O filmie Kapitan Gerd Wiesler (Ulrich Mühe) jest wzorowym funkcjonariuszem Stasi. Pracuje w Wydziale XX/7 Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego, którego zadaniem było nadzorowanie środowisk twórców kultury. Ze względu na swoje osiągnięcia jest także wykładowcą w szkole dla oficerów Stasi, gdzie uczy młodych funkcjonariuszy trudnej sztuki przesłuchania. Zdolnościom kapitana Wieslera swoją karierę zawdzięcza jego kolega i przełożony, ambitny pułkownik Anton Grubitz (Ulrich Tukur). Jego kolejny awans zależy od spełnienia życzenia ministra Brunona Hempfa (Thomas Thieme), który podejrzewa o nielojalność czołowego reżimowego dramaturga Georga Dreymana (Sebastian Koch). Zadanie rozpracowania literata zostaje powierzone kapitanowi Wieslerowi, który dostaje do dyspozycji nieograniczone środki inwigilacji. Śledząc dosłownie każdy krok Dreymana i jego przyjaciółki aktorki Christy-Marii Sieland (Martina Gedeck), Wiesler odkrywa na nowo świat uczuć, poezji. Zachodząca w nim przemiana w nieprzewidziany sposób wpłynie na los wszystkich bohaterów filmu... * * * Reżyser filmu, Florian Henckel von Donnersmarck, przez ponad trzy lata zbierał dokumentację, przeprowadzając między innymi wywiady z dawnymi funkcjonariuszami oraz ich ofiarami. Konsultantem naukowym filmu był prof. Manfred Wilke, kierownik placówki badającej dzieje NRD na Wolnym Uniwersytecie w Berlinie. Film realizowano w autentycznych pomieszczeniach centrali Stasi w Berlinie. Grały w nim nie tylko historyczne wnętrza, oryginalne meble i aparatura, lecz także, na przykład, wielka, zautomatyzowana centralna kartoteka wschodnioniemieckiej bezpieki. Widz poznaje takie elementy pracy operacyjnej Stasi, jak instalacja i eksploatacja podsłuchu, kontrola korespondencji, obserwacja, czy wreszcie pobieranie próbek zapachowych w trakcie przesłuchania. Ta ostatnia metoda była zresztą wynalazkiem, specjalizującego się w kulturze i sztuce Wydziału XX/7, którego działalność przedstawiona jest w filmie.
Film, aczkolwiek skupia się na działaniach Stasi, zarysowuje także inne elementy totalitarnej rzeczywistości. Najważniejszym z nich jest pełna kontrola nad życiem społecznym (w tym wypadku artystycznym), sprawowana przez partię, przy użyciu między innymi (lecz nie tylko) aparatu bezpieczeństwa. Złowroga postać ministra Hempfa przypomina, iż Stasi nie działała sama z siebie, lecz realizowała zalecenia Niemieckiej Socjalistycznej Partii Jedności (SED). Film ukazuje także bezbronność jednostki wobec totalitarnej machiny, która w imię zbrodniczej ideologii może zniszczyć każdego. Życie na podsłuchu ( Das Leben der Anderen ) Niemcy 2005/2006 reż. Florian Henckel von Donnersmarck wyk. Martina Gedeck, Ulrich Mühe, Sebastian Koch muz. Gabriel Yared Dystrybucja w Polsce: Monolith Plus W kinach od 26 stycznia 2007 r. Grupom zorganizowanym przysługują zniżki na bilety.
Krótki zarys historii NRD Po zakończeniu II wojny światowej terytorium Niemiec podzielono na cztery strefy okupacyjne amerykańską, brytyjską, francuską i sowiecką. Wraz z narastaniem zimnej wojny, problem niemiecki odgrywał coraz większą rolę w polityce mocarstw, które chciały pozyskać dla siebie niedawnego wspólnego wroga. Konflikt wszedł w szczytową fazę po proklamowanej przez Związek Sowiecki blokadzie zachodnich stref Berlina w czerwcu 1948 r. Blokada, przełamana ogromnym wysiłkiem aliantów zachodnich (zorganizowali oni tzw. most powietrzny, którym dostarczano do Berlina wszelkie produkty), zakończyła się w maju 1949 r. Kilka miesięcy później, 7 września 1949 r., na obszarze trzech zachodnich stref okupacyjnych powstała Republika Federalna Niemiec. W odpowiedzi 7 października Związek Sowiecki przekształcił swoją strefę okupacyjną w Niemiecką Republikę Demokratyczną. Prezydentem nowego państwa został Wilhelm Pieck (pełnił ten urząd do śmierci w 1960 r.), zaś liderem partii komunistycznej (Niemiecka Socjalistyczna Partia Jedności) do 1971 r. pozostawał Walter Ulbricht. Zastąpił go Erich Honecker, który sprawował tę funkcję aż do 1989 r. W czerwcu 1953 r. Niemiecką Republiką Demokratyczną wstrząsnęło powstanie ludowe masowy bunt społeczeństwa. Demonstracje i strajki
objęły kilkaset miejscowości. Powstanie zostało krwawo stłumione przez wojska sowieckie. W rezultacie z jednej strony zwiększono wysiłki zmierzające do podniesienia stopy życiowej obywateli, z drugiej zaś systematycznie rozbudowywano aparat represji. Destalinizacja po XX Zjeździe Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego (luty 1956 r.) nie wywarła większego wpływu na sytuację w NRD. Pojawiła się opozycja wewnątrzpartyjna, została jednak jesienią tegoż roku rozbita, a jej lider, filozof Wolfgang Harich, skazany na 10 lat więzienia. Władze NRD nie były jednak w stanie powstrzymać najpopularniejszej formy oporu przeciwko komunistycznej dyktaturze masowych ucieczek do RFN. Na zachód uciekało rokrocznie nawet ponad 300 tys. osób; łącznie w latach 1949 1961 liczba uciekinierów osiągnęła 2 686 942. Aby powstrzymać wyludnianie kraju, podjęto decyzję o budowie muru berlińskiego i systemu zapór na granicy między NRD a RFN. W ciągu jednego dnia, 13 sierpnia 1961 r., Berlin został podzielony najpierw tymczasowymi zasiekami, a wkrótce pierwszym murem. W połowie lat 70. mur doczekał się swojej czwartej, najbardziej rozbudowanej wersji, wyposażonej nie tylko w wieżyczki strażnicze i instalacje sygnalizacyjne, lecz także w urządzenia samostrzelające. NRD przekształciła się w pilnie strzeżone więzienie, w którym zamknięto ponad 16 mln osób. Liczba ucieczek spadła do kilkuset rocznie, zaś 192 osoby zginęły w trakcie prób wyrwania się z kraju.
W kolejnych latach rozbudowywano system kontroli społeczeństwa, któremu jednak równocześnie zapewniano stosunkowo wysoki (jak na warunki bloku sowieckiego) standard życia. Pierwsze przejawy działalności opozycyjnej pojawiły się w połowie lat 70., a jej rozwój przyspieszyło pozbawienie w 1976 r. możliwości powrotu do NRD znanego poety i pieśniarza Wolfa Biermanna. Działania opozycyjne koncentrowały się w kręgach intelektualnych oraz przy niektórych parafiach ewangelickich. Istniejące grupy nie miały przeważnie charakteru politycznego, zajmując się upowszechnianiem niezależnej kultury, walcząc o przestrzeganie praw człowieka lub propagując postawy pacyfistyczne. Grupy opozycyjne stanowiły jedynie margines społeczeństwa wschodnioniemieckiego, w dodatku na wielką skalę rozpracowywany przez Stasi. Także wydarzenia w Polsce w latach 1980 1981 nie pobudziły mieszkańców NRD do bardziej otwartych protestów. Większość z nich ograniczała się do oglądania po kryjomu zachodnioniemieckiej telewizji, na co dzień wypełniając posłusznie polecenia partii. Sytuacja zaczęła się zmieniać dopiero w 1989 r. Działaczom opozycji udało się udowodnić ewidentne fałszerstwa podczas majowych wyborów komunalnych, co zapoczątkowało śmielsze niż dotychczas protesty. Liberalizacja systemu w Polsce i na Węgrzech sprawiła, iż wschodni Niemcy, korzystając z możliwości bezwizowego odwiedzania tych krajów, zaczęli masowo przedostawać się na teren ambasad RFN w Budapeszcie i Warszawie, gdzie prosili o przyznanie azylu politycznego. Ze względu na skalę zjawiska władze NRD wyraziły zgodę, by pociągi z uchodźcami przejeżdżały przez ich terytorium. Decyzja ta spowodowała nasilenie demonstracji ulicznych, które w początkach października 1989 r. w Dreźnie i Lipsku przybrały ogromne rozmiary. W ten sposób w 40. rocznicę swego powstania Niemiecka Republika Demokratyczna zaczęła chylić się ku upadkowi. Nie mogąc stłumić powszechnego buntu obywateli, przywódcy partii komunistycznej zdecydowali się na zmiany personalne, które jednak nie uspokoiły nastrojów. 9 listopada podjęto decyzję o otwarciu granic, powitaną z ogromnym wybuchem entuzjazmu po obu stronach muru. Wkrótce wzorem innych państw bloku wschodniego przeprowadzono rozmowy okrągłego stołu, co doprowadziło do powołania niekomunistycznego rządu i wolnych wyborów. Za zgodą mocarstw okupacyjnych 3 października 1990 r. doszło do zjednoczenia obu państw niemieckich.
Czym była Stasi? Ministerstwo Bezpieczeństwa Państwowego (Ministerium für Staatssicherheit, w skrócie Stasi lub MfS), powstało już w lutym 1950 r., a więc zaledwie kilka miesięcy po utworzeniu NRD. Podobnie jak inne tego typu struktury w państwach bloku wschodniego, organizowano je ściśle według wzorców sowieckich, początkowo pod nadzorem kilkuset doradców przysłanych z Moskwy. Rola MfS znacząco wzrosła po stłumieniu powstania z czerwca 1953 r. Odtąd Stasi nieustannie się rozrastała, stopniowo obejmując swą kontrolą wszelkie dziedziny życia społecznego. Pod koniec swego istnienia centrala Ministerstwa Bezpieczeństwa Państwowego składała się z ponad 30 jednostek w randze departamentu i szeregu pomniejszych. Sieć placówek terenowych pokrywała całe państwo, kilka tysięcy oficerów pracujących na etatach niejawnych kontrolowało najważniejsze urzędy. Stasi pochłaniała coraz większe środki z budżetu państwa. O ile w 1960 r. było to 429 mln marek, to w 1986 r. już ponad 4 mld. Z roku na rok wzrastała liczba funkcjonariuszy, od początkowych 2700 do 91 015 w 1989 r. (wliczając w to ponad 11 tys. żołnierzy specjalnych jednostek wojskowych podporządkowanych Stasi). Podobnie wzrosła liczba wszelkiego rodzaju tajnych współpracowników z ok. 10 tys. do 174 tys.
W latach 80. funkcjonariusze Stasi kontrolowali ok. 90 tys. listów oraz 60 tys. paczek dziennie. Tylko w samym Berlinie Wschodnim jednocześnie można było podsłuchiwać rozmowy prowadzone z 20 tys. telefonów! Szacuje się, iż łącznie w archiwach Stasi zgromadzono akta dotyczące 6 mln osób. W odpowiednich kartotekach zbierano wzory pisma obywateli, wzory czcionek wszystkich zarejestrowanych maszyn do pisania itp. Aresztowanych opozycjonistów od lat 70. eksportowano do RFN w zamian za potrzebne państwu dewizy. Szeroko zakrojone działania operacyjne prowadzono także na Zachodzie, szczególnie w RFN. Jednym z największych sukcesów Stasi było zwerbowanie Güntera Guillaume, sekretarza kanclerza Willy ego Brandta. Od 1957 do 1989 r. Stasi kierował Erich Mielke, zaś szefem wywiadu w latach 1953 1987 pozostawał Markus Wolf. Stasi była podporządkowana i wykonywała polecenia ścisłego kierownictwa partii komunistycznej. W listopadzie 1989 r. MfS zostało przekształcone w Urząd Bezpieczeństwa Narodowego, zaś ostateczne rozwiązanie jego struktur nastąpiło w początkach 1990 r. Stasi była niewątpliwie najbardziej rozbudowaną tajną policją polityczną w całym bloku sowieckim. Do perfekcji doprowadzono wiele metod działania, np. wykorzystujących wiedzę o psychologii człowieka.
Metody i techniki pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa W fimie Życie na podsłuchu przedstawione zostały podstawowe metody i techniki pracy operacyjnej aparatu bezpieczeństwa. Stosowane były one zarówno przez Stasi, jak i polską Służbę Bezpieczeństwa. Należały do nich między innymi: Agentura wykorzystanie różnych kategorii agentury (w przypadku Polski byli to m.in. tajni współpracownicy, kontakty obywatelskie i operacyjne, konsultanci, właściciele lokali kontaktowych) stanowiło podstawową metodę prowadzenia działań operacyjnych przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa. Agentura dostarczała najcenniejszych informacji, była także wykorzystywana do prowadzenia aktywnych działań, np. dezintegracyjnych. Dezintegracja była wymierzona bądź w grupy (np. organizacje opozycyjne, Kościół) i miała doprowadzić do ich wewnętrznego rozbicia i skłócenia, bądź też w konkretne osoby, aby doprowadzić je do rozstroju psychicznego, załamania i w efekcie przerwania działalności opozycyjnej. Kontrola (perlustracja) korespondencji prowadzono ją zarówno w sposób systematyczny wobec wybranych osób (przejmując wszystkie adresowane do nich listy), jak i wyrywkowy, kontrolując część listów wybranych losowo. Ta druga metoda służyła wychwyceniu korespondencji świadczącej o wrogiej działalności i badaniu aktualnych nastrojów społecznych. Obserwacja istniały dwie podstawowe metody obserwacji: a) prowadzona w sposób tajny, służąca np. rozpoznaniu kontaktów danej osoby oraz b) prowadzona w sposób półjawny, zmierzająca przede wszystkim do wywarcia presji psychicznej. Podsłuch stosowano zarówno podsłuch telefoniczny (PT), jak i podsłuch pokojowy (PP); w miarę rozwoju techniki wprowadzano do użytku również środki umożliwiające prowadzenie podglądu wybranych miejsc. 10
Udostępnianie materiałów archiwalnych wytworzonych przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa Z chwilą upadku reżimów komunistycznych i po likwidacji bądź przekształceniu struktur komunistycznego aparatu bezpieczeństwa pojawiły się żądania udostępnienia materiałów zbieranych na poszczególne osoby. Najbardziej radykalną formę przybrały one w NRD, gdzie w styczniu 1990 r. demonstranci zajęli siedziby Stasi, chroniąc akta przed dalszym niszczeniem. W rezultacie udało się społeczeństwu doprowadzić do przyjęcia przez parlament ustawy o utworzeniu Urzędu Pełnomocnika Rządu Federalnego ds. Dokumentów Służby Bezpieczeństwa b. NRD oraz późniejszej ustawy o aktach Stasi (ostatnio jej obowiązywanie przedłużono o kolejnych 5 lat). Pierwszym szefem Urzędu został Joachim Gauck, obecnie funkcję tę sprawuje Marianne Birthler. W efekcie działań Urzędu (polegających nie tylko na przejęciu akt MfS, lecz także np. na rekonstrukcji zniszczonych materiałów) w styczniu 1992 r. udostępniono pierwsze dokumenty archiwalne z liczącego 180 km akt zbioru. Do chwili obecnej dostęp do dokumentów Stasi uzyskało ponad 2 mln osób, przede wszystkim inwigilowanych w okresie reżimu komunistycznego oraz badaczy. Przykład niemiecki przez wiele lat inspirował pozostałe państwa Europy Środkowo-Wschodniej, jednakże nawoływaniom do jego naśladowania nie towarzyszyły żadne konkretne działania. W Polsce dopiero w 1999 r. Sejm przyjął ustawę o utworzeniu Instytutu Pamięci Narodowej, który realną działalność rozpoczął w drugiej połowie następnego roku. Pierwszym prezesem IPN został prof. Leon Kieres, obecnie funkcję tę sprawuje dr hab. Janusz Kurtyka. Instytut udostępnia zgromadzone materiały (ponad 85 km bieżących akt) osobom poszkodowanym przez reżim komunistyczny, a także naukowcom. W efekcie ostatniej nowelizacji ustawy materiały te staną się również dostępne dla dziennikarzy. Poza udostępnianiem akt IPN prowadzi również liczne śledztwa w sprawie zbrodni wojennych, zbrodni przeciwko ludzkości i zbrodni komunistycznych. Inną formą aktywności Instytutu jest realizacja wielu projektów badawczych poświęconych dziejom Polski w latach 1939 1989 oraz prowadzenie działań edukacyjnych. Więcej informacji można odnaleźć na stronie www.ipn.gov.pl. 11
Propozycja wykorzystania filmu w procesie dydaktycznym Film może zostać wykorzystany w szkołach ponadpodstawowych jako punkt wyjścia do przeprowadzenia lekcji historii oraz wiedzy o społeczeństwie. Najwłaściwsza wydaje się forma dyskusji, do której wprowadzeniem będzie projekcja filmu. W przypadku lekcji historii poświęcona ona może być takim tematom, jak ogólna charakterystyka systemu komunistycznego i rola, jaką odgrywał w nim aparat bezpieczeństwa, dziejom antykomunistycznej opozycji (warunkom jej funkcjonowania i możliwościom stawiania oporu), przyczynom i okolicznościom upadku systemu komunistycznego w Europie w 1989 r. Na lekcji wiedzy o społeczeństwie głównym tematem dyskusji stać się może problem różnic między systemem totalitarnym a demokratycznym, rola służb specjalnych w funkcjonowaniu państwa, problem rozliczenia komunistycznej przeszłości (działalność IPN, lustracja, dyskusje publiczne związane z niektórymi wydarzeniami historycznymi). Film można wykorzystywać dydaktycznie także we fragmentach. Kilkuminutowe odcinki mogą posłużyć nauczycielowi np. do zilustrowania konkretnych sposobów pozyskiwania informacji przez komunistyczne służby bezpieczeństwa lub metod zastraszania i represji przez nie stosowanych. W tym wypadku wskazane wydaje się zastosowanie pracy w grupach analizujących na podstawie konkretnych fragmentów daną technikę operacyjną lub formę działania (represji), a następnie przedstawiających swoje ustalenia reszcie klasy. Tak potraktowany materiał może także pełnić rolę krótkich ilustracji do wykładu lub rozmowy nauczającej. 12
Propozycja szczegółowych zagadnień do dyskusji: jakie były konsekwencje podjęcia działalności opozycyjnej w systemie komunistycznym? jaką rolę pełnił aparat bezpieczeństwa (SB, Stasi itp.) w systemie komunistycznym? jakimi metodami posługiwał się komunistyczny aparat bezpieczeństwa? jakie były sposoby werbowania tajnych współpracowników? czy w systemie totalitarnym istniały osoby lub środowiska wyłączone spod kontroli? dlaczego w okresie komunizmu władze przywiązywały tak wielką wagę do postaw twórców pisarzy, artystów, aktorów? czym różni się system totalitarny od demokracji? jakie było miejsce i rola jednostki w systemie komunistycznym? jakie znaczenie ma udostępnianie materiałów archiwalnych wytworzonych przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa osobom pokrzywdzonym i badaczom? 13
Dla zainteresowanych Inne filmy fabularne Aleja Słoneczna, reż. L. Haussmann, Niemcy 1999 Good Bye Lenin, reż. W. Becker, Niemcy 2003 Gry uliczne, reż. K. Krauze, Polska 1996 Przesłuchanie, reż. R. Bugajski, Polska 1982 Przedstawienia Teatru Telewizji Miś Kolabo, reż. R. Bugajski Norymberga, reż. W. Krzystek Podstawowa literatura T. Garton Ash, Niemieckość NRD, Londyn 1989 T. Garton Ash, Teczka: historia osobista, Kraków 1997 E. Matkowska, System. Obywatel NRD pod nadzorem tajnych służb, Kraków 2003 Stasi: strażnik komunistycznego reżimu. Katalog wystawy, Kraków 2000 S. Wolle, Wspaniały świat dyktatury: codzienność i władza w NRD 1971 1989, Warszawa 2003 P. de Vilemarest, Stasi Markusa Wolfa. Niemiecka wojna domowa 1945 1991, Komorów 1997 Materiały opracowane przez Instytut Pamięci Narodowej Foto: Monolith Plus Kontakt: 0-22 431-83-83 (sekretariat Biura Edukacji Publicznej) 0-22 581-85-42 (Dyrektor Sekretariatu Prezesa IPN) 14
15
16