Patronat merytoryczny: Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego www.ucbs.uw.edu.pl

Drugie Życie Elektrośmieci Ogólnopolski konkurs edukacyjny w zakresie prawidłowego postępowania ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym (ZSEE) oraz zużytymi bateriami www.drugiezycieelektrosmieci.pl Organizatorami konkursu są: www.erppolska.pl Europejska Platforma Recyklingu Polska Organizacja Odzysku Sprzętu Elektrycznego i Elektronicznego S.A. oraz ERP Batteries Poland Sp. z o.o. Autorzy tekstów: Anna Batorczak Janusz Ostapiuk Mikołaj Józefowicz Elżbieta Tyralska-Wojtycza Redakcja: Anna Batorczak Koordynacja konkursu: Fundacja Zielony Horyzont www.zielonyhoryzont.org.pl Patronat merytoryczny: Uniwersyteckie Centrum Badań nad Środowiskiem Przyrodniczym Uniwersytetu Warszawskiego www.ucbs.uw.edu.pl Konkurs dofinansowano ze środków: Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Honorowy patronat: Minister Środowiska, Minister Edukacji Narodowej, Sekretarz Generalny Polskiego Komitetu ds. UNESCO Opracowanie okładki: Sara Smolińska Opracowanie graficzne i skład: studiolokal.pl Druk: studiolokal.pl

Drodzy Młodzi Przyjaciele Każdemu z nas marzy się Świat wolny od wszelkich zanieczyszczeń środowiska: i tych widocznych, leżących na poboczach dróg, brzegach jezior i rzek oraz tych niewidocznych fruwających gdzieś w powietrzu atmosferycznym i konsekwentnie uprzykrzających nam życie poprzez wywoływanie chorób i pogarszanie naszego codziennego samopoczucia. Zapraszamy Was do zabawy Zabawy w wyniku której macie szanse na zmianę swojego otoczenia na ładniejsze, czyściejsze i przyjemniejsze, a ponadto możecie stać się bogatszymi. Bogatszymi i w sensie duchowym poprawicie otaczający Was świat i czysto materialnym bo możecie otrzymać niezmiernie atrakcyjne nagrody. Otwieramy przed każdym z Was nasze okno, które nazywa się Konkurs Drugie Życie Elektrośmieci IV Edycja. Możecie do niego wejść dosłownie i wirtualnie. Wirtualnie kompletując Zespół konkursowy i zgłaszając się do wspólnej zabawy i dosłownie bowiem zakończenie konkursu odbywać się będzie w wymiarze rzeczywistym w Centrum Nauki Kopernik w Warszawie. Jako organizator Konkursu i główny sponsor Europejska Platforma Recyklingu deklaruje obiektywność ocen, przejrzystość rywalizacji konkursowej i superprofesjonalne oceny Waszych prac. Pamiętajcie Każda zużyta sztuka sprzętu elektrycznego i elektronicznego oraz każda zużyta bateria może pokonać dwie ścieżki: jedną na końcu leżeć będzie groźny dla środowiska śmieć i drugą, podczas której Wy jesteście w stanie dać mu drugie życie poprzez jego ulokowanie w odpowiednim miejscu/pojemniku i przekazanie do specjalistycznego zakładu przetwarzania. Zapraszamy Janusz Ostapiuk Dyrektor Generalny ERP Polska Mikołaj E. Józefowicz Dyrektor ERP Batteries Poland

? Żyjemy w uprzywilejowanej części naszej planety, gdzie nie ma problemu z dostępem do elektryczności, a używanie internetu staje się codziennością prawie dla wszystkich. Dziś trudno wyobrazić sobie życie bez elektrycznego oświetlenia, radia, telewizora, pralki i wielu innych elektrycznych urządzeń. Równie istotne dla naszego stylu życia jest korzystanie z nowoczesnych technologii i osiągnięć elektroniki. Technologie informacyjne i komunikacyjne zmieniły funkcjonowanie świata. Dzięki nim ludzie mogą w każdej chwili z łatwością komunikować się ze sobą bez względu na to, gdzie mieszkają. Internet służy także zakupom oraz wymianie relacji i opinii. To miejsce rozmów, które często zastępuje nam prawdziwe spotkania. Dostęp do informacji i wiedzy zebranej w postaci opracowań, artykułów, książek, a także dostęp do muzyki i filmów jest niemalże nieograniczony. Zapotrzebowanie na sprzęty elektryczne i elektroniczne stale rośnie na całym świecie, a nieuniknionym następstwem tego faktu jest lawinowy wzrost ilości elektrośmieci i baterii. Dostęp do elektryczności w 2009 r. Miejsce na Ziemi Liczba ludzi bez dostępu do elektryczności Afryka 587 000 000 Chiny i Wschodnia Azja 186 000 000 Południowa Ameryka 31 000 000 Środkowy Wschód 22 000 000 Cały Świat 1 1 000 000 Źródło: World Energy Outlook 2010 r.; http://www.iea.org/weo/overview.asp Elektrośmieci, elektroodpady inaczej Zużyty Sprzęt Elektryczny i Elektroniczny (ZSEE) to wszystkie zepsute, niesprawne, zużyte, przestarzałe, wybrakowane, nieużywane, zniszczone, niepotrzebne (można dodać jeszcze kilka innych określeń) urządzenia elektryczne i elektroniczne, działające kiedyś na prąd lub na baterie. 3

Postęp technologii i mocno promowany przez producentów i agencje reklamowe konsumpcyjny styl życia bogatych społeczeństw prowadzi do powstawania olbrzymich ilości odpadów elektrycznych i elektronicznych. Z ogromną i stale wzrastającą ilością elektroodpadów bezpośrednio wiąże się równie duża ilość zużytych baterii. Producenci coraz częściej wprowadzają do sprzętu elektrycznego i elektronicznego zaawansowane układy pamięci i sterowania. Takie układy potrzebują baterii i akumulatorów chociażby do podtrzymywania funkcji pamięci. Coraz więcej jest też urządzeń bezprzewodowych. Jeszcze niedawno przeciętny Polak miał 2 3 takie urządzenia, teraz ma ich kilkanaście: zegarek, kalkulator, telefon komórkowy (bardzo często więcej niż jeden), odtwarzacz MP3, laptop, rozmaite zabawki i gadżety. Praktycznie każdy wprowadzony na rynek sprzęt elektryczny i elektroniczny zawiera baterie. Dla podkreślenia wagi problemu w Wielkiej Brytanii z inicjatywy Królewskiego Towarzystwa Zachęty Sztuk, Rzemiosła i Handlu (RSA) i przy wsparciu firmy Canon powstała 7-metrowej wysokości figura Człowieka ZSEE (Waste Electric and Electronic Equipment WEEE Man). Figurę robota wykonano z ponad 3 ton złomu elektrycznego i elektronicznego, tyle bowiem ZSEE wytwarza statystyczny Brytyjczyk w ciągu swojego życia. Szacuje się, że podobną ilość odpadów wytwarza również statystyczny Polak. Jeśli jednak przyjmiemy, że ilość elektrośmieci wytwarzanych w Europie każdego roku wzrasta od 3 do 5% (a na to wskazują obliczenia) to osoba urodzona w roku 2003, w roku 2080 wytworzy 8 ton elektrośmieci. Oznacza to, że jej WEEE Man będzie ponad dwa razy większy niż ten obecny. Copyright RSA The RSA WEEE Man is an environmental awareness initiative from the RSA and Canon Europe.

Stworzenie z elektrośmieci tego nieco przerażającego robota (WEEE Man) miało na celu poruszyć wyobraźnię i w prowokacyjny sposób pokazać ogromne ilości odpadów elektrycznych i elektronicznych, za których powstanie odpowiada każdy z nas. Ma także na celu wzbudzić refleksję i spowodować 1 : Zmianę myślenia o elektroodpadach z podejścia co z oczu to i z serca na podejście aktywne i odpowiedzialne. Zachęcenie producentów, sprzedawców a także każdego z nas do poważnego zastanowienia się nad tym, jak można zredukować ilość elektrośmieci. Zwiększenie poziomu recyklingu. Nauczenie ludzi, że powinni dokonywać etycznych wyborów podczas robienia zakupów i kierować się w swoich wyborach konsumenckich kryteriami sprawiedliwości społecznej i ochrony środowiska. Zachęcenie projektantów i producentów sprzętów elektrycznych i elektronicznego do tworzenia przedmiotów, w których surowce będą wykorzystane efektywnie i oszczędnie, a ich produkcja będzie w jak najmniejszym stopniu szkodliwa dla środowiska. Już sama ilość odpadów elektrycznych i elektronicznych oraz zużytych baterii jest poważnym problemem, ale jest to problem o wiele, wiele bardziej złożony. Jeszcze do niedawna stare telewizory, a tym bardziej komputery i telefony komórkowe nie kojarzyły nam się ze śmieciami. Nic dziwnego, w końcu są to drogie przedmioty, których powstanie zawdzięczamy osiągnięciom wybitnych naukowców i zastosowaniu zaawansowanych technologii. Nowoczesne urządzenia elektryczne i elektroniczne są również dlatego tak drogie, że do ich produkcji potrzeba wielu cennych surowców, takich jak: złoto, miedź, aluminium, ołów i rtęć. Telefon komórkowy może zawierać aż 0 pierwiastków, w tym metale takie jak miedź, cyna, kobalt, ind, antymon oraz metale szlachetne pallad, srebro i złoto. Złoto wykorzystywane jest w układach elektronicznych telefonów komórkowych, ponieważ przewodzi prąd nawet lepiej niż miedź. W jednym telefonie metali szlachetnych jest niewiele zaledwie od kilku do kilkuset miligramów. Kiedy jednak odpady liczy się na tony, sytuacja wygląda inaczej 1 Na podstawie http://weeeman.org/html/impact/facts.html 5

Wydobycie, pozyskiwanie i przetwarzanie surowców potrzebnych do produkcji nowoczesnej elektroniki wiąże się z degradacją środowiska i jego zanieczyszczeniem na ogromną skalę. Są to również procesy niezwykle energochłonne, co (jak wszyscy wiemy) skutkuje emisją gazów cieplarnianych i wpływa na zmiany klimatyczne. Czy wiesz? Czy wiesz, że do produkcji nowoczesnej elektroniki używa się minerału o nazwie koltan. Aż 70% złóż tego minerału znajduje się w objętej wojną domową Republice Demokratycznej Konga. Wojna pochłonęła wiele ofiar i doprowadziła do bardzo trudnej sytuacji gospodarczej i politycznej kraju. W 2001 r. ONZ ze względu na wojnę domową i łamanie praw człowieka zabronił pozyskiwania w Kongu koltanu. Niestety rabunkowe wydobycie koltanu w Kongu trwa nadal, dramatycznie zwiększając liczbę ofiar. Ofiarami wydobycia koltanu są nie tylko ludzie zagrożone są również goryle z Parku Narodowego Wirunga. Chroniący się w nim partyzanci wycinają drzewa i polują na goryle. Pozyskanie surowców do produkcji urządzeń elektrycznych i elektronicznych to jednak dopiero początek. Każdy etap cyklu życia produktów, począwszy od pozyskiwania surowców poprzez produkcję, aż do momentu, kiedy dany przedmiot stanie się odpadem i zostanie (często w zależności od naszej decyzji) wyrzucony na śmietnik lub poddany procesom odzysku, wpływa na stan środowiska; także na warunki życia i zdrowie człowieka. Należy mieć świadomość, że zanieczyszczanie środowiska, a w tym emisje gazów cieplarnianych przyczyniające się do zmian klimatycznych, mają również miejsce w trakcie transportu i to zarówno surowców potrzebnych do produkcji, jak i gotowych urządzeń, a wreszcie odpadów. 6 Nasza decyzja o tym, co zrobimy z należącym do nas zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz zużytymi bateriami przesądzi o tym, czy szkodliwe i toksyczne substancje zawarte w tych urządzeniach zostaną unieszkodliwione czy też trafią do ziemi, wody i powietrza, zagrażając zdrowiu i życiu wszystkich żywych organizmów.

Elektrośmieci i baterie zawierają substancje szkodliwe i toksyczne, takie jak np. rtęć, ołów, kadm, które gdy przedostaną się do gleby i wód gruntowych mogą poważnie zagrozić zdrowiu i życiu wszystkich organizmów: roślin, zwierząt i ludzi. Rtęć Ołów zawarta jest w niektórych świetlówkach. W przypadku przeniknięcia do gleby i wody może dostać się do organizmu zwierząt i ludzi. Objawami zatrucia są: pogorszenie wzroku i słuchu, zaburzenia koordynacji ruchu, konwulsje i drgawki. Najcięższe przypadki mogą objawiać się paraliżem, głuchotą, ślepotą, a nawet śmiercią. Kadm znajduje się w komputerach oraz w innych urządzeniach elektronicznych i bateriach. Jest pierwiastkiem trującym i praktycznie niezniszczalnym. Związki ołowiu mają negatywny wpływ na stan zdrowia organizmów żywych, na rozwój roślin i procesy zachodzące w środowisku wodnym. U ludzi ołów uszkadza praktycznie wszystkie komórki i narządy. Jest szczególnie niebezpieczny dla dzieci i młodzieży wywołuje u nich zaburzenia w rozwoju umysłowym, problemy z motoryką i słuchem. zawarty jest w bateriach urządzeń elektrycznych. Kadm jest pierwiastkiem podlegającym stałej akumulacji w organizmach zwierzęcych. Wykazano m.in. następujące skutki zatruć przewlekłych kadmem uszkodzenie nerek, wątroby, jelit, zmiany w układzie krążenia niedokrwistość, chorobę nadciśnieniową, odwapnienia kości, powikłania ciąży. Aby w pełni sobie uświadomić, jak produkcja przedmiotów, ich użytkowanie, a następnie pozbywanie się ich, kiedy stają się stare i zużyte wpływa na środowisko i zdrowie człowieka, a także jak łączy się to z ekonomią i polityką, koniecznie należy obejrzeć animowany film Anny Leonard Opowieść o rzeczach. Film w polskiej wersji językowej dostępny jest na stronach portalu ekologicznego Ziemia na rozdrożu: http://ziemianarozdrozu.pl/download/26/story-of-stuff-pl-dubbing. Osoby, które znają język angielski, na pewno zainteresuje podobny film o ZSEE http://storyofstuff.org/electronics 7

:) :) Drugie Życie Elektrośmieci to nazwa konkursu edukacyjnego Europejskiej Platformy Recyklingu. Ta nazwa odnosi się do istoty tego ważnego problemu, czyli tego, jak należy postępować ze zużytym sprzętem elektrycznym i elektronicznym oraz ze zużytymi bateriami. Najlepszym rozwiązaniem jest właśnie danie im drugiego życia poprzez odzyskanie cennych surowców, z których zostały wykonane te wartościowe przedmioty, i ponowne ich wykorzystanie. Z odzyskanego szkła, tworzyw sztucznych i metali, takich jak stal, aluminium, złoto i ołów zostaną wyprodukowane nowe urządzenia i to bez dewastacji środowiska związanej z wydobyciem surowców oraz ich transportem i przetworzeniem. Z odpadów w postaci jednego miliona telefonów komórkowych można odzyskać około: 3 kg złota 15,87 ton miedzi 350 kg srebra 15 kg palladu W 2006 roku na świecie sprzedano 90-980 milionów telefonów komórkowych łatwo można policzyć, jakie ogromne ilości cennych surowców potrzebne były do ich wyprodukowania. 8 Idea ochrony środowiska i recyklingu staje się inspiracją dla projektantów i producentów, którzy coraz częściej dokładają starań, aby z ich wyrobów łatwo dało się odzyskać cenne surowce i powtórnie je przetworzyć, a także aby ich produkcja i eksploatacja były jak najbardziej energooszczędne.

Warto zapamiętać te znaki Symbol recyklingu oznacza, że produkt lub opakowanie można przeznaczyć do recyklingu. Tego samego znaku trzy strzałki w trójkącie używa się na bateriach, które określa się jako odpady niebezpieczne dla środowiska : baterie do ładowania, akumulatory i baterie punktowe. Oznacza to, że zużyte baterie należy poddać segregacji i recyklingowi. Energy Star jest oznaczeniem dla efektywnego energetycznie sprzętu biurowego. Takie etykiety na obszarze Unii Europejskiej obejmują komputery osobiste, monitory, faksy, skanery, fotokopiarki i drukarki. Taki znak znajduje się na każdym produkcie zasilanym energią elektryczną kupionym po 2005 r. Oznacza, że produkt jest szkodliwy dla środowiska i nie może być wyrzucany wraz z innymi odpadami. Zużyte produkty z tym znakiem muszą być oddane do punktu zbiórki ZSEE. W roku 2010 tylko w 27 krajach Unii Europejskiej ilość e-odpadów wynosiła ponad 2 miliony ton, jednak tylko część tych odpadów trafia do recyklingu. Oznacza to, że ogromne ilości przedmiotów zawierających zarówno cenne surowce, jak i substancje toksyczne trafiają na składowiska bądź są palone, a pierwiastki wchodzące w ich skład zanieczyszczają wodę, glebę i powietrze. Tony elektrośmieci nielegalnie eksportuje się do krajów Afryki i Azji, gdzie zostają prymitywnie przetworzone, bez żadnej kontroli i zabezpieczeń, a ludzie, którzy przy nich pracują, narażeni są na zatrucia toksycznymi związkami chemicznymi. Raport na ten temat opublikowała organizacja ekologiczna Greenpeace i można go przeczytać w tłumaczeniu na język polski na ich stronach www.greenpeace. org/poland/co-robimy/substancje-toksyczne/odpady-elektroniczne Polacy kupują rocznie ponad 300 milionów sztuk baterii. W większości są to baterie jednorazowe, które po pewnym czasie ulegają zużyciu i stają się odpadem. Tymczasem tylko ok. 10% Polaków segreguje zużyte baterie. Reszta trafia na śmietnik. Jedna malutka bateria, którą mamy w zegarku, jest w stanie skazić metr sześcienny ziemi i nieporównywalnie większą ilość wód gruntowych. 9

Co zrobić z elektrośmieciami? Bardzo ważne Ogranicz ich powstawanie Ogranicz powstawanie ZSEE, czyli to możesz na pewno 2 1 Nie kupuj elektrosprzętu bez zastanowienia Zanim kupisz, zastanów się, czy na pewno potrzebujesz tej rzeczy. Jeśli zdecydowanie tak, zwracaj uwagę na jej opis, czy poszczególne elementy nadają się do recyklingu, czy da się ten sprzęt naprawiać, czy jest maksymalnie przyjazny środowisku na obecnym etapie technologii. Zanim kupisz, dobrze pomyśl, sprawdź, zastanów się Naprawiaj urządzenia elektryczne i elektroniczne tylko w punktach specjalistycznych 3 Nie wyrzucaj bez zastanowienia zepsutego sprzętu. Sprawdź, gdzie w najbliższej okolicy są warsztaty naprawcze. Naprawienie zepsutego sprzętu to oszczędność dla kieszeni i zysk dla środowiska a tym samym dla każdego z nas. Nie demontuj ZSEE samodzielnie Musisz mieć świadomość, że ZSEE zawierają substancje szkodliwe. Demontaż może odbywać się tylko i wyłącznie w zakładach specjalistycznych Korzystaj z urządzeń elektrycznych i elektronicznych racjonalnie 10 Zapoznaj się z instrukcją obsługi używanego/zakupionego przez ciebie sprzętu, a także z instrukcją/zasadami konserwacji. W ten sposób przedłużasz sprawność ZSEE, oszczędzasz pieniądze i środowisko, unikasz zbędnych zagrożeń.

5 Nie wyrzucaj gdziekolwiek ani do śmietnika, ani gdzie oczy ludzkie nie widzą Musisz wiedzieć, że elektrośmieci i zużyte baterie wyrzucone w nieodpowiednich miejscach stwarzają ogromne zagrożenie dla środowiska i wszystkich żywych organizmów. Nie wiesz, gdzie oddać zepsuty sprzęt elektryczny i elektroniczny? Sprawdź w Internecie, na przykład na stronie Europejskiej Platformy Recyklingu. 6 Zbieraj zużyte baterie i oddawaj do punktów zbiórki np. do sklepu, który sprzedaje baterie. Każdy taki sklep powyżej 25m 2 powierzchni ma obowiązek wystawienia pojemnika do zbiórki. 7 Nie gromadź w domu Skoro coś jest zepsute i nie da się naprawić, po co to gromadzić po prostu trzeba oddać do punktu odzysku. Nie, nie zanoś do garażu, do komórki czy piwnicy oddaj tam, gdzie jest tego miejsce do punktu odzysku. 8 Kupując nowy sprzęt, oddawaj stary Punkty sprzedaży sprzętu elektrycznego i elektronicznego zobowiązane są nieodpłatnie przyjmować ZSEE tego samego rodzaju i w takiej ilości, jak nowo zakupiony sprzęt czyli, kupując np. nowy telewizor, można oddać do sklepu stary, a sprzedawca ma obowiązek nieodpłatnie go przyjąć. 9 10 Informuj innych, jak należy postępować z ZSEE Uświadom swoim najbliższym i znajomym, że prawodawstwo w tym zakresie nakłada na każdego człowieka obowiązek należytego postępowania z elektroodpadami. Mów odważnie także o grożących karach za nieprzestrzeganie przepisów. Włącz się w działania społeczne/edukacyjne Włączaj się w działania edukacyjne programy, projekty, akcje czy pikniki popularyzujące odzysk ZSEE i baterii. Bądź świadomym konsumentem. Postępuj zgodnie z prawem i uświadamiaj jego zapisy innym, bo nie każdy wie, jak z elektrośmieciami postępuje się 11

# Krzyżówki http://www.erppolska.pl/gry/dla_dzieci.html ;) 2 1 3 :o 1 Inaczej urządzenie, którego działanie uzależnione jest od energii elektrycznej lub obecności pola magnetycznego. 2 Przykład sprzętu elektrycznego z kategorii przyrządy kontroli, służący do utrzymywania stałej temperatury. 3 Inaczej zużyty sprzęt elektryczny lub elektroniczny. Przykład małogabarytowego sprzętu elektronicznego, najczęściej noszony na ręku. 12

3 6 5 1 2 7 :) =) 1 Substancja niebezpieczna zawarta w ZSEE, wykorzystywana niegdyś jako materiał izolacyjny. Znajduje się też w materiale do krycia dachów. 2 3 5 Jedna z substancji niebezpiecznych w ZSEE i bateriach. Sprowadza sprzęty z zagranicy i ciąży na nim obowiązek zbierania ZSEE. Właściwy sposób postępowania z ZSEE oraz innymi odpadami. Pierwszy etap procesu odzysku odpadów. 6 Sprzęt elektryczny, który prawie każdy ma w domu. 7 Substancje pozyskane z ZSEE w procesie odzysku bywają ciężkie. 13

3 8 2 5 6 7 9 1 1 1 2 3 5 6 7 8 9 Jedna z substancji niebezpiecznych w ZSEE, wykorzystywana też w produkcji termometrów. Wszystkie czynności z ZSEE od zebrania do odzysku, mające na celu pozyskanie surowców. Na nim ciąży obowiązek zbierania ZSEE. Działanie polegające na powtórnym wykorzystaniu odpadu. Inaczej ZSEE. Proces wykorzystywania surowców odpadowych, które straciły wartość użytkową. Część telewizora zawierająca substancje niebezpieczne. Jedna z substancji niebezpiecznych w ZSEE, wykorzystywana w starszych klimatyzatorach. inaczej opłata recyklingowa, zawarta w cenie nowego produktu. ;)

10 2 5 3 6 13 1 7 9 11 12 8 1 2 3 5 6 7 8 9 10 11 12 13 Jedna z substancji niebezpiecznych w ZSEE, używana jako materiał izolacyjny. Proces powtórnego przetwarzania substancji lub materiałów zawartych w odpadach. Właściwy sposób postępowania z odpadami. Jedna z substancji niebezpiecznych w bateriach. Na nim ciąży obowiązek zbierania ZSEE. Pierwszy etap procesu odzysku odpadów. Jedna z substancji niebezpiecznych w ZSEE, używana jako materiał chłodzący. Inaczej żarówka energooszczędna. Tego nie znajdziesz w ZSEE, ale to znane źródło zielonej energii. Proces, który eliminuje w odpadach substancje niebezpieczne dla człowieka i środowiska. Dzięki nim możemy cieszyć się sprzętem bez podłączania go do kontaktu. Osoba lub firma zajmująca się recyklingiem. Proces zniszczenia lub ponownego wykorzystania odpadów. 15

16 Notatki