Projekt okładki i stron tytułowych Radosław Krawczyk Redaktor prowadzący Agnieszka Szymańska Redaktor merytoryczny Jacek Biernacki Redaktor techniczny Marcin Adamczyk Korekta Sylwia Kompanowska Copyright by Bellona Spółka Akcyjna, Warszawa 2016 Wszystkie prawa zastrzeżone. Żaden fragment książki nie może być w jakikolwiek sposób powielony albo włączony do jakiejkolwiek bazy odtwarzania elektronicznego oraz mechanicznego bez uzyskania wcześniejszej zgody właściciela praw autorskich. Zapraszamy na strony: www.bellona.pl, www.ksiegarnia.bellona.pl Dołącz do nas na Facebooku www.facebook.com/wydawnictwo.bellona Nasz adres: Bellona Spółka Akcyjna ul. Bema 87, 01 233 Warszawa Dział Wysyłki: tel. 22 457 03 02, 22 457 03 06, 22 457 03 78 fax 22 652 27 01 e-mail: biuro@bellona.pl ISBN 978-83-11-14195-7 Nr ew. 11957
Spis treâci Wstęp............................................................. 7 Rozdział I Wojna ponad wszystko. Podbój barbarzyńskiej Hiszpanii przez Rzym.......................... 11 Rozdział II Strach z północy. Wojny z cymbrami i teutonami....................................... 39 Rozdział III Armia rzymska w II i I w. p.n.e...................................... 49 Rozdział IV Niepohamowana ambicja i chciwość. Podbój Galii przez Cezara........................................... 69 Rozdział V Pierwszy odwrót Germania....................................... 97 Rozdział VI Podbój Brytanii w I w. n.e. niepełne zwycięstwo................... 135 Rozdział VII Armia rzymska w I i II w. n.e....................................... 153 Rozdział VIII Wojny dackie ostatni podbój..................................... 175 Rozdział IX Wojna na wyniszczenie wojny markomańskie..................... 191 5
Rozdział X Germanie w III i IV w. początek końca............................ 205 Rozdział XI Armia rzymska w III V w. n.e...................................... 229 Rozdział XII Hunowie. Początek wielkiej wędrówki ludów.................................. 245 Rozdział XIII Bitwa pod Adrianopolem. Śmierć cesarza.................................................... 259 Rozdział XIV Rzym wzięty..................................................... 293 Rozdział XV Rekonkwista, wojny domowe, barbarzyńcy......................... 313 Rozdział XVI Hunowie........................................................ 333 Rozdział XVII Kres imperium................................................... 359 Główni cesarze rzymscy............................................ 378 Cesarze wschodniorzymscy........................................ 379 Cesarze zachodniorzymscy........................................ 379 Królestwa barbarzyńców Władcy Hunów................................................... 380 Władcy Wandalów................................................ 380 Władcy Wizygotów................................................ 380 Władcy Franków.................................................. 380 Władcy Burgundów............................................... 380 Bibliografia...................................................... 381 Źródła ilustracji................................................... 383
Rozdział I Wojna ponad wszystko podbój barbarzy skiej Hiszpanii przez Rzym
Podczas II wojny punickiej Rzymianie opanowali tereny południowej i wschodniej Hiszpanii. Zarówno wnętrze, jak i zachodnia część Półwyspu Iberyjskiego pozostawały jeszcze pod panowaniem niepodległych plemion. Do grona najważniejszych z nich należeli: Iberowie, Celtyberowie, Luzytanie oraz Gallekowie. Celtyberowie wykształcili się ze zmieszania ludności iberyjskiej z celtycką. Grupy plemion dzieliły się na mniejsze plemiona, a te z kolei na coś w rodzaju rodowych klanów. Zamieszkiwały one głównie górzyste, nieurodzajne, na pierwszy rzut oka nieciekawe tereny, które nie powinny być przedmiotem zainteresowania ościennych państw. Były to jednak ziemie obfitujące w różnego rodzaju surowce niezbędne do rozwoju ówczesnych państw. Stąd Imperium Rzymskie, a wcześniej Kartagina zainteresowały się wnętrzem Półwyspu Iberyjskiego, z czasem rozpoczynając systematyczny podbój tej krainy. W ten sposób rozpoczął się w dziejach Rzymu prawie 200-letni okres zaborczych wojen z barbarzyńcami, podjętych w celu pozyskania surowców lub po to, aby osiągnąć bezpieczne, naturalne granice oparte o pasma górskie czy duże rzeki. Wojny miały nieraz charakter prewencyjny lub interwencji karnych i były na przykład podejmowane w odwecie za łupieżcze najazdy na terytorium Imperium lub jego sprzymierzeńców. Przy okazji dokonywano zaboru kolejnych ziem. Ponadto często na terenach opanowanych przez Rzym wybuchały powstania z powodu nieprzestrzegania przez urzędników Imperium traktatów lub ich zdzierstwa i wyzyskiwania przez nich podbitych ludów. Nieraz te bunty popierały sąsiednie ludy, dostarczając zarówno zbrojnych, jak i pomocy materialnej powstańcom, tym samym dając Rzymianom pretekst do ataku na ich terytorium. Hiszpańskie ludy autochtoniczne zamieszkiwały osady głównie o cha- 12
Dama z Elche, iberyjska rzeźba polichromowana z IV wieku p.n.e. rakterze wiosek. Większe osady liczące kilkuset mieszkańców Rzymianie nazywali miastami, co miało raczej dodać splendoru zwycięskim wodzom, niż oddawało stan faktyczny. Te osady były pozbawione struktur miejskich typowych dla ówczesnych miast basenu Morza Śródziemnego, takich jak: publiczne fora rynki, monumentalne budowle miejskie świątynie, budowle publiczne czy regularna siatka ulic. Pod wpływem wojen z Kartaginą, a następnie z Rzymem ekonomiczne i polityczne centralne ośrodki poszczególnych plemion zaczęły przekształcać się w protomiasta zwane oppidiami. Z reguły znajdowały się na wzgórzach lub w innych dogodnych do obrony miejscach. Były otoczone fortyfikacjami, głównie kamiennymi. Powstawały także mniejsze forty w niedostępnych partiach gór, chroniące szlaki lub spełniające funkcję refugiów, czyli miejsc, w których w razie wojny mogli szukać schronienia 13
Wojownik z Osuny kamienny relief z III wieku p.n.e odnaleziony w miejscowości Osuna w Andaluzji, przedstawiający Ibera uzbrojonego w miecz typu falcata i owalną tarczę okoliczni mieszkańcy. W ten sposób następowało wzmocnienie potencjału obronnego kraju. Mieszkańcy Hiszpanii byli silnie zmilitaryzowanym społeczeństwem. Wojna była dla nich chlebem powszednim, uświęconym magicznymi praktykami. Istniał kult broni, jej wydanie wrogowi powodowało utratę części własnej osobowości, godności i honoru. Główną rolę w walce odgrywała arystokracja. Z reguły to właśnie spośród niej wybierani byli przez zgromadzenie ogółu danej społeczności wodzowie. Mobilizacja była przeprowadzana na zasadach pospolitego ruszenia, przy czym arystokraci w zależności od zasobów materialnych posiadali większe lub mniejsze własne drużyny zbrojnych. 14
Pierwotnie mieszkańcy Hiszpanii ruszali do boju uzbrojeni w małe okrągłe tarcze typu targes (miały około 40 50 cm średnicy), obosieczne miecze typu celtyckiego (około 80 cm długości) lub falcata posiadały zakrzywione ostrze sieczne, oszczepy używane do wstępnej walki, włócznie o długości około 2 m. Pod wpływem kontaktów z Celtami i późniejszych walk z Kartaginą w III w. p.n.e. weszły do użytku owalne tarcze typu celtyckiego oraz ciężkie oszczepy kute całkowicie z żelaza zwane saunion. Niektórzy bogatsi wojownicy ochraniali swoje ciało zbrojami uplecionymi z łańcuszków lub pancerzami z usztywnionego kordu, a także okrągłymi hełmami z ochroną karku. Niektórzy wojownicy swój tors chronili metalowymi prostokątnymi pektorałami zasłaniającymi większość środkowej partii klatki piersiowej i pleców. Pektorał mógł się składać z samego napierśnika lub napierśnika i naplecznika. Były one przymocowywane za pomocą skórzanych szelek do torsu. Jazda była uzbrojona podobnie jak piechota, przy czym w tej formacji nie używano tarcz typu celtyckiego i oszczepów saunion. Wojownicy tworzyli trzy podstawowe formacje bojowe: jazdę oraz ciężką i lekką piechotę, z tym że ciężką piechotę tworzyły raczej drużyny przyboczne wodzów lub bogatych arystokratów. Mimo wielkiej waleczności i odwagi wojownicy zamieszkujący Hiszpanię nie wypracowali dyscypliny na polu walki, atakowali wroga bezwładną masą lub oddziałami ustawionymi w klin. Tym samym stawali się łatwym łupem dla zdyscyplinowanej armii rzymskiej. Poczàtek Porcjusz Katon W 197 r. p.n.e. na terenach Hiszpanii Rzymianie utworzyli dwie prowincje: Hiszpanię Bliższą obejmującą teren współczesnej Katalonii i wybrzeży Aragonii oraz Hiszpanię Dalszą, do której należały tereny współczesnej Andaluzji. Iber grający na rogu, relief kamienny z Osuny z II wieku p.n.e. 15