STAN TKANKI KOSTNEJ I JEGO SOCJODEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ORAZ SPOŻYCIE WAPNIA Z PRODUKTÓW MLECZNYCH U MŁODZIEŻY W WIEKU 17 19 LAT

Nowiny Lekarskie 2006, 75, 6, 547 552 EWA JOANNA SZYMELFEJNIK 1,2, LIDIA WĄDOŁOWSKA 2, ROMAN CICHON 1,2, ELŻBIETA BANDURSKA- STANKIEWICZ 3 STAN TKANKI KOSTNEJ I JEGO SOCJODEMOGRAFICZNE UWARUNKOWANIA ORAZ SPOŻYCIE WAPNIA Z PRODUKTÓW MLECZNYCH U MŁODZIEŻY W WIEKU 17 19 LAT BONE TISSUE CONDITION AND ITS SOCIO-DEMOGRAPHIC CONDITIONING AND CALCIUM INTAKE FROM DAIRY PRODUCTS IN 17 19 YEARS OLD YOUTH 1 Katedra Żywienia i Dietetyki Collegium Medicum Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy Kierownik: prof. dr hab. Roman Cichon 2 Katedra Żywienia Człowieka Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Kierownik: prof. dr hab. Jerzy Borowski 3 Oddział Endokrynologiczny i Diabetologiczny Wojewódzkiego Szpitala Zespolonego w Olsztynie Kierownik: doc. dr hab. Elżbieta Bandurska-Stankiewicz Streszczenie Wstęp. Wyniki badań wskazują na ogromną złożoność uwarunkowań wpływających na gęstość tkanki kostnej oraz potwierdzają potrzebę uwzględniania wielu czynników w celu określania ryzyka wystąpienia osteoporozy. Cel pracy. Badania zmierzały do identyfikacji występujących wspólnie czynników socjodemograficznych, wpływających na stan tkanki kostnej w powiązaniu ze spożyciem wapnia z produktów mlecznych u młodzieży. Materiał i metody. Badaniami objęto młodzież (N = 609) w wieku 17 19 lat, mieszkającą w województwie warmińsko-mazurskim. Spożycie wapnia z produktów mlecznych określono metodą częstotliwości spożycia żywności za pomocą kwestionariusza ADOS-Ca, stan odżywienia oceniono wskaźnikami somatycznymi, a gęstość tkanki kostnej metodą ultrasonograficzną (wskaźnik: T-score BMD). Ponadto zebrano informacje o zwyczajach żywieniowych, stylu życia oraz charakteryzujące sytuację socjodemograficzną młodzieży. Wyniki. W układzie wieloczynnikowym (regresja wielokrotna) na 28 analizowanych czynników trzy z nich wpływały wspólnie na gęstość tkanki kostnej. Wyższej gęstości tkanki kostnej sprzyjała płeć żeńska, nie podejmowanie długotrwałego odchudzania i większe spożycie wapnia z produktów mlecznych (T-score BMD = 0,02). Duże ryzyko niskiej gęstości tkanki kostnej było związane z płcią męską, stosowaniem diet odchudzających powyżej 2 tygodni oraz małym spożyciem wapnia z produktów mlecznych (T-score BMD = -0,21). Wnioski. Istotny niekorzystny wpływ na stan tkanki kostnej młodzieży miała płeć męska, stosowanie długotrwałego odchudzania w przeszłości i małe spożycie wapnia z produktów mlecznych. SŁOWA KLUCZOWE: młodzież, gęstość tkanki kostnej, czynniki socjodemograficzne, produkty mleczne, spożycie, wapń. Summary Introduction. Research results show great complexity of conditioning influencing bone tissue density and confirm the need of including many factors in aim to determine osteoporosis risk. Aim. Research was aimed to identify socio-demographic factors which influence bone tissue condition in connnection with calcium intake from dairy products by youth. Materials and methods. The research included youth (N = 609) aged 17 19 years, inhibitans of Warmia-Mazury district. Calcium intake from dairy products was determined by food consumption frequency method using the ADOS-Ca questionnaire, nutritional state was assessed with somatic indices and bone tissue density by means of the ultrasonographic method (index: T-score BMD). Moreover, information of nutrition habits and characteristics socio-demographic situation of youth were gathered. Results. In the multidimentional system of factors (multiple regression) 3 out of 28 analyzed factors influenced bone tissue density. Higher bone tissue density was favoured by female sex, lack of long-term diet and bigger calcium intake from dairy products (T-score BMD = 0.02). High risk of low bone tissue density was connected with male sex, dieting for over 2 weeks and small calcium intake from dairy products (T-score BMD = -0.21). Conclusion. Significant unfavourable influence on bone tissue condition in youth was exerted by male sex, long-term diet in the past and small calcium intake from dairy products. KEY WORDS: youth, bone density, socio-demografic factors, dairy products, intake, calcium. Wstęp Stan odżywienia organizmu to stan zdrowia wynikający ze zwyczajowego spożycia żywności, wchłaniania i wykorzystania wchodzących w jej skład składników odżywczych oraz działania czynników patologicznych, wpływających na te procesy [1]. Wyniki badań wskazują na ogromną złożoność uwarunkowań wpływających na gęstość tkanki kostnej oraz potwierdzają potrzebę uwzględniania wielu czynników w celu określania ryzyka wystąpienia osteoporozy [2, 3, 4]. Osteoporoza wraz z zawałem serca, rakiem i udarem mózgu jest zaliczana przez Światową Organizację Zdrowia do głównych chorób cywilizacyjnych [5]. Szacuje się, że w Polsce osteo-

548 Ewa J. Szymelfejnik i inni poroza dotyka 15 20% kobiet po 45. roku życia, tzn. 0,9 1,2 mln ogółu populacji [6]. Niedostateczne spożycie wapnia, szczególnie w dzieciństwie i okresie młodzieńczym, utrudnia osiągnięcie szczytowej masy kostnej i wysokiej gęstości kości, które mają decydujące znaczenie dla odporności mechanicznej kości i ryzyka wystąpienia złamania kości [2, 7]. Analizy prowadzone w układach jedno- i dwuczynnikowych wykazały zróżnicowanie spożycia wapnia przez młodzież, które było związane z płcią, czynnikami socjoekonomicznymi, tj. miejscem zamieszkania, wykształceniem rodziców, sytuacją ekonomiczną rodziny oraz elementami stylu życia: poziomem aktywności fizycznej, częstością żywienia, zwyczajem codziennego spożywania mleka lub produktów mlecznych [8, 9]. Skłoniło to do poszukiwania zależności w układach wieloczynnikowych. Badania zmierzały do identyfikacji czynników współwystępujących i wpływających na stan tkanki kostnej. określono spożycie wapnia z poszczególnych 11. produktów mlecznych oraz średnie spożycie wapnia z produktów mlecznych łącznie w mg/osobę/dzień. Na podstawie informacji o ilości wapnia z produktów mlecznych i wyznaczonych równań regresji wyliczono zawartość wapnia w całodziennej racji pokarmowej (CRP) dziewcząt i chłopców [9]. Przeprowadzone pomiary antropometryczne obejmowały pomiar: masy (M) i wysokości ciała (H), obwodu ramienia (AC), grubości fałdu skórno-tłuszczowego pod łopatką (SCSF). Na podstawie pomiaru M i H obliczono BMI [11]. Dla każdego z parametrów somatycznych wyznaczono wskaźniki odchylenia standardowego, tj. Z-score [12, 13], w porównaniu do standardów rozwojowych młodzieży warszawskiej [14]. Ocenę stanu tkanki kostnej przeprowadzono metodą ultrasonograficzną aparatem DBM Sonic Bone Profiler Igea (typ sondy 6-3233F.cal-A), określając prędkość fali ultradźwiękowej zależnej od amplitudy (AD-SoS, m/s). Końcowy wynik pomiaru stanowił średnią prędkość fali ultradźwiękowej przechodzącej w obrębie nasad dalszych paliczków proksymalnych 4 palców dłoni dominującej, którą porównano z odpowiednimi wartościami dla wieku i płci i obliczono wskaźnik Z-score gęstości mineralnej tkanki kostnej (Z-score BMD). Strukturę tkanki kostnej i jej podatność na złamania opisano wskaźnikiem UBPI, przyjmującym wartości od 0 do 1 (poprawna struktura kości: UBPI > 0,7). Spożycie wapnia z produktów mlecznych wyrażono medianą (Me) i rozstępem ćwiartkowym (QD), a parametry somatyczne i densytometryczne wartością średnią (x) i błędem standardowym średniej (SEM). Spożycie wapnia z mleka i produktów mlecznych uzyskane testem ADOS-Ca przedstawiono w wyznaczonych klasach spożycia (tab. 1.). Przy wyznaczaniu klas spożycia wapnia z produktów mlecznych, określających odsetek realizacji normy na poziomie bezpiecznym przyjęto, że produkty te wnoszą 74% ilości wapnia w całodziennej racji pokarmowej (CRP) [9]. Do wyznaczenia 3 zakresów spożycia przyjęto jako wartości graniczne: 66,7% oraz 90% normy na poziomie bezpiecznego spożycia [15]. Tab. 1. Klasy spożycia wapnia Spożycie Ca z produktów mlecznych Ca < 543 mg 543 mg Ca < 733 mg Ca 733 mg Klasa spożycia Ca w CRP Ca < 66,7% normy na poziomie bezpiecznym 66,7% Ca < 90% normy na poziomie bezpiecznym Ca 90% normy na poziomie bezpiecznym Opis: spożycie poziom ryzyka niedostateczne duże ryzyko wystąpienia niedoborów Ca niskie umiarkowane ryzyko wystąpienia niedoborów Ca prawidłowe brak ryzyka wystąpienia niedoborów Ca Materiał i metodyka Badaniami objęto młodzież w wieku 17 19 lat (średnio 18,1 ± 0,4), mieszkającą w województwie warmińskomazurskim i uczęszczającą do szkół średnich w Olsztynie, Mrągowie i Lidzbarku Warmińskim. Badania przeprowadzono w latach 2001 2003. Od 1547 osób zebrano dane o spożyciu produktów mlecznych, zwyczajach żywieniowych, stylu życia oraz informacje charakteryzujące ich sytuację socjodemograficzną. Pomiary antropometryczne i densytometryczne przeprowadzono u 618 osób, a ostatecznie kompletne dane uzyskano od 609 osób (336 dziewcząt i 273 chłopców). Mieszkańcy wsi stanowili 37% populacji ogółem, mieszkańcy małych miast 40%, a dużego miasta 23%. Zwyczajowe spożycie mleka i produktów mlecznych przez młodzież określono metodą częstotliwości spożycia żywności za pomocą kwestionariusza ADOS-Ca [9, 10]. Zebrano informacje o ilości i zwyczajowej częstości spożycia 11 produktów mlecznych: mleka, kefiru/maślanki, jogurtu naturalnego, jogurtu owocowego, lodów, śmietany/ki, sera twarogowego, serka homogenizowanego, sera dojrzewającego, sera topionego oraz serka do smarowania pieczywa typu Fromage. W oparciu o ilość spożytych produktów, przyjęte wskaźniki częstości spożycia (3 razy dziennie = 3; 2 razy dziennie = 2; 1 raz dziennie = 1; 5 6 razy w tygodniu = 5/7; 3 4 razy w tygodniu = 3/7; 1 2 razy w tygodniu =1/7; rzadziej niż 1 raz w tygodniu = 1/30; nigdy = 0) oraz tabele wartości odżywczej żywności [11] Oceny wpływu cech socjodemograficznych i stylu życia na gęstość mineralną tkanki kostnej (Z-score BMD) dokonano w oparciu o regresję wielokrotną przy poziomie p 0,05. Zróżnicowanie spożycia wapnia i badanych parametrów pomiędzy chłopcami i dziewczętami zweryfikowano przeprowadzając analizę wariancji (dla cech o rozkładzie normalnym) lub wykorzystując test Kruskala-Wallisa (dla

Stan tkanki kostnej i jego socjodemograficzne uwarunkowania oraz spożycie wapnia z produktów mlecznych... 549 cech o rozkładzie niezgodnym z normalnym) przy poziomie istotności p 0,05. AD-SoS 2077 m/s, Z-score -0,1 i UBPI 0,79. Wartości prędkości ultradźwięku i wskaźnika prawdopodobieństwa wystąpienia złamania wskazują na dobry średni stan tkanki kostnej badanej młodzieży w wieku 17 19 lat. Prędkość ultradźwięku u dziewcząt była niższa o zaledwie 0,65 jedn. % od referencyjnej dla płci i wieku, podczas gdy u chłopców wartość prędkości ultradźwięku była przeciętnie niższa o 3,26 jedn. % od wartości referencyjnej dla chłopców. Wskaźnik UBPI, określający prawdopodobieństwo wystąpienia złamania, był bliższy jedności u dziewcząt (0,79 vs. 0,76; p = 0,010) i wskazuje na statystycznie niższe prawdopodobieństwo wystąpienia złamania u dziewcząt niż u chłopców. W układzie wieloczynnikowym (regresja wielokrotna) na 28 analizowanych czynników trzy z nich wpływały wspólnie na gęstość tkanki kostnej wyrażonej parametrem T-score BMD (tab. 3.). Niskie, lecz statystycznie istotne współczynniki regresji wielokrotnej beta wykazano dla płci (beta = 0,05), odchudzania trwającego dłużej niż 2 tygodnie (beta = 0,05) i spożycia wapnia z produktów mlecznych (beta = 0,04). Dodatnie wartości współczynników regresji wielokrotnej beta wskazują, że wyższej gęstości tkanki kostnej sprzyjała płeć żeńska, nie podejmowanie długotrwałego odchudzania i większe spożycie wapnia z produktów mlecznych. Dziewczęta o takich cechach miały względnie wysoką Tab. 2. Parametry somatyczne i stan tkanki kostnej młodzieży (N = 609) Parametr Chłopcy Dziewczęta Z-score parametrów Ogółem Z-score <-2 Z-score > 2 x ± SEM x ± SEM x ± SEM % N % N H, cm 176,9 ± 0,40 164,4 ± 0,34-0,24 ± 0,042 3,9 2,4 M, kg 69,1 ± 0,64 57,7 ± 0,51 0,11 ± 0,064 5,0 10,2 BMI, kg/m 2 22,0 ± 0,17 21,3 ± 0,17 0,11 ± 0,046 0,2 6,8 SCSF, mm 9,10 ± 0,21 12,7 ± 0,27 0,34 ± 0,057 0,3 10,6 AC, cm 26,6 ± 0,15 24,0 ± 0,14-0,25 ± 0,043 2,8 3,6 AD-SoS Z-score BMD 2070 ± 3,0-0,42 ± 0,068 2077 ± 2,6 0,10 ± 0,073 2073 ± 2,0-0,24 ± 0,051 33,2* % Z-score BMD -3,26 ± 0,53-0,65 ± 0,46-1,83 ± 0,35 UBPI 0,76 ± 0,008 0,79 ± 0,006 0,78 ± 0,005 15,8** AD-SoS prędkość ultradźwięku, BMD gęstość mineralna tkanki kostnej, UBPI wskaźnik prawdopodobieństwa wystąpienia złamania, H wysokość ciała, M masa ciała, BMI wskaźnik masy ciała, SCSF grubość fałdu pod łopatką, AC obwód ramienia, N liczebność, % N odsetek populacji, x średnia, SEM błąd standardowy średniej * poniżej normy dla płci i wieku, ** osłabiona struktura kości, UPBI < 0,7 Wyniki i dyskusja Przeciętne wartości parametrów somatycznych charakteryzujących rozmiary i skład ciała badanej młodzieży w wieku 17 19 lat wskazują na prawidłowy stan odżywienia (tab. 2.). Średnia wysokość ciała chłopców wyniosła 176,9 cm, masa ciała 69,1 kg, BMI 22,0 kg/m 2, grubość fałdu pod łopatką 9,10 mm, a obwód ramienia 26,6 cm. W grupie dziewcząt wartości parametrów charakteryzujących rozmiary i skład ciała przedstawiały się następująco: wysokość ciała 164,4 cm; masa ciała 57,7 kg; BMI 21,3 kg/m 2 ; grubość fałdu pod łopatką 12,7 mm; obwód ramienia 24,0 cm. Analiza rozkładów parametrów somatycznych w odniesieniu do standardów rozwojowych opracowanych dla młodzieży warszawskiej [14] wykazała nieprawidłowy wzrost ciała odpowiadający wartościom Z-score < -2 oraz Z-score > 2 u 6,3% populacji. Natomiast nieprawidłową masę ciała, poza przedziałem od -2 do 2 Z-score, odnotowano ponad dwukrotnie częściej (15,2% ba-danej populacji) niż nieprawidłowy wzrost ciała (tab. 2.) [5, 16]. Otyłość, określoną w oparciu o wskaźnik BMI, odnotowano u zaledwie 6,8% młodzieży (tab. 2.). Na podstawie obwodu ramienia (Z-score > 2) otyłość określono u jeszcze niższego odsetka populacji (3,6% populacji). W oparciu o grubość fałdu pod łopatką stwierdzono wyższy odsetek młodzieży z otyłością (10,6% populacji) niż w oparciu o wskaźnik BMI (6,8% populacji) i obwód ramienia (3,6%). Parametry określające stan tkanki kostnej badanej młodzieży wyrażone prędkością ultradźwięku (AD-SoS), Z-score BMD oraz UBPI przedstawiono w tabeli 2. Wartości te w subpopulacji chłopców wyniosły odpowiednio: 2070 m/s, -0,4 oraz 0,76. Natomiast wśród dziewcząt odnotowano następujące wartości badanych wskaźników: średnią gęstość tkanki kostnej wyrażonej T-score BMD, wynoszącą 0,02 (tab. 4.). Duże ryzyko niskiej gęstości tkanki kostnej było związane z płcią męską, stosowaniem diet odchudzających powyżej 2 tygodni oraz małym spożyciem wapnia z produktów mlecznych. Chłopcy o takich cechach mieli średnie T-score BMD wynoszące 0,21 (tab. 4.). Występowanie powiązania stanu tkanki kostnej ze stosowaniem ograniczeń dietetycznych oraz niskim spożyciem wapnia odnotowało wielu badaczy. Większość autorów jest zgodna, co do tego, że największe znaczenie ma odpowiednia podaż wapnia w okresie dzieciństwa [17, 18, 19], która zapewnia osiągnięcie wysokiej masy kostnej

550 Ewa J. Szymelfejnik i inni Tab. 3. Zmienne wyjaśniające ich wpływ na gęstość tkanki kostnej (T-score BMD) młodzieży (N = 584) Zmienne Standaryzowne współczynniki regresji wielokrotnej Aktywność fizyczna w czasie wolnym od zajęć 0,05 Czas poświęcony na oglądanie TV lub gry komputerowe 0,04 Częstość picia coca coli 0,04 Częstość picia herbaty 0,04 Częstość picia kawy 0,04 Częstość picia piwa 0,05 Częstość picia wina/drinków 0,05 Częstość picia wódki 0,05 Częstość przebywania na słońcu 0,04 Liczba posiłków 0,04 Miejsce zamieszkania podczas roku szkolnego 0,04 Odchudzanie trwające dłużej niż 2 tygodnie (tak 1; nie 2) 0,05* Palenie papierosów obecnie 0,05 Palenie papierosów w przeszłości 0,06 Płeć (mężczyzna 1; kobieta 2) 0,05** Przypadki zachorowania na osteoporozę w rodzinie 0,04 Spożycie wapnia z produktów mlecznych (w mg) wg ADOS 0,04* Spożywanie produktów mlecznych w wieku przedszkolnym 0,05 Spożywanie produktów mlecznych w wieku wczesnym szkolnym 0,05 Stan zdrowia wg samooceny 0,05 Stosowanie diety 0,04 Sytuacja ekonomiczna rodziny 0,05 Wielkość miejsca zamieszkania 0,05 Wykształcenie matki 0,05 Wykształcenie ojca 0,05 Występowanie chorób przewlekłych 0,04 Złamania kości 0,04 Zmiana masy ciała w ciągu ostatniego miesiąca 0,04 Udział w wyjaśnianej wariancji, % 6,2 *p < 0,05;**p < 0,01 Tab. 4. Gęstość mineralna tkanki kostnej młodzieży (Z-score BMD) w podgrupach osób o różnych czynnikach ryzyka Płeć Odchudzanie trwające dłużej niż 2 tygodnie Spożycie wapnia z produktów mlecznych ogółem wg testu ADOS i ryzyko jego niedoborów w organizmie N x Z-score BMD Dziewczęta* nie brak ryzyka a 101 0,02 0,125 Dziewczęta nie umiarkowane ryzyko b 35 0,22 0,253 Dziewczęta nie duże ryzyko c 122 0,00 0,120 Dziewczęta tak brak ryzyka 32-0,58 0,290 Dziewczęta tak umiarkowane ryzyko 10-0,39 0,347 Dziewczęta tak duże ryzyko 35-0,61 0,180 Chłopcy nie brak ryzyka 140-0,42 0,099 Chłopcy nie umiarkowane ryzyko 26-0,42 0,237 Chłopcy nie duże ryzyko 93-0,47 0,113 Chłopcy tak brak ryzyka 8 0,03 0,244 Chłopcy tak umiarkowane ryzyko 0 - - Chłopcy** tak duże ryzyko 6-0,21 0,401 a prawidłowe spożycie wapnia, tj. Ca 90% normy; b niskie spożycie wapnia, tj. 66,7% Ca < 90% normy; c niedostateczne spożycie wapnia, tj. Ca < 66,7% normy; N liczebność, x średnia, SEM błąd standardowy średniej; * podgrupa o najbardziej korzystnych cechach wpływających na gęstość mineralną kości; ** podgrupa o najmniej korzystnych cechach wpływających na gęstość mineralną kości SEM i opóźnia tempo jej utraty w wieku dorosłym [20]. Uważa się, że nieodpowiednia podaż wapnia w diecie dzieci i mło- dzieży może przyczyniać się do obniżonej szczytowej masy kostnej, co stanowi ryzyko wystąpienia osteopenii (niskiej

Stan tkanki kostnej i jego socjodemograficzne uwarunkowania oraz spożycie wapnia z produktów mlecznych... 551 masy kostnej), przedwczesnej osteoporozy i złamań w późniejszym wieku. W badaniach wykazano występowanie osłabionego stanu tkanki kostnej i rozwój osteoporozy w efekcie ograniczeń dietetycznych i zaburzeń hormonalnych [21, 22]. Poważnym czynnikiem osłabienia tkanki kostnej, występującym coraz częściej u młodych ludzi, są zaburzenia endokrynologiczne. Występują one w efekcie forsownego treningu fizycznego i stresu emocjonalnego, a także w związku z ciężkim niedożywieniem i niską masą ciała, obserwowaną w jadłowstręcie psychicznym [3, 22]. W układzie wieloczynnikowym nie potwierdzono jednak wpływu na gęstość tkanki kostnej takich czynników, jak m.in. sytuacja ekonomiczna i wielkość miejsca zamieszkania (tab. 3.), które to zależności stwierdzano wcześniej w układach jedno- i dwuczynnikowych. Świadczy to o wręcz antagonistycznym wpływie niektórych czynników socjodemograficznych oraz stylu życia i wskazuje na ogromną złożoność uwarunkowań wpływających na gęstość tkanki kostnej oraz potwierdza potrzebę uwzględniania wielu czynników w określaniu ryzyka osteoporozy [2, 3, 4]. Czynniki ryzyka osteoporozy obejmują, poza uwarunkowaniami genetycznymi, podlegające wpływom zewnętrznym elementy związane z trybem życia (aktywność fizyczna, palenie tytoniu) oraz czynniki żywieniowe (zbyt niskie spożycie wapnia i witaminy D, spożycie produktów wpływających na wydalanie wapnia z moczem, niedobór masy ciała, nadużywanie alkoholu) [4]. Uzyskane wyniki wzmacniają wcześniejsze obserwacje [9], że spożycie wapnia jest niewystarczającym parametrem do określenia ryzyka wystąpienia osteoporozy w populacji młodzieży 17 19-letniej. Niemniej, dzięki znaczącym postępom w naukowym zrozumieniu przyczyn osteoporozy oraz jej rozpoznawaniu i leczeniu, istnieją wystarczające przesłanki, aby sformułować podstawowe zasady zapobiegania tej chorobie. Światowa Organizacja Zdrowia [5] rekomenduje kontrolowanie masy ciała oraz dążenie do osiągnięcia i zachowania masy ciała właściwej dla wieku. W tym celu należy unikać zarówno stosowania rygorystycznych ograniczeń w spożyciu żywności, jak i nadkonsumpcji żywności. Ponadto wskazane jest utrzymanie aktywnego fizycznie stylu życia z odpowiednią ekspozycją na światło słoneczne, unikanie palenia tytoniu i nadmiernego spożycia alkoholu. Nadal duże znaczenie jest przypisywane odpowiedniej podaży wapnia (przede wszystkim z mleka lub fermentowanych napojów mlecznych) według rekomendowanych norm w kraju lub regionie, pomimo wielu kontrowersji dotyczących zalecanego poziomu spożycia wapnia [5]. Wnioski 1. Odnotowano prawidłowy przeciętny stan tkanki kostnej młodzieży w wieku 17 19 lat. 2. Wykazano współwystępowanie 3 czynników jednocześnie wpływających na stan tkanki kostnej młodzieży, w tym płci, spożycia wapnia z produktów mlecznych i podejmowania odchudzania trwającego ponad 2 tygodnie. 3. Istotny niekorzystny wpływ na stan tkanki kostnej młodzieży miała płeć męska, stosowanie długotrwałego odchudzania w przeszłości i małe spożycie wapnia z produktów mlecznych. Piśmiennictwo 1. Gertig H., Gawęcki J.: Słownik terminów żywieniowych. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2001, 93. 2. Arden N.: Czynniki ryzyka osteoporozy. W: Osteoporoza aktualny stan wiedzy. Arden N.K., Spector T.D., Badurski J.E. (red.). Wydawnictwo Borgis, Warszawa 2000, 36 49. 3. Beck B.R., Shoemaker M.R.: Osteoporoza. Najważniejsze czynniki ryzyka i możliwości leczenia. Osteoporoza. Med. po Dypl., 2000, 9, 10, 147 161. 4. Marcinowska Suchowierska E.: Czynniki ryzyka osteoporozy. Magazyn Medyczny Osteoporoza I, 2002, 1, 31 39. 5. WHO. 2003. Diet, nutrition and the prevention of chronic diseases. Technical Report Series 916. Genewa. 6. Badurski J., Dobreńko A., Nowak N. et al.: Prevalence of ostoporosis and low trauma fractures in Poland: review of epidemiological surveys. Ostoporos Int., 2003, 14, Suppl. 6, 4 5. 7. Koletzko B., Aggett P.J., Bindels J.G. et al.: Bone growth and mineralizator. In: Growth, development and differentiation: a functional food scence approach. Br. J. Nutr., 1998, 80, suppl. 1, 25. 8. Szymelfejnik E., Wądołowska L., Cichon R.: Spożycie mleka i produktów mlecznych przez 18-letnią młodzież wiejską. W: Uwarunkowania rozwoju dzieci i młodzieży, Zagórski J., Składa M., (red.). Wyd. Instytutu Medycyny Wsi, Lublin, 2003, 324 331. 9. Szymelfejnik E.: Żywieniowe uwarunkowania spożycia wapnia i stanu tkanki kostnej 18-letniej młodzieży. Rozprawa doktorska, UWM Olsztyn, 2004. 10. Wądołowska L., Szymelfejnik E.J., Cichon R.: Przydatność testu diagnostycznego do oceny spożycia wapnia, Post. Osteoartrologii, 2002, 13, 1 6. 11. Kunachowicz H., Nadolna I., Przygoda B. i wsp.: Tabele wartości odżywczej produktów spożywczych, Wyd. IŻŻ, Warszawa, 1998. 12. Heymsfield S.B., Williams P.J.: Nutritional assessment by clinical and biochemical methods. W: Modern nutrition in health and disease. Shils M. E., Young V. R. Lea and Febiger, Philadelfia, Ed. 7 th, Ch 45, 1998, 817 860. 13. WHO. 1995. Physical status: the use and interpretation of anthropometry. Technical Report Series 854. Genewa. 14. Palczewska I., Niedźwiecka Z.: Wskaźniki rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży warszawskiej. Med. Wieku Rozw., 2001, Supl. I, 2, V, 17 118. 15. Ziemlański Ś., Bułhak-Jachymczyk B., Budzyńska-Topolowska J. i wsp.: Normy żywienia dla ludności w Polsce (energia, białko, tłuszcze, witaminy, składniki mineralne). Żyw. Człow., 1994, 4, 303 338. 16. Gibson R.S.: Principles of nutritional assessment. Oxford University Press, New York, 1990, 97 136. 12. 17. Bonjour J.P., Carrie A.L., Ferrari S. et al.: Calciumenriched foods and bone mass growth in prepubertal girls: a randomized, double-blind, placebo-controlled trial. J. Clin. Invest., 1997, 99, 6, 1287 1294. 18. Carter L.M., Whiting S.J.: Effect of calcium supplementation is grester in prepubertal girls with low calcium intake. Nutr. Rev., 1997, 55, 10, 371 373.

552 Ewa J. Szymelfejnik i inni 19. Dibba B., Prentice A., Ceesay M. et al.: Effect of calcium supplementation on bone mineral accretion in gambian children accustomed to a low-calcium diet. Am. J. Clin., Nutr., 2000, 71, 2, 544-549. 20. Kanis J.A.: Calcium nutrition and its implication for osteoporosis. Part II: After menopause. Eur. J. Clin. Nutr., 1994, 48, 833. 21. Opala T., Olejniczak T., Wodniak J. i wsp.: Profilaktyka osteoporozy w okresie okołomenopauzalnym. Mag. Med. Ostopor., 2001, 11, 45 50. 22. Abrams S.A., Wen J., J.E.: Absorption of calcium, zinc and iron from breast milk by 5 o 7 month old infants. Pediatr. Res., 1997, 41, 1 7. Adres: Ewa Szymelfejnik ul. Dębowa 3 85-626 Bydgoszcz