PRACA ORYGINALNA Rocznik Naukowy, AWFiS w Gdańsku, 214 r., t. XXIV Prenatalne ćwiczenia mięśni brzucha w świadomości kobiet ciężarnych i młodych matek Prenatal abdominal exercises in the opinions of pregnant women and young mothers NATALIA RAJKOWSKA 1 ABCDEF, ANNA SZUMILEWICZ 2 ABDG Akademia Wychowania Fizycznego i Sportu im. Jędrzeja Śniadeckiego w Gdańsku 1 Studia doktoranckie 2 Zakład Fitness i Sportów Siłowych, Katedra Sportu Powszechnego A projekt badania; B zebranie danych; C analiza statystyczna; D interpretacja danych; E przygotowanie maszynopisu; F przegląd piśmiennictwa; G zapewnienie finansowania Streszczenie Mięśnie brzucha mają istotne znaczenie w zachowaniu wielu prawidłowych czynności fizjologicznych. Tworzą mocną lecz elastyczną ścianę, która utrzymuje narządy w jamie brzusznej, chroni je przed urazami i pomaga zachować ich prawidłowe położenie przy wyprostowanej pozycji ciała. Mięśnie brzucha odgrywają istotną rolę w trakcie ciąży. Celem badań było określenie poziomu wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w czasie ciąży u kobiet ciężarnych i młodych matek. Badaniem w formie sondażu diagnostycznego objęto 68 kobiet: 31 (46%) kobiet ciężarnych i 37 (54%) młodych matek, które mają dziecko do 4 roku życia. Badanie przeprowadzono na przełomie stycznia i lutego 212 r. w Gdańsku. Wyniki wykazały, że badane mają niski poziom wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w ciąży. Ze względu na stwierdzony u ankietowanych kobiet ciężarnych i młodych matek niski poziom świadomości dotyczący wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży, należy edukować kobiety w tym zakresie. Słowa kluczowe: prenatalna aktywność fizyczna, ćwiczenia mięśni brzucha, rozstęp mięśni prostych brzucha, edukacja prenatalna. Abstract Abdominal muscles are important in maintaining many normal physiological functions. They create a strong but flexible wall that keeps the organs in the abdominal cavity, protects them from injury and helps to maintain their correct position with an upright body position. Abdominal muscles play an important role during pregnancy. The aim of the study was to determine the level of knowledge about exercises shaping abdominal muscles during pregnancy in pregnant women and young mothers. The study in the form of a diagnostic survey involved 68 women: 31 (46%) of pregnant women and 37 (54%) of young mothers who have a child under four years old. The study was conducted in late January and February 212 in Gdansk. The results showed a low level of knowledge about shaping exercises abdominal muscles during pregnancy among the testes women. Because of a low level of awareness on exercising abdominal muscles during pregnancy among pregnant women and young mothers, women should be educated in this regard. Key words: prenatal physical activity, abdominal exercises, diastasis recti, perinatal education. Wstęp Mięśnie brzucha spełniają funkcję posturalną, utrzymują wnętrzności w jamie brzusznej, biorą udział w ruchu tułowia, stabilizują miednicę i tułów, wspomagają oddychanie [1]. W trakcie ciąży dochodzi do zmian w organizmie. Zauważa się istotny wpływ ciąży na układ kostno-mięśniowy, poprzez działanie hormonów ciążowych. Progesteron wpływa na relaksację mięśni, natomiast estrogeny wspomagają działanie relaksyny. Relaksyna zmienia skład kolagenu obecnego w stawach, więzadłach i tkance łącznej. Kolagen w trakcie ciąży zawiera więcej wody, wzmaga giętkość, wiotkość i ruchomość stawów w celu zapewnienia większej przestrzeni rozwijającemu się dziecku. Najbardziej narażony na przeciążenia jest kręgosłup, ponieważ dodatkowym obciążeniem jest zwiększona masa ciała oraz przesunię- Autor korespondencyjny: Mgr Natalia Rajkowska Ul. Wiesława 6 B/11 8-757 Gdańsk Tel. 5 377 533 e-mail: nataliarajkowska@wp.pl
9 N. Rajkowska, A. Szumilewicz cie środka ciężkości. Może dojść do nadmiernego wygięcia krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie strzałkowej. Najczęściej dochodzi do pogłębienia lordozy lędźwiowej i zwiększenia przodopochylenia miednicy. Rozciągnięciu ulegają mięśnie brzucha. Zmiany w sylwetce kobiety mogą być przyczyną bólu pleców [2]. Rozstęp mięśni prostych brzucha to separacja mięśni prostych wzdłuż kresy białej. Przeważnie pojawia się u kobiet w trakcie ciąży. Etiologia rozstępu mięśni prostych brzucha jest nieznana. Do czynników ryzyka zalicza się: wielorództwo, wiek matki, obowiązki opieki rodzicielskiej [1]. Odpowiednio dostosowana aktywność fizyczna może pozytywnie wpłynąć na przebieg ciąży, a także na okres porodu oraz połogu [3]. Istotnym aspektem w trakcie wykonywania ćwiczeń jest zwrócenie uwagi na prawidłową postawę. Ćwiczenia mięśni brzucha zmniejszają możliwość wystąpienia zmian posturalnych oraz łagodzą dolegliwości bólowe odcinka lędźwiowego pleców [4]. Cel Określenie poziomu wiedzy na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w czasie ciąży u kobiet oczekujących dziecka i młodych matek. Materiał i metody Badania przeprowadzono wśród 68 kobiet, które co najmniej raz były w ciąży powyżej pierwszego trymestru w średniej wieku M = 31 lat, SD = ±4,15. Pierwszą grupę stanowiły kobiety ciężarne (n = 31) uczestniczące w prenatalnym programie treningowo-edukacyjnym Ćwiczenia dla przyszłych mam, prowadzonym w AWFiS w Gdańsku wiosną 213 r. Program realizowany był w 6-tygodniowych cyklach i kierowany był do kobiet od drugiego trymestru ciąży fizjologicznej, które uzyskały zgodę lekarza na wykonywanie ćwiczeń. Przez 6 tygodni badane uczestniczyły w zajęciach ruchowych 3 razy w tygodniu, prowadzonych przez wykwalifikowanego instruktora. Zajęcia trwały 6 minut i zawierały część aerobową, ćwiczenia wzmacniające, w tym ćwiczenia mięśni brzucha, ćwiczenia rozciągające, relaksacyjne i oddechowe, ćwiczenia pozycji porodowych oraz wizualizację ciąży i porodu. Ważnym elementem zajęć były treści edukacyjne, m.in. na temat celu i techniki poszczególnych ćwiczeń, w tym ćwiczeń mięśni brzucha i rozstępu mięśni brzucha. Rekomendowane było wykonywanie wszystkich proponowanych ćwiczeń. Jednakże w przypadku kiedy w jakimś ćwiczeniu kobieta odczuwała dyskomfort psychofizyczny, sugerowano, by z niego zrezygnowała. Kobiety z drugiej grupy (n = 37), będąc w ciąży, nie uczestniczyły w programie treningowo-edukacyjnym. Badania przeprowadzono metodą sondażu diagnostycznego przy pomocy anonimowego kwestionariusza, skonstruowanego na cele badań i zwalidowanego metodą sędziów kompetentnych przed badaniem. W kwestionariuszu zamieszczono 11 pytań o ćwiczenia mięśni brzucha w ciąży i rozstęp mięśni brzucha. Do ilościowej analizy danych wykorzystano program komputerowy STATISTICA w wersji 1.. Do porównania odpowiedzi kobiet ciężarnych i młodych matek zastosowano test chi-kwadrat. Przyjęto poziom istotności statystycznej p =,5. Badania były finansowane ze środków na badania statutowe Wydziału Turystyki i Rekreacji Akademii Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Wyniki Więcej niż połowa respondentek zaznaczyła, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzucha w trakcie ciąży, ponad 2% ankietowanych, że nie można wykonywać takich ćwiczeń. Około połowa badanych kobiet uważała, że w kilka tygodni po porodzie naturalnym można rozpocząć ćwiczenia mięśni brzucha. 23% kobiet zaznaczyło, że można rozpocząć ćwiczenia po kilku dniach, 18% respondentek zaznaczyło, że po kilku godzinach. Prawie połowa ankietowanych kobiet nie wiedziała czy ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć na przebieg ciąży. 47% badanych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzucha wpływają pozytywnie na przebieg ciąży. Żadna z kobiet z grupy interwencyjnej nie zaznaczyła odpowiedzi stwierdzającej, że ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć negatywnie lub nie mają znaczenia w przebiegu ciąży (ryc. 1).
Prenatalne ćwiczenia mięśni brzucha w świadomości kobiet ciężarnych i młodych matek 91 Czy uważa Pani, że ćwiczenia mięśni brzucha mogą wpłynąć na przebieg ciąży? Chi 2 = 9,24 p =,26 N = 68 nie wiem 11 17 nie mają znaczenia 3 Grupa I - kobiety ciężarne tak, negatywnie 5 Grupa II - młode matki tak, pozytywnie 14 18 5 1 15 2 Ryc. 1. Rozkład wiedzy na temat wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na przebieg ciąży Większość respondentek nie wiedziała, czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha. Dziewięć procent badanych nie znało odpowiedzi na pytanie, czy mając rozstęp mięśni prostych brzucha, można wykonywać ćwiczenia na mięśnie brzucha. Ponad połowa ankietowanych kobiet nie wykonywała ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży. Zauważa się istotną statystycznie różnicę w zakresie deklarowanego wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha między grupą interwencyjną a kontrolną (p =,1, chi 2 = 2,37). Dwadzieścia osiem procent respondentek z grupy interwencyjnej zaznaczyło, że nie wykonują ćwiczeń mięśni brzucha w czasie ciąży (ryc. 2). Czy wykonuje/ wykonywała Pani w okresie ciąży ćwiczenia mięśni brzucha? N = 68 chi 2 = 2,37 p =,1 nie 8 32 Grupa I - kobiety ciężarne tak 7 21 Grupa II - młode matki 1 2 3 4 Ryc. 2. Rozkład odpowiedzi na temat wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w ciąży Czterdzieści trzy procent kobiet wiedziało, że należy wykonywać wydech podczas wysiłku napięcia mięśni brzucha. Natomiast aż 31% respondentek zaznaczyło, że należy wykonywać wdech podczas wysiłku. Zarówno w pierwszej, jak i w drugiej grupie około 3% ankietowanych kobiet zaznaczyło, że należy wykonać wdech podczas wysiłku (ryc. 3).
92 N. Rajkowska, A. Szumilewicz Podczas ćwiczeń mięśni brzucha należy: Chi 2 = 1,28 p =,734 N = 68 oddychać we własnym tempie 3 7 wstrzymywać oddech wykonywać wydech podczas wysiłku 13 15 wykonywać wdech podczas wysiłku 9 11 2 4 6 8 1 12 14 16 Grupa I - kobiety ciężarne Grupa II - młode matki Ryc. 3. Rozkład wiedzy na temat oddychania w trakcie wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha Większość badanych kobiet nie wiedziała czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha. Żadna z kobiet z grupy interwencyjnej nie miała rozstępu mięśni brzucha. Istotne jest, że część respondentek w obu grupach zaznaczyła, że nie wiedzą, czy mają rozstęp mięśni prostych brzucha. Dyskusja Na podstawie wyników badań można zauważyć, że spośród 68 ankietowanych kobiet 58% odpowiedziało, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzucha w ciąży. Ilość odpowiedzi twierdzących nie jest zadowalająca ponieważ zbadano, że odpowiednio dopasowane ćwiczenia mięśni brzucha pozytywnie wpływają na przebieg ciąży [5]. Na pytanie dotyczące wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na przebieg ciąży tylko 7% badanych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzucha mają negatywny wpływ na przebieg ciąży. Pogląd ten może pochodzić z braku wiedzy na temat ciąży, ale może mieć też związek z nieścisłościami, jakie można zaobserwować w poradnikach dla przyszłych mam. Według Sandy Jones i Marcie Jones [6] należy unikać ćwiczeń związanych z napinaniem mięśni brzucha. Jednocześnie autorki zalecają jazdę na rowerze stacjonarnym, pozycję kota z jogi, czyli klęk podparty z uniesioną głową, oraz jogging dla osób, które wcześniej biegały. Jedna informacja wyklucza drugą. Niepokojące są uzasadnienia odpowiedzi negatywnego wpływu ćwiczeń mięśni brzucha na ciążę, które brzmiały: niepotrzebnie mogą wywołać skurcze, niebezpieczne często dla ciąży, może dojść do poronienia. Według poradnika dla kobiet w ciąży [7] są to najczęściej występujące mity, w które wierzą niektóre kobiety. Należy podkreślić, że żadna z kobiet, które uzasadniły odpowiedź negatywnego wpływu ćwiczeń mięśni brzucha, nie brała udziału w projekcie treningowo-edukacyjnym oraz nie wykonywała ćwiczeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży. Czterdzieści siedem procent badanych kobiet odpowiedziało, że ćwiczenia mięśni brzucha wpływają pozytywnie na przebieg ciąży. Interesujące jest, że aż 21 kobiet uzasadniło swoją odpowiedź. Badane zwróciły uwagę na wpływ ćwiczeń na układ kostno-stawowy odpowiadając: zmniejszają się bóle kręgosłupa, utrzymanie prostej sylwetki, wpływają na trzymanie kręgosłupa. Respondentki zwróciły szczególną uwagę na wpływ ćwiczeń na przebieg porodu i okresu po porodzie odpowiadając: mniejszy ból w trakcie porodu, przyśpieszenie i ułatwienie porodu, szybszy powrót do formy, pomoc w trakcie parcia, przygotowanie do porodu naturalnego. Wszystkie te korzyści znajdują potwierdzenie w ogólnodostępnych poradnikach dla kobiet ciężarnych i podręcznikach dla położnych [7 1]. Prawie połowa badanych kobiet (47%) odpowiedziała, że można wykonywać ćwiczenia mięśni brzucha w kilka tygodni po porodzie naturalnym. Tylko 18% ankietowanych kobiet uważało, że
Prenatalne ćwiczenia mięśni brzucha w świadomości kobiet ciężarnych i młodych matek 93 można rozpocząć ćwiczenia w kilka godzin po porodzie. Według wielu pozycji w literaturze kobieta po porodzie naturalnym bez powikłań powinna zacząć ćwiczyć tak szybko jak jest to możliwe [2, 1, 11]. Ćwiczenia mięśni brzucha w trakcie ciąży wykonywało 41% respondentek. Istnieje istotna różnica między wykonywaniem ćwiczeń mięśni brzucha a uczestniczeniem w projekcie treningowo-edukacyjnym dla przyszłych mam (p =,1). Zastanawiające jest, że aż 28% respondentek, które uczestniczyły w projekcie treningowo-edukacyjnym zaznaczyło, że nie wykonuje ćwiczeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży. Może to świadczyć o braku wiedzy na temat wpływu odpowiednich ćwiczeń na dane grupy mięśniowe. O niewystarczającym poziomie wiedzy na temat prenatalnej aktywności fizycznej kobiet ciężarnych dowodzą prace między innymi Wojtyły, Chidozie et al., Evenson and Bradley [12 14]. Należy włączyć edukację prozdrowotną, aby uświadomić kobietom jak ważna jest aktywność fizyczna w czasie oczekiwania na dziecko. Na pytanie dotyczące oddychania w czasie wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha 31% zaznaczyło, że należy wykonać wdech podczas wysiłku, napięcia mięśni. Zastanawiające jest, że tak wiele kobiet zaznaczyło tę odpowiedź ponieważ branie wdechu podczas wysiłku lub wstrzymywanie oddechu zwiększa ciśnienie wewnątrzbrzuszne. Niepokojące może być także to, że w obu grupach wiele kobiet uważa, że należy wykonać wdech podczas wysiłku. Wyniki wskazują na potrzebę przypominania o oddychaniu w trakcie ćwiczeń oraz dokładnego obrazowania mechanizmu oddychania. Wyniki badań ukazują niski poziom wiedzy na temat, czym jest rozstęp mięśni prostych brzucha. 7% ankietowanych kobiet odpowiedziała na to pytanie: nie wiem. Może mieć to związek z brakiem informacji na ten temat. W niektórych poradnikach dla przyszłych mam istnieją jedynie wzmianki na ten temat [6]. Ciekawe jest, że żadna z kobiet uczestniczących w projekcie treningowo-edukacyjnym nie miała rozstępu mięśni brzucha, co może potwierdzać badania Boissonnault i Blaschak [15], którzy nie zauważyli rozstępu mięśni prostych brzucha u kobiet ćwiczących regularnie. Istotne jest, że niektóre respondentki w obu grupach zaznaczyły, że nie wiedzą, czy mają rozstęp mięśni prostych brzucha. Świadczy to o małej wiedzy i braku popularności tego zagadnienia. Wnioski Ze względu na stwierdzony u ankietowanych kobiet ciężarnych i młodych matek niski poziom świadomości dotyczący wykonywania ćwiczeń mięśni brzucha w trakcie ciąży, należy edukować kobiety w tym zakresie. Istnieje potrzeba kształcenia lekarzy i instruktorów na temat prenatalnej aktywności fizycznej ze szczególnym uwzględnieniem mięśni brzucha, aby mogli przekazywać wiedzę kobietom ciężarnym i instruować je, jak bezpiecznie i zdrowo przebyć okres oczekiwania na dziecko. Konieczne jest przygotowanie programów edukacyjnych na temat ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w trakcie ciąży opartych na badaniach naukowych z tej tematyki. Limity pracy Autorzy są świadomi, że badania były przeprowadzone na nielicznej grupie, były nierandomizowane, oparte na subiektywnych opiniach respondentek zamieszczanych w kwestionariuszach. Niemniej jednak poruszają bardzo ważny problem prenatalnych ćwiczeń mięśni brzucha, wymagający dalszej analizy badawczej. Badania te mają być początkiem dalszych badań eksperymentalnych. W odniesieniu do wielu rozważanych aspektów konieczne było posiłkowanie się literaturą popularno-naukową i podręcznikami dla lekarzy i położnych, ponieważ brakuje danych na ten temat w literaturze naukowej. Wskazuje to na konieczność prowadzenia badań na temat wpływu ćwiczeń kształtujących mięśnie brzucha w ciąży na przebieg ciąży, porodu i połogu. Ponadto istnieje potrzeba popularyzowania wiedzy z zakresu ćwiczeń mięśni brzucha w przebiegu ciąży.
94 N. Rajkowska, A. Szumilewicz BIBLIOGRAFIA [1] Benjamin DR, van de Water AT, Peiris CL. Effects of exercise on distasis of the rectus abdominis muscle in the antenatal and postnatal periods: a systematic review. Physiotherapy. 214;1:1-8. [2] Norwitz E, Schorge J. Położnictwo i ginekologia w zarysie. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 26. [3] Sui Z, Dodd JM. Exercise in obese pregnant: positive impacts and current perceptions. International Journal of Women s Health. 213 Jul 3;5:389-98. [4] Zachovajevas P, Zachovajevienė B, Banionytė J, Siaurodinas A. Influence on core stability and low back pain during pregnancy and after delivery. KŪNO KULTŪRA, Sportas (Lithuanian Academy of Physical Education). 212;3(86):99-16. [5] Chiarello C, Falzone L, McCaslin K, Patel M, Ulery K. The effects of an exercise program on diastasis recti abdominis in pregnant women. Journal of Women s Health Physical Therapy. 25;29(1):11-16. [6] Jones S, Jones M. Będziemy rodzicami! Warszawa: Świat Książki; 26. [7] Gallo s B. Expecting Fitness. Los Angeles: Renaissance Books; 1999. [8] Berk B. Aktywna mama. Warszawa: Wydawnictwo Buk Rower; 21. [9] Ćwiek D. Szkoła rodzenia. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 21. [1] Iwanowicz-Palus GJ. Alternatywne metody opieki okołoporodowej. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL; 212. [11] Mallet T. Super Fit Mama. Cambridge: Perseus Books Group; 29. [12] Wojtyła A, Kapka-Skrzypczak L, Biliński P, Paprzycki P. Physical activity among women at reproductive age and during pregnancy (Youth Behavioural Polish Survey YBPS and Pregnancy-related Assessment Monitoring Survay PrAMS) epidemiological population studies in Poland during the period 21-211. Annals of Agricultural and Environmental Medicine. 211;18(2):365-374. [13] Mbada ChE, Adebayo OE, Adeyemi AB, et al. Knowledge and attitude of Nigeria pregnant women towards antenatal exercise: A cross-section survey. ISRN Obstetrics and Gynecology. 214 Apr. 14; DOI 1.1155/214/26539, 214. [14] Evenson KR, Bradley ChB. Beliefs about exercise and physical activity among pregnant women, Patent Education and Counseling. 21 Apr;79(1):124-9 [15] Boissonnault JS, Blaschak MJ. Incidence of diastasis recti abdominis during the childbearing year. Physical Therapy, Journal of the American Physical Therapy Association and de Fysiotherapeut. 1988;68:182-186.