Niemcami, Polską a Czechami > Uczestnictwo społeczności i organów o Projekt planu należy ogłosic razem z raportem o oddziaływaniu na środowisko. Podmioty zainteresowane mogą przekazać swoje stanowiska do przedstawionych dokumentów. o W Polsce i w Czechach państwowe organy odpowiedzialne za kontrolę oceny, czyli ministerstwo (CR) i urząd wojewodzki (PL), mogą żądać zmiań projektu planu, celem zmniejszenia negatywnych oddziaływań. W przeciwnym razie organy te mogą odmówic zatwierdzenia projektu planu. o W Niemczech nie ma takich kontrolnych organów. Na koncu postępowania Związek musi jednak udokumentować, w jaki sposób wział pod uwagę wszystkie stanowiska, czyli uzasadnić swoje decyzje. > Uczestnictwo transgraniczne o W razie stwierdzenia możliwości znaczącego transgranicznego oddziaływania na środowisko, pochodzącego spoza terytorium jednego państwa na skutek realizacji projektów polityk, strategii, planów lub programów, przeprowadza się postępowanie dotyczące transgranicznego oddziaływania na środowisko. o W ciagu naszego projektu Interreg III A stwierdziliśmy, że zgodnie z polskim Prawem o ochronie środowiska zasada ta obowiązuje tylko w przypadku planów sektorowych. o W przypadku planów zagospodarowania przestrzennego nie prowadzi sie w Polsce postepowania transgranicznego. To znacze, ze dokumentuje się wprawdzie transgraniczne oddziaływania, ale nie uwzględnia się postępowania czyli udział transgranicznego. Powodem tego jest to, iz postępowanie planowania przestrzennego wraz z prognozą o oddzialania na środowisko prowadzi się zgodnie z prawem o planowaniu i zagospodarowaniu przestrzenym, a nie zgodnie z Prawem o ochronie środowiska. o Myśle, ze zbiera się dopiero pierwsze doświaczenia przy postępowaniach transgranicznych. Nieformalna współpraca funkcjonuje już dawno w regionie styku trzech krajów. 6
Podsumowając w postępowaniu transgranicznym trzeba wziąć pod uwagę kolejne punkty: o Właściwe urzędy / wyznaczenie osób do kontaktu (Kto jest odpowiedzialny za wykonanie postępowania transgranicznego?), o Termin oraz treść zawiadomienia transgranicznego (Czy sąsiednie państwo powinno uczestniczyć już w ciągu scopingu czy dopiero na etapie raportu środowiskowego?) o Określenie terminów (Ile czasu posiada państwo, na którego terytorium realizacji planu może oddziaływać, na zajęcie stanowiska? My proponowaliśmy przynajmniej 60 dni biorąc pod uwagę czeskie rozwiązanie przyjęte w ocenie oddziaływania na środowisko. Potrzebne są tam w sumie 2 miesiące. To jest najdłuższy okres w porównaniu z Polską (przynajmniej 21 dni) i z Saksonią (przynajmniej 1 miesiąc w góry 3 miesiące)) o Realizacja konsultacji ustnych (W przypadku zajścia znaczących konfliktów należy przeprowadzić ustne konsultacje. Należy uzgodnić, który organe mają tu uczestniczyć!) o Ogłoszenie decyzji (Uchwalony plan wraz z raportem o oddziaływaniu na środowisko i propozycjami rozwiązań należy przekazać do sąsiednych organów właściwych, które uczestniczyło w postępowaniu transgranicznym) o Nadzorowanie transgranicznego oddziaływania na środowisko (W jakim sposób ma być zrealizowany monitoring oddziaływań transgranicznych? W tym zakresie doświadczeń jeszcze jest mało) o Tłumaczenia (Wszelkie potrzebne tłumaczenia sporządza strona powodująca!) Wnioski W związku z postępowaniem transgranicznym w sprawie oceny oddziaływania na środowisko planowanych przedsięwzięć istnieje od zeszłego roku Umowa między Rządem Republiki Federalnej Niemiec a Rządem Rzeczpospolitej Polskiej o realizacji Konwencji o ocenach 7
oddziaływania na środowisko w kontekscie transgranicznym. Proces jej uzgodnienia między Polską a Niemcami trwał 10 lat. Chodzi tu jednak o postępowanie dla planowanych przedsięwzięć tzw. EIA, ale w pewnych punktach można się na razie zorientować na te umowę także w związku postępowania oceny planów i programów, czyli SEA. Niestety taka niemiecko-czeska umowa jeszcze nie istnieje. Nasz projekt Interreg III A zwrócił uwagę na różne rozwiązania tych trzech krajów i pomógł wymienić doświaczenia. Poza tym przyczynił się do rozwinięcia współpracy na szczeblu regionalnym w sprawie strategicznej oceny i particypacji trangranicznej. Pozatym zaczęliśmy wymienić dane środowiskowe. 8