Ewa Kalka Instytut Wzornictwa Przemysłowego ul. Świętojerska 5/7, 00-236 Warszawa CHARAKTERYSTYKA SOMATYCZNA KOBIET STARSZYCH W WIEKU 60-81 LAT. DANE DO PROJEKTOWANIA ODZIEŻY. Streszczenie: Przedmiotem prezentowanej pracy jest charakterystyka antropometryczna kobiet starszych, ze szczególnym uwzględnieniem odmienności budowy i proporcji ich ciała w porównaniu z kobietami młodszymi (20-60 lat). Za praktyczny cel pracy uznano opracowanie zaleceń do projektowania odzieży dla kobiet starszych, na podstawie stwierdzonych w trakcie badań odmienności. Pomiary kobiet starszych przeprowadzono w stołecznych Ośrodkach Opieki Społecznej, Towarzystwie Pomocy Geriatrycznej oraz w Uniwersytecie Trzeciego Wieku. Objęto nimi 142 kobiety w wieku 60-81 lat, nie wykazujące oznak niepełnosprawności. Wykazano, że kobiety starsze charakteryzują się specyficzną budową ciała. W porównaniu z kobietami młodszymi są niższe, cięższe, mają szersze barki oraz znacznie większe obwody tułowia (klatki piersiowej, pasa i bioder). Na tej podstawie uznano, że konieczne jest opracowanie nowych albo zmodyfikowanie obecnie używanych tabel wymiarów, wykorzystywanych w przemyśle odzieżowym. 1. WPROWADZENIE W Polsce, podobnie jak w innych krajach Europy, obserwuje się systematyczny przyrost liczby osób w wieku poprodukcyjnym oraz zwiększanie się ich udziału w ogólnej liczbie ludności (Binczycka-Anholcer 1997). Zjawisko to uznaje się za przejaw starzenia się populacji (Nowak 1999). W przyszłości spodziewany jest dalszy wzrost liczebności osób w podeszłym wieku, zaś na wielkość populacji w poszczególnych grupach wiekowych wywierać będzie falowanie wyżów i niżów demograficznych XX wieku (Szukalski 1998). Najczęściej przyjmowanymi granicami wieku poprodukcyjnego, stanowiącego odpowiednik starości, są dwie alternatywne wartości: 60 rok życia dla kobiet oraz 65 rok życia dla mężczyzn, które w Polsce wyznaczają również dolną granicę wieku emerytalnego (Promińska 1995). Prognozy demograficzne opracowane dla Polski na lata 1995-2010 zakładają wzrost liczebności tej grupy ludności z poziomu 5,3 mln osób w roku 1995, do 6,1 mln w roku 2010. W latach 2011-2020 przewiduje się przyrost o kolejne 1,8 mln osób. W efekcie, prognozowana na rok 2020 liczba ludności w wieku 60 lat lub więcej, wyniesie w Polsce 7,9 mln osób. (Secomski i wsp. 1998). Coraz częściej demografowie mówią o tzw. podwójnym procesie starzenia się ludności, którego istota polega na wzroście udziału ludności starszej w ogólnej liczbie ludności oraz wzroście w subpopoulacji osób starszych liczby osób zaawansowanych wiekiem, tzw. sędziwych. W literaturze przyjmuje się różne, umowne granice wieku sędziwego : 75 lat, 80 lat lub 85 lat i więcej (Frątczak i wsp. 1999). W populacji polskiej, wśród osób starszych obserwuje się wyraźnie większy udział kobiet niż mężczyzn. Zjawisko to tłumaczy się rosnącą nadumieralnością mężczyzn (szczególnie w młodszych kategoriach wiekowych) oraz krótszą, przeciętną długością trwania
ich życia (Rogucka 1995, Szatur-Jaworska 2000), które w naturalny sposób ograniczają liczbę mężczyzn mogących dożyć starości. Systematyczny i nieunikniony wzrost liczebności subpopulacji osób starszych wskazuje na potrzebę kompleksowego zainteresowania się szeroko rozumianymi potrzebami tej grupy osób. W Instytucie Wzornictwa Przemysłowego prowadzi się obecnie badania, których celem jest opracowanie projektów odzieży przeznaczonej dla kobiet w wieku powyżej 60 lat, uwzględniającej ich specyficzne potrzeby i wymagania. Dążąc do możliwie najlepszego dostosowania walorów użytkowych, jakościowych oraz estetycznych projektowanej odzieży do oczekiwań jej potencjalnych użytkowników, przeprowadzono badania ankietowe oraz antropometryczne. Wyniki badań ankietowych dostarczą informacji na temat preferencji osób starszych oraz kryteriów, którymi kierują się przy doborze odzieży. W niniejszej pracy przedstawiono natomiast wyniki przeprowadzonych badań antropometrycznych, których zasadniczymi celami są : a) charakterystyka budowy i proporcji ciała populacji kobiet starszych (w wieku 60-81 lat), b) ocena różnic w wymiarach ciała pomiędzy kobietami starszymi i młodszymi (20-60 lat), c) określenie kierunków (zachodzących z wiekiem) zmian inwolucyjnych cech somatycznych w grupie kobiet starszych. Praktycznym celem badań antropometrycznych jest opracowanie zaleceń do projektowania odzieży dla kobiet starszych, uwzględniających specyficzne cechy figury i proporcje ich ciała, a także wskazanie kierunków modyfikacji wykorzystywanych w przemyśle odzieżowym tabel wymiarów, poprzez wprowadzenie nowych rozmiarów, lepiej dostosowanych do potrzeb kobiet starszych. 2. MATERIAŁ I METODY Pomiary antropometryczne przeprowadzono w latach 2000-2001, w stołecznych Ośrodkach Opieki Społecznej, Towarzystwie Pomocy Geriatrycznej oraz w Uniwersytecie Trzeciego Wieku. Objęto nimi łącznie 165 osób: a) 142 kobiety w wieku 60-81 lat, b) 23 mężczyzn w wieku 65-70 lat. Ze względu na niewielką liczebność przebadanej grupy mężczyzn, niewystarczającą do przeprowadzenia miarodajnych analiz statystycznych, przedstawione dalej wnioski dotyczyć będą wyłącznie kobiet. Grupę objętych badaniami kobiet podzielono dodatkowo na dwie kategorie wiekowe: a) 60-70 lat - 82 osoby, b) 71-81 lat - 60 osób. Podział ten umożliwił analizę zachodzących z wiekiem zmian inwolucyjnych poszczególnych cech somatycznych, poznanie ich kierunków oraz okresu największego nasilenia. W trakcie badań zmierzono 18 cech somatycznych: a) wysokość i masę ciała oraz wysokość krocza, b) szerokość barków, klatki piersiowej oraz bioder, c) obwody: szyi, tułowia (klatki piersiowej, pasa, bioder), kończyn (ramienia, nadgarstka oraz uda), d) łuki: długości pleców, długości przodu, długości od szyi do nadgarstka, zewnętrzny długości kończyny górnej, zewnętrzny długości kończyny dolnej. 2
Pomiary wykonano zgodnie z normą ISO 8559: 1989 (E), przy użyciu standardowych przyrządów: antropometru, cyrkla kabłąkowego dużego oraz taśmy metrycznej. Dodatkowo obliczono wskaźnik BMI, pozwalający na ocenę relatywnej masy ciała badanych kobiet. Analizę statystyczną materiału przeprowadzono za pomocą wartości bezwzględnych, średnich arytmetycznych, odchyleń standardowych oraz wybranych wartości centylowych (5; 50; 95 centyl) zbadanych cech. Zwykle podaje się wartości 5., 50. oraz 95. centyla, ponieważ określają one zakresy zmienności każdej z analizowanych cech występujące w przypadku 90% osobników populacji. W praktyce projektowej najczęściej wykorzystuje się skrajne wartości cech budowy, gdyż pozwalają one na dopasowanie wyrobów do możliwości fizycznych maksymalnie licznej grupy użytkowników. Wartościom progowym odpowiadają wymiary największe i najmniejsze obejmujące 95. i 5. centyl uporządkowanego rozkładu zmienności cechy, jaki występuje w populacji (Batogowska 1989, 1998). 3. WYNIKI I OMÓWIENIE Charakterystykę somatyczną badanych kobiet zaprezentowano w tabelach 1-2. Na uwagę zasługuje porównanie minimalnych i maksymalnych wartości zmierzonych cech, wskazujące na istnienie dużych różnic międzyosobniczych w objętej badaniami populacji. Zbiorowość tę tworzą kobiety o bardzo zróżnicowanej budowie i proporcjach ciała. Tabela 1. Charakterystyka antropometryczna kobiet w wieku 60-81 lat (wymiary w mm) Cechy Średnia Odchyl. Wartość Wartość standard. minimalna maksymalna Masa ciała (kg) 68,82 10,86 43,00 95,00 Wysokość ciała 1570 55 1410 1714 Wskaźnik BMI 27,95 4,47 17,70 39,41 Szerokość barków 365 17 331 422 Szerokość klatki piersiowej 276 25 228 345 Szerokość bioder 347 22 300 415 Obwód szyi 351 22 300 405 Obwód klatki piersiowej 1031 90 810 1230 Obwód pasa 888 103 670 1105 Obwód bioder 1062 88 890 1300 Obwód uda 555 57 420 715 Obwód ramienia 297 33 210 390 Obwód nadgarstka 163 33 140 190 Łuk długości pleców 398 29 340 480 Łuk długości przodu 537 36 450 650 Łuk długości od szyi do nadgarstka 755 35 660 845 Łuk zew. długości kończyny górnej 579 27 525 647 Łuk zew. długości kończyny dolnej 1014 45 895 1120 Wysokość krocza 717 42 621 845 3
Jedną z najczęstszych nieprawidłowości, stwierdzanych w budowie ciała kobiet starszych jest otyłość. W analizie materiału wykorzystano wskaźnik względnej masy ciała - BMI, którego wysokie wartości mogą potwierdzać fakt występowania otyłości. Według Europejskiego Towarzystwa Miażdżycowego, otyłość rozpoznaje się wtedy, gdy masa ciała przekracza o co najmniej 20% górny limit akceptowanych wartości (Łaska- Mierzejewska 1997). Obliczona w badanej grupie średnia wartość wskaźnika BMI ukształtowała się na wysokim poziomie 27,95. Jedynie 18,31% badanych kobiet uzyskało wartości BMI mieszczące się w granicach normy, która w przypadku dorosłych kobiet zawiera się w przedziale 18,7-23,8. Dopuszczalną normę przekroczyło blisko 81% badanych kobiet, przy czym 42,3% przekroczyło ją o nie mniej niż 20%. Uzyskane wyniki świadczą zatem o otyłości znacznej części poddanych badaniom kobiet. W grupie tej, wysokiej, relatywnej masie ciała towarzyszą również duże obwody tułowia. W kolejnej tabeli przedstawiono udziały procentowe badanych kobiet w poszczególnych przedziałach wymiarowych wysokości i obwodów ciała. Umieszczono w niej przedziały powszechnie stosowane w przemyśle odzieżowym, zgodne z normą PN-P- 84504.1997 i określone na podstawie największych udziałów procentowych w całej populacji polskiej (w tabeli na szarym tle). Wiadomo jednak, że zamieszczone w normie tablice wielkości wyrobów odzieżowych są otwarte, co oznacza, że możliwe jest wytwarzanie wyrobów adresowanych do osób o odmiennych wymiarach ciała. Dlatego też, w przedstawionej poniżej tabeli umieszczono dodatkowe przedziały wymiarowe, pozwalające na objęcie analizą całości badanej populacji (w tabeli na białym tle). Tabela 2. Udział procentowy badanych kobiet w poszczególnych przedziałach wymiarowych wysokości i obwodów ciała. Wysokość Obwód klatki Obwód ciała Udział piersiowej Udział bioder Udział (przedział 6 cm) w % (przedział 4 cm) w % (przedział 4 cm) w % 140-146 2,11 76-80 0,70 88-92 4,23 146-152 11,27 80-84 2,11 92-96 5,63 152-158 39,44 84-88 2,11 96-100 11,97 158-164 36,62 88-92 7,04 100-104 19,72 164-170 8,45 92-96 9,86 104-108 19,00 170-176 2,11 96-100 14,08 108-112 15,49 100-104 11,97 112-116 9,15 104-108 15,49 116-120 6,34 108-112 18,31 120-124 2,82 112-116 8,45 124-128 2,11 116-120 6,34 128-132 3,52 120-124 2,82 124-128 0,70 Analiza przedstawionych danych wykazuje, że w badanej populacji najwięcej było kobiet o typowej wysokości ciała, zawierającej się w przedziałach 152-158 lub 158-164 cm. Jednak w przypadku 13,38% badanych, wysokość ciała była niższa od 152 cm. Kobiety 4
o takiej wysokości ciała nie są uwzględniane w tabelach wymiarów odzieży dla osób dorosłych. Nie mogłyby również korzystać z odzieży szytej dla młodszych kategorii wiekowych, ze względu na odmienne proporcje ciała (zdecydowanie większe obwody tułowia). Zawarte w tabeli dane dowodzą, że kobiety starsze cechują się dużymi wartościami obwodów klatki piersiowej oraz bioder. Do tej pory omawiano poszczególne cechy somatyczne, wskazując na specyficzne kształtowanie się ich wielkości w grupie kobiet starszych. Interesujących wniosków dostarcza również analiza wzajemnych proporcji pomiędzy tymi cechami, a zwłaszcza analiza różnic pomiędzy obwodami klatki piersiowej i bioder, której wyniki przedstawiono w formie wykresu kołowego (rys.1). obwód klatki piersiowej > obwodu bioder obwód klatki piersiowej = obwodowi bioder obwód klatki piersiowej < obwodu bioder o 1-10 cm obwód klatki piersiowej < obwodu bioder o więcej niż 10 cm 16,9% 31,0% 3,5% 48,6% Rys. 1. Struktura różnic pomiędzy obwodami klatki piersiowej i bioder. W badanej grupie kobiet starszych stwierdzono 16,9% przypadków o niewspółmiernie dużych obwodach bioder w stosunku do obwodu klatki piersiowej. Różnice między porównywanymi obwodami ukształtowały się na poziomie 10-19 cm. U kobiet tych tkanka tłuszczowa lokuje się w dolnej części tułowia, głównie w okolicach bioder i brzucha. Na szczególną uwagę zasługuje druga kategoria badanych, u których obwód klatki piersiowej jest większy od obwodu bioder. W objętej badaniami grupie, proporcje takie stwierdzono w przypadku 44 osób, które stanowią 31% ogółu badanej populacji. Proporcje te wynikają z narastającego z wiekiem otłuszczenia ciała, które w przypadku tych właśnie kobiet kumuluje się w górnej części tułowia. Takiej relacji obydwu obwodów w ogóle nie uwzględnia się w aktualnych tabelach wymiarów odzieży i z tego punktu widzenia tę kategorię kobiet starszych należy uznać za nietypową. Problemy z zakupem odzieży w odpowiednim rozmiarze będą miały również kobiety o dużych obwodach klatki piersiowej i bioder, przy jednoczesnych, niewielkich różnicach pomiędzy nimi. Poczynione do tej pory obserwacje wskazują na istnienie potrzeby opracowania nowych albo zmodyfikowania obecnie używanych tabel wymiarów, wykorzystywanych 5
w przemyśle odzieżowym. Tabele te powinny pozwolić na dopasowanie produkowanej odzieży do wymiarów ciała niemałej i wciąż rosnącej grupy potencjalnych konsumentów, którymi są osoby starsze. W celu pełniejszego opisania odmienności somatycznej kobiet starszych, dokonano porównania ich wymiarów ciała z analogicznymi wymiarami kobiet młodszych (w wieku 20-60 lat, Batogowska i wsp. 1989). Ze względu na ograniczony zakres dostępnych danych liczbowych, dotyczących grupy odniesienia, analizie poddano jedynie 12 cech (tab. 3). Stwierdzono, że kobiety starsze są niższe, cięższe, mają krótsze kończyny dolne (mierzone do wysokości krocza), cechują się szerszymi barkami oraz znacznie większymi obwodami tułowia (klatki piersiowej, pasa i bioder). Nie stwierdzono natomiast znaczących różnic w szerokościach klatki piersiowej oraz bioder. Podobne wyniki, to znaczy mniejsze wymiary wysokościowe oraz większe wymiary obwodów kobiet starszych, uzyskała w swych badaniach Jarosz (1998). Tabela 3. Porównanie wymiarów ciała kobiet starszych (w wieku 60-81) z kobietami młodszymi (20-60) dla 5., 50. oraz 95. centyla (wymiary w mm). Nazwa 5 centyl 50 centyl 95 centyl cechy 60-81 20-60 R óżnica 60-81 20-60 Różnica 60-81 20-60 R óżnica Masa ciała (kg) 53,05 48,00 5,05 68,00 62,00 6,00 88,90 83,00 5,90 Wysokość ciała 1473 1502-29 1571 1600-29 1660 1701-41 Szerokość 341 271 70 364 336 28 395 373 22 barków Szerokość klatki 244 234 10 272 277-5 323 330-7 piersiowej Szerokość bioder 313 307 6 347 343 4 380 386-6 Obwód szyi 311 308 3 350 338 12 390 379 11 Obwód klatki 880 810 70 1040 928 112 1180 1090 90 piersiowej Obwód pasa 730 640 90 883 762 121 1060 950 110 Obwód bioder 930 880 50 1053 982 71 1220 1123 97 Obwód uda 460 464-4 555 541 14 645 633 12 Obwód ramienia 250 240 10 295 276 19 360 321 39 Obwód 145 147-2 162 160 2 180 179 1 nadgarstka Wysokość krocza 649 679-30 719 754-35 787 830-43 Różnice w budowie ciała ujawniły się jeszcze wyraźniej, gdy porównano wartości poszczególnych cech dla trzech grup wiekowych kobiet: młodszych (20-60 lat), starszych (60-70 lat) oraz sędziwych (71-81 lat). Wyniki porównania wskazują na występowanie wyraźnie zarysowanych, właściwych dla okresu starości, morfologicznych zmian inwolucyjnych (tab. 4). Zaobserwowano sukcesywne, następujące z wiekiem, obniżanie się wysokości ciała oraz wysokości krocza. Również masa ciała, szerokość barków i bioder, a także obwody tułowia, uda i ramienia, po okresie początkowego wzrostu, w momencie osiągnięcia przez człowieka wieku sędziwego zaczynają zmniejszać się. Obserwacja ta potwierdza opisywaną w literaturze tendencję obniżania się w schyłkowym okresie życia 6
wartości większości cech somatycznych (Malinowski 1994). Zjawisko zmian inwolucyjnych najsilniej uwidacznia się na poziomie 95. centyla, natomiast najsłabiej na poziomie 5. centyla. Tabela 4. Cechy somatyczne kobiet w trzech kategoriach wiekowych (wymiary w mm). Nazwa 5 centyl 50 centyl 95 centyl cechy 20-60 60-70 71-81 20-60 60-70 71-81 20-60 60-70 71-81 lat lat lat lat lat lat lat lat lat Masa ciała (kg) 48,00 53,00 53,95 62,00 69,25 65,00 83,00 92,95 83,53 Wysokość ciała 1502 1485 1458 1600 1582 1550 1701 1666 1643 Szerokość barków 271 342 338 336 369 360 373 395 394 Szerokość klatki 234 246 242 277 272 272 330 323 326 piersiowej Szerokość bioder 307 313 310 343 350 343 386 385 380 Obwód szyi 308 315 310 338 350 350 379 395 390 Obwód klatki piersiowej 810 871 880 928 1045 1033 1090 1204 1141 Obwód pasa 640 705 730 762 880 893 950 1090 1030 Obwód bioder 880 931 930 982 1060 1050 1123 1289 1201 Obwód uda 464 465 449 541 575 540 633 650 640 Obwód ramienia 240 250 245 276 300 290 321 365 360 Obwód nadgarstka 147 145 150 160 160 163 179 180 180 Wysokość krocza 679 655 639 754 717 720 830 782 778 4. WNIOSKI 1. Kobiety starsze (60-81 lat) charakteryzują się specyficzną budową ciała. W porównaniu z kobietami młodszymi (20-60 lat) są niższe, cięższe, mają szersze barki oraz znacznie większe obwody tułowia. Różnice dotyczą zarówno wymiarów bezwzględnych, jak i proporcji pomiędzy nimi. 2. Największe wartości masy ciała, szerokości barków oraz obwodów klatki piersiowej, bioder, uda i ramienia stwierdza się w grupie wiekowej 60-70 lat. 3. Pożądane jest wprowadzenie do tabel wymiarów odzieży nowego przedziału wysokości ciała (146-152), uwzględniającego kobiety najniższe, lokujące się na poziomie 5. centyla. 4. Zalecane jest również zwiększenie zakresu przedziałów wymiarowych dla obwodów klatki piersiowej i bioder, wynikające z: pogłębiania się dysproporcji w budowie ciała, na skutek większego przyrostu obwodu bioder i relatywnie mniejszego przyrostu obwodu klatki piersiowej, zmniejszania się różnic między obwodami klatki piersiowej i bioder, przy jednoczesnym przyroście wartości obu cech. 5. Opracowania wymagają także specjalne tabele wymiarów odzieży dla kobiet, u których obwód klatki piersiowej jest większy od obwodu bioder. LITERATURA 1. Batogowska A.: Podstawy ergonomii. Wydawnictwo WSP, Olsztyn 1998. 7
2. Batogowska A., Słowikowski J.: Atlas antropometryczny dorosłej ludności Polski dla potrzeb projektowania. Prace i Materiały Instytutu Wzornictwa Przemysłowego, Warszawa 1989, z.137. 3. Binczycka-Anholcer M.: Interdyscyplinarne podejście do badań stanu zdrowia osób w wieku podeszłym. Krajowa Konferencja Naukowa. Współczesne potrzeby i możliwości pomiaru zdrowia. Warszawa 1997, s.162-170. 4. Frątczak E., Sobieszczak A.: Seniorzy w polskim społeczeństwie. Wydawnictwo GUS, Warszawa 1999, s. 13. 5. Instytut Technik i Technologii Dziewiarskich Tricotextil. Tabele szczegółowych wymiarów dzieci, dziewcząt, chłopców, kobiet i mężczyzn. Łódź 1997. 6. International Standard ISO 8559: 1989 (E). Garment construction and anthropometric surveys - Body dimensions. 7. Jarosz E.: Dane antropometryczne osób starszych dla potrzeb projektowania. Prace i Materiały IWP, Warszawa 1998, z. 153. 8. Łaska-Mierzejewska T. (red.): Ćwiczenia z antropologii. Wydawnictwo AWF, Warszawa 1997, s.36. 9. Malinowski A.: Wstęp do antropologii i ekologii człowieka. Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 1994, s. 182-186. 10. Nowak E.: Wyzwania dla ergonomii w świetle starzenia się populacji ludzkich. Zastosowania Ergonomii, 1999, 4, s. 61-72. 11. Polska Norma: PN-P-84504.1997. Wyroby odzieżowe. Wielkości. 12. Promińska E.: Czy starość jest chorobą? Kultura Fizyczna, 1995, 1-2, s. 7-13. 13. Rogucka E. Uwarunkowania społeczne nadumieralności mężczyzn w Polsce. Monografie Zakładu Antropologii Polskiej Akademii Nauk, 13, Wrocław 1995. 14. Secomski K., Dzienio K., Drzewieniecka K.: Raport 1997. Sytuacja demograficzna Polski. Rządowa Rada Ludnościowa. Ministerstwo Gospodarki, Warszawa 1998, s.24. 15. Szatur-Jaworska B.: Ludzie starzy i starość w polityce społecznej. Warszawa 2000. Oficyna Wydawnicza ASPRA-JR, s. 67. 16. Szukalski P.: Proces starzenia się społeczeństw Europy: spojrzenie perspektywiczne. Gerontologia Polska, 6 (2), s. 51-55. 17. SOMATIC CHARACTERISTIC OF ELDERLY WOMEN (AGED 60 80). DATA FOR CLOTHES DESIGN. Abstract: The subject of this paper is anthropometric characteristic of elderly women, with particular allowance for their different body structure and proportions in comparison with younger women (aged 20 60). The practical aim of the paper is the development of recommendations for designing clothes for elderly women, based on their distinctness recorded during investigations. It has been proved that elderly women are characterized by specific body structure. In comparison with younger women they are shorter, heavier, they have wider shoulders and significantly bigger trunk circumferences (those of chest, waist and hips). 8