Agata Pańczyk Studentka III roku Filologii polskiej Akademia im. Jana Długosza w Częstochowie Charakterystyka poezji wymiaru sacrum (wybrane zagadnienia) Motyw Boga jest obecny w literaturze niemalże od początku jej istnienia. Niektórzy badacze zastanawiają się, czy najpierw pojawiła się literatura czy religia wymienione przestrzenie uzupełniają się nawzajem. Literatura poprzez istnienie ksiąg religijnych w naturalny sposób wniknęła w przestrzeń religii, 1 a religia znalazła trwałe miejsce w historii i teorii literatury. Istnieją dwie koncepcje dotyczące stosunków między literaturą a sztuką. Według teorii globalnej sakralizacji ulega cała przestrzeń sztuki, a według koncepcji strefowej nacechowaniu religijnemu ulega tylko część zjawisk artystycznych. 2 Nazwa gatunku literackiego poezja religijna nie uzyskała statusu terminu naukowego. Ten typ liryki, nawiązujący bezpośrednio do sacrum, nie jest związany z żadnym konkretnym wyznaniem czy kultem. 3 Zofia Zarębianka proponuje następujący sposób zdefiniowania pojęcia poezja religijna : Św. Tomasz z Akwinu powiedział, że Prawda, Dobro i Piękno zastępują się nawzajem. W kontekście tych słów poezja religijna, to taka poezja, która poprzez Piękno jest świadectwem Prawdy i Dobra. 4 Trudności w zdefiniowaniu gatunku przejawiają się w złożoności procesów, które zachodziły w przestrzeni tego zjawiska. Wpływ na ukształtowanie poezji religijnej miała zarówno ewolucja religiologii, jak i przemiany poezji oraz wzrost pozycji 1 Z. Zarębianka, Czytanie sacrum, Instytut Wydawniczy MAXIMUM, Kraków-Rzym 2008, s. 25 2 Słownik literatury polskiej XX wieku, red A. Brodzka, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1992, s. 115 3 M. Jasińska-Wojtkowska, Sytuacja poezji religijnej, w: To, co Boskie, to, co ludzkie, red. R. Pyzalka, Towarzystwo Przyjaciół Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 1996 s. 14 4 Z. Zarębianka, op.cit., s. 19
literaturoznawczych dotykających tego zjawiska. 5 Ważnym wyznacznikiem poezji religijnej jest kryterium tematyczne. 6 Zdefiniowanie terminu poezja religijna wymaga rozbicia go na czynniki składowe. Słowo poezja, według Uniwersalnego słownika języka polskiego jest to: dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory poetyckie. 7 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, definiując pojęcie poezji, ponadto obejmuje następujące elementy: przedstawianie wewnętrznych emocji i uczuć podmiotu lirycznego oraz dominację funkcji estetycznej w piśmiennictwie artystycznym (literaturze pięknej). 8 Słownik teologiczny termin religia definiuje w następujący sposób: Religia to całokształt przeżyć i postaw osobistych oraz wydarzeń i struktur społeczno-kulturowych, wyrażających w różny sposób relacje zależności człowieka od rzeczywistości ponadświatowej (transcendentnej). 9 Według Powszechnej Encyklopedii Filozofii religia określana jest jako: odniesienie osoby ludzkiej do Transcendensu (bóstwa, Boga) i zdolność nawiązywania z nim kontaktu; zjawisko społeczno-kulturowe realizujące relację między człowiekiem a Transcendensem. 10 Ze względu na trudności w precyzyjnym zdefiniowaniu terminu religia określenie poezja religijna należy zastąpić pojęciem poezja wymiaru sacrum 11, ponieważ ten typ liryki bezpośrednio nawiązuje do sanctum. Inspirację dla twórcy stanowią: wiara, przeżycie religijne oraz wpływ tych czynników na życie poety. Poezję religijną charakteryzuje specyficzne mówienie o człowieku, który jest postrzegany jako osoba istniejąca w przestrzeni Boga. 12 5 M. Jasińska-Wojtkowska, op.cit., s. 9-10 6 Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 8, s. 166 7 Uniwersalny słownik języka polskiego, red. prof. S. Dubisz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszwawa 2003, t. 3, s. 227 8 Praktyczny słownik współczesnej polszczyzny, red. H. Zgółkowa, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 2001, t. 30, s. 40 9 Słownik teologiczny, red. W. Łydka, Katowice 1989, t. 2, s. 198 10 Powszechna Encyklopedia Filozofii, red. nacz. A. Maryniarczyk, Polskie Towarzystwo Tomasza z Akwinu, Lublin 2007, t. 8, s. 720 11 Religia. Encyklopedia PWN, red. T. Gadacz, B. Milerski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, t. 8, s. 166 12 Ibidem, s. 166
Dzieło literackie może mieć trzy wymiary komunikacyjne; tekst napisany językiem religijnym może służyć zarówno do kontaktu pomiędzy ludźmi będącymi wyznawcami danej religii, jaki i być komunikatem skierowanym przez Boga do człowieka i vice versa. 13 Przestrzeń poezji religijnej jest wypełniona trzema czynnikami: homo religious człowiek religijny, sacrum osoba, która podejmuje dialog bądź jest nadawcą lub odbiorcą monologu oraz sacrosfera - płaszczyzna tworów kultury i zjawisk natury. 14 Podstawowym wyznacznikiem poezji wymiaru sacrum jest homo religious, czyli podmiot liryczny tekstów poetyckich mówiących o człowieku istniejącym w przestrzeni Boga, przyjmujących życie i egzystencję jako dar, a także rzucających światło świętości na powszechność. Sakralność dzieła literackiego jest ukryta pomiędzy Bogiem a lirycznym ja. 15 Poezja wymiaru sacrum posługuje się specyficzną odmianą języka, która została sklasyfikowana jako język religijny. 16 Znaki kontaktu literatury z religią są widoczne na każdym poziomie organizacji utworu literackiego. Nacechowaniu sakralnemu podlegają następujące warstwy: słownictwo (parafrazuje bądź cytuje święte księgi i służy nazwaniu zjawisk sakralnych), motywy i schematy fabularne, gatunki literackie oraz warstwa semantyczna dzieła literackiego. 17 Język religijny jest używany przez ludzi w związku z kultem oraz wierzeniami, które społeczeństwo manifestuje poprzez wykonywanie różnorodnych praktyk. Praktyki te stanowią wyraz kontaktu człowieka z sacrum, które w kulturze judeochrześcijańskiej jest utożsamiane z osobą Boga. 18 Język religii charakteryzuje się następującymi cechami: rytualizacją i tradycją - rytuał chroni formę kultu przed zmianami cywilizacyjnymi, a tradycja dyktuje trwałe i ustalone formuły. Następnie, w tekście są obecne powtórzenia oraz środki stylu podniosłego, tj. peryfraza czy metaforyka. 19 Kolejną, naturalną cechą języka religii jest wartościowanie; ocena działań człowieka oraz apoteoza Boga, który jest źródłem wszelkiego dobra. Język religii posiada swoje 13 M. Makuchowska, Język religijny, w: Najnowsze dzieje języków słowiańskich. Język polski, red. S. Gajda, Uniwersytet Opolski Instytut Filologii polskiej, Opole 2001, s. 369 14 M. Jasińska-Wojtkowska, op.cit., s. 11 15 Z. Zarębianka, op.cit., s. 18 16 M. Makuchowska, op.cit., s. 369 17 Słownik literatury polskiej XX wieku, op.cit., s. 115 18 M. Makuchowska, op.cit., s. 369 19 Ibidem, 370-372
uniwersum, czyli zasób przedmiotów, które opisuje. Jednym z najważniejszych składników języka religijnego jest symbol, 20 posiadający, wg badaczy: zdolność do wyrażania [ ] pewnych struktur najwyższej rzeczywistości, inaczej niemożliwych do wyrażenia. 21 Na język poezji lirycznej, oprócz wyrazów neutralnych, składają się następujące zasoby słownictwa: biblizmy, terminy teologiczne, wyrazy historycznie i kulturowo związane z wiarą; tj. Bóg, anioł, raj, piekło, grzech oraz stałe połączenia wyrazów, które występują z dużą częstotliwością, np. bezkrwawa ofiara Ciała i Krwi pańskiej, nasz Ojciec z nieba, Bóg stał się człowiekiem. 22 Poeta, posługując się językiem poezji religijnej, nie powinien kłamać. Będąc pośrednikiem między Bogiem a człowiekiem, przekazując treści o charakterze ontologicznym lub opisując przeżycia metafizyczne, nie może imitować uczuć i odczuć, albowiem każde nieuzasadniona treść staje się formą bluźnierstwa. Poeta, modląc się słowami, które układają się w wiersz bądź pisząc o modlitwie, sam musi wierzyć w jej moc oraz ją praktykować. 23 Jedną z gałęzi poezji wymiaru sacrum jest poezja katolicka. Jej podstawowym wyznacznikiem jest sensus catholicus, czyli personalizm katolicki, który opiera się na afirmacji życia człowieka oraz dążeniu jednostki do Boga i jego miłości. 24 Sensus catholicus odnosi się do osoby twórcy oraz jego stosunku do Boga i do życia. 25 Pisarz katolicki nie powinien fałszować rzeczywistości, a jego postawę powinny charakteryzować takie cechy jak znajomość doktryny katolicyzmu, głębokie i wszechstronne wejrzenie w życie człowieka oraz czystość i świętość życia. 26 Obecność sensus catholicus w dziele literackim sprawia, że utwór jest tekstem katolickim mimo niewystępowania w nim imienia Boga. Personalizm katolicki twórcy sprawia, że z dzieła mającego wymiar chrześcijański wynika sens moralny zgodny z doktryną 20 M. Eliade, Uwagi o symbolizmie religijnym, przeł. J. Trznadel, Poezja 1968, nr 4-5, s. 76, cyt. za: Język religii: konstrukcje i dekonstrukcje, red. L. Rożek, przy współpracy A. Czajkowskiej, Wydawnictwo Akademii im. Jana Długosza, Częstochowa 2006, s. 10-11 21 Ibidem, s. 10-11 22 M. Makuchowska, op.cit., s. 370 23 J. Łukasiewicz, Dwa języki, w: To, co Boskie, to, co ludzkie, red. R. Pyzałka, Towarzystwo Przyjaciół Polonistyki Wrocławskiej, Wrocław 1996, s. 19 24 J. Zawiejski, Zagadnienia literatury katolickiej, w: J. Zawiejski, Próby ognia i czasu, Pallottinum, Poznań 1958, s. 133-135 25 Ibidem, s.131 26 Ibidem, s. 123-125
Kościoła Katolickiego. 27 Wynika z tego wniosek, że religijność poezji wymiaru sacrum nie zawsze jest uchwytna, a niejednokrotnie jest ona ukryta dla odbiorcy dzieła. 28 Określenie literatura katolicka, ze względu na brak precyzji terminologicznej, budzi liczne kontrowersje. 29 Stefania Skwarczyńska proponuje tym pojęciem nazwać: Ogół dzieł literackich, których treści wynikają z oparcia o katolicką teorię rzeczywistości 30 Dzięki takiemu rozumienia pojęcia o przynależności dzieła decyduje zawartość ideologiczna dzieła oraz stanowisko narratora bądź podmiotu literackiego. Stefan Sawicki wyróżnia następujące cechy literatury religijnej: dyskretność, optymizm, brak ideologii, uzewnętrznienie wewnętrznych przeżyć poety. 31 Autor w następujący sposób wyobraża sobie istnienie sacrum w dziele literackim: obecność bez etykiety, nietotalna, nie rozwiązująca wszystkiego do końca, nie interpretująca świata i człowieka jako czegoś, co jest całkowicie zrozumiałe. 32 Jednym z pierwszych księży-poetów był Jan Twardowski, którego żarliwa, niezrytualizowana i bezpośrednia wiara jest skupiona wokół jednostki ludzkiej. Spojrzenie Jana Twardowskiego nazywamy współczesnym personalizmem chrześcijańskim, który wynika z filozofii Jana Pawła II skupiającej się wokół problematyki osoby ludzkiej. 33 W rozmowach z Marianem Schmidtem, o polskiej poezji religijnej ksiądz Jan Twardowski powiedział: Poezja jest rozmową z człowiekiem, w której autor mówi o rzeczach bardzo osobistych, przekazując swoją wrażliwość dyskretną. [ ] Liryka religijna to dla mnie liryka miłosna, w której wyraża się swoje uczucie do ukochanego Boga. Przedmiotem miłości jest niewidzialny Bóg, a nie osoba chodząca po ziemi. W liryce religijnej przedstawione są wszystkie przeżycia ludzkiej miłości, takie jak nadzieja, zwątpienie, radość, że Bóg jest, niepokój, czy on mnie kocha, lęk, że obraziłem Go, rozpacz, że jestem przez niego odrzucony. 34 27 Ibidem, s.131 28 M. Jasińska-Wojtkowska, op.cit., s.17 29 S. Skwarczyńska, Literatura katolicka jako termin w nauce o literaturze, Znak 1950, nr. 24, s. 222-226 30 Ibidem, s. 232 31 S. Sawicki, Czy zmierzch literatury religijnej, Znak 1971, nr 209(11), s. 1439 32 Ibidem, s. 1439 33 S. Burkot, Literatura polska w latach 1986-1995, Wydawnictwo Edukacyjne, Kraków 2006, s. 256 34 M. Schmidt, Niecodzienne rozmowy z księdzem Janem Twardowskim, Prószyński i S-ka, Warszawa 2000, s. 89-90