ZMODYFIKOWANE MINIMUM SOCJALNE W 2009 R.

Publikowanie, kopiowanie, przetwarzanie oraz wykorzystanie całej lub części artykułów i grafik bez zezwolenia jest zabronione. ZMODYFIKOWANE MINIMUM SOCJALNE W 2009 R. DANE ŚREDNIOROCZNE Piotr Kurowski Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Globalny kryzys gospodarczy, jaki się ujawnił w 2008 r., przynosi negatywne konsekwencje społeczne także w naszym kraju. Te niewątpliwie gorsze uwarunkowania skłaniają władze publiczne i partnerów społecznych ku temu, by sytuacja gospodarstw domowych, a zwłaszcza grup narażonych na wykluczenie społeczne, obserwowana była z większą uwagą. W zadaniu tym pomocna jest kategoria minimum socjalnego. Jest to wskaźnik społeczny mierzący koszty utrzymania niezamożnych gospodarstw domowych. Zakres i poziom zaspokajanych potrzeb według tego modelu winny zapewniać takie warunki życiowe, by na każdym z etapów rozwoju człowieka umożliwić reprodukcję jego sił życiowych, posiadanie i wychowanie potomstwa oraz utrzymanie więzi społecznych (por. Deniszczuk 1977). W niniejszej informacji przedstawiamy szacunki zmodyfikowanego minimum (por. Deniszczuk, Kurowski, Styrc 2007) na podstawie danych średniorocznych w 2009 r. Wyniki obliczeń otrzymano na podstawie notowań wybranych cen dóbr i usług konsumpcyjnych udostępnionych przez GUS. Gdy zabrakło informacji o cenach niektórych towarów (np. wskutek zmiany reprezentant towarów w GUS), szacunki oparto na podstawie wiedzy eksperckiej i rozeznania rynku. Wyszczególnienie Mieszkanie eksploatacja wyposażenie Kultura i rekreacja Ochrona zdrowia Higiena osobista Transport i łączność Pozostałe wydatki Razem na osobę Tabela 1. Zmodyfikowane minimum socjalne (średniorocznie w 2009 r.), w zł Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 1-osobowe 2-osobowe M+K/2 M+K M+K+DM M+K+DS M+K+DM+DS 225,84 327,26 279,26 47,99 12,44 91,52 37,40 35,45 25,97 79,03 66,79 901,72 901,72 451,69 466,52 406,80 59,73 28 107,22 71 67,72 50,26 150,10 97,52 1 490,72 745,36 635,33 632,41 561,76 70,65 132,62 131,56 112,16 86,25 61,73 294,76 125,21 2 212,04 737,35 687,91 632,41 561,76 70,65 111,88 137,74 109,72 87,50 73,56 311,19 129,12 2 281,04 760,35 871,56 799,73 709,62 90,11 219,63 162,07 147,08 106,04 85,60 311,19 135,15 2 838,05 709,51 M+K+DM +2xDS 1 107,79 967,44 856,55 110,88 319,07 192,59 182,00 125,82 108,99 327,61 133,25 3 464,56 692,91 (M+K)/2 219,45 327,26 279,26 47,99 79,23 29,37 67,92 21,86 99 67,04 905,02 905,02 M+K 438,90 466,52 406,80 59,73 104,31 58,73 132,66 42,02 143,09 97,04 1 483,27 741,63 Uwaga i źródło do wszystkich tabel: Symbole użyte w tablicy oznaczają odpowiednio: M mężczyzna w wieku 25 60 lat, K kobieta w wieku 25 60 lat, (M+K)/2 wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiety, DM dziecko młodsze w wieku 4 6 lat, DS dziecko starsze w wieku 13 15 lat. W przypadku gospodarstw emeryckich symbole M i K oznaczają odpowiednio mężczyznę i kobietę w wieku powyżej 60 lat. Źródło: obliczenia IPiSS na podstawie danych Departamentu Statystyki Społecznej GUS. Wyszczególnienie Mieszkanie eksploatacja wyposażenie Kultura i rekreacja Ochrona zdrowia Higiena osobista Transport i łączność Pozostałe wydatki Tabela 2. Struktura zmodyfikowanego minimum socjalnego (2009 r., średniorocznie), w % Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 1-osobowe 2-osobowe M+K/2 M+K M+K+DM M+K+DS 25,0 36,3 31,0 5,3 1,4 10,1 4,1 3,9 2,9 8,8 7,4 30,3 31,3 27,3 4,0 1,7 7,2 5,0 4,5 3,4 10,1 6,5 28,7 28,6 25,4 3,2 6,0 5,9 5,1 3,9 13,3 5,7 30,2 27,7 24,6 3,1 4,9 6,0 3,8 3,2 13,6 5,7 M+K+ DM+DS 30,7 28,2 25,0 3,2 7,7 5,7 5,2 3,7 3,0 11,0 M+K+DM +2xDS 32,0 27,9 24,7 3,2 9,2 5,6 5,3 3,6 3,1 9,5 3,8 Razem 10 10 10 10 10 10 10 10 M+K/2 24,2 36,2 30,9 5,3 8,8 3,2 7,5 2,4 10,3 7,4 M+K 29,6 31,5 27,4 4,0 7,0 4,0 8,9 9,6 6,5 Polityka Społeczna nr 10/2010 31

Zmiany wartości koszyków porównywane są do innych wskaźników, określających warunki bytowe ludności. Dynamika minimum socjalnego porównywana jest najczęściej do wskaźnika wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (inflacji). W latach 90. wartość koszyka minimum zwykle rosła w szybszym tempie niż inflacja. Wówczas różnice między dynamiką koszyka a wskaźnikiem inflacji były znaczne jeszcze w 1997 r. sięgały one 7 pkt. proc. Wraz ze spadkiem inflacji (lata 2002 2003) dystans między minimum socjalnym a wskaźnikiem inflacji był niewielki. Od 2006 r. zaczęto obliczać wartość zmodyfikowanego minimum socjalnego (na wykresie 1 dynamikę tych koszyków oznaczono linią przerywaną). W 2007 r. wzrost wartości koszyka dla rodziny z dwójką dzieci był nieznacznie wyższy od inflacji, w kolejnym różnica ta była większa: minimum wzrosło o 6 pkt. proc. wobec inflacji rzędu 4,2 pkt. proc. W 2009 r. dynamika minimum socjalnego była bardzo zbliżona do poziomu inflacji (por. wykres 1). Wykres 1. Dynamika zmodyfikowanego minimum socjalnego na tle wzrostu cen konsumpcyjnych (lata 2001 2005 poprzedni koszyk) Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych IPiSS oraz danych GUS. Tabela 3 ilustruje dynamikę minimum socjalnego w przekroju wybranych grup potrzeb. Tendencje w dynamice grup wydatkowych porównano ze wskaźnikami inflacji (ostatnia kolumna). W poprzednim badaniu średniorocznym (2008 r.) głównym czynnikiem wzrostu minimum socjalnego była zwyżka kosztów eksploatacji zasobów mieszkaniowych. W 2009 r. sytuacja ta utrzymała się koszyki użytkowania mieszkań wzrosły o 7 7,9 pkt. proc., przy wskaźniku CPI dla tej grupy wydatków na poziomie 8,5 pkt. Koszyk żywnościowy w minimum socjalnym rósł wolniej niż ogólny wskaźnik inflacji dla tej grupy. Oprócz towarów żywnościowych, których wartość wzrosła (np. ziemniaków), są także takie, których cena znacznie obniżyła się (niektóre warzywa i owoce), co wpłynęło na niższą dynamikę koszyka żywnościowego. Koszyk odzieży i obuwia wzrósł o około 3,5%, przy ujemnej dynamice wskaźnika inflacji dla tej grupy. Przyczyną tej rozbieżności jest fakt, iż w minimum socjalnym w grupie tej bierze się pod uwagę z reguły towary tańsze, zaś ogólny wskaźnik CPI uwzględnia wszystkie, także luksusowe artykuły z odzieży i obuwia, których wartość cenowa w roku kryzysu spadała. Pozostałe grupy potrzeb, z pewnymi wyjątkami, wykazują dynamikę dość zbieżną do wskaźników publikowanych przez GUS. Do wyjątków tych należy grupa towarów i usług związana z higieną osobistą koszyk ten wzrósł więcej niż przeciętnie, głównie wskutek wymiany reprezentant towarów (z rynku znikają towary gorsze). Grupa ta jednak nie przekłada się na duży przyrost całkowity minimum socjalnego: jej udział w minimum socjalnym wynosi od 2,4 do 3,4%. Przyglądając się tym rozbieżnościom pamiętajmy, że model minimum zawiera określony katalog dóbr i usług, których ceny podlegają wahaniom. Koszyki minimum są bardziej wrażliwe na ruchy cen niż ogólne wskaźniki inflacji publikowane przez GUS, głównie dlatego, że zawierają asortyment produktów średniej jakości. Detaliczna wręcz identyfikacja wartości elementów składowych koszyka wnosi wkład przy wycenie wartości podstawowych potrzeb, z jakich korzystają modelowe rodziny żyjące na minimalnie godnym poziomie życia. LITERATURA Biały A., Kruk M. (2009), Odświeżona lista GUS, Rzeczpospolita, z 30.03, s. B7. Deniszczuk L., Kurowski P., Styrc M. (2007), Progi minimalnej konsumpcji gospodarstw domowych wyznaczane metodą potrzeb podstawowych. Rodzaje, oszacowania i zastosowania polityce społecznej, Warszawa: IPiSS (w opracowaniu). Deniszczuk L. (2001), Kilka uwag o historii i funkcjach minimum socjalnego, Polityka Społeczna nr 11 12. Deniszczuk, L. (1977), Wzorzec konsumpcji społecznie niezbędnej, Studia i Materiały, zeszyt nr 10, Warszawa: IPiSS. GUS (2010), Biuletyn Statystyczny, nr 1 (luty), Warszawa. Mazurkiewicz P. (2010), Tańsze zakupy przed świętami, Rzeczpospolita z 30.03, s. B4. Wyszczególnienie Eksploatacja mieszkania Wyposażenie mieszkania Kultura i rekreacja Ochrona zdrowia Higiena osobista Transport i łączność Tabela 3. Dynamika koszyka w 2009 r. na tle wskaźnika inflacji (2008 r. = 100) pracownicze 1-osobowe 101,7 107,4 103,1 105,1 101,4 103,2 111,8 103,2 Typ gospodarstwa domowego pracownicze 4-osobowe 101,0 107,9 102,7 106,5 102,2 104,2 113,6 97,6 emeryckie 1-osobowe 101,2 107,4 103,1-100,4 102,9 113,4 102,0 emeryckie 2-osobowe 101,2 107,9 103,2-101,3 102,9 114,0 102,6 Dynamika wzrostu cen (CPI) Ogółem 104,2 103,8 103,9 104,1 108,5 102,0 102,1 103,2 92,6 103,0 97,6 32 Polityka Społeczna nr 10/2010

ZMODYFIKOWANE MINIMUM EGZYSTENCJI W 2009 R. Piotr Kurowski Instytut Pracy i Spraw Socjalnych Minimum egzystencji (zwane także minimum biologicznym) jest normatywnym modelem zaspokajania potrzeb bytowo-konsumpcyjnych na bardzo niskim poziomie. Koszyk minimum biologicznego wyznacza praktycznie najniższy standard życia, poniżej którego występuje biologiczne zagrożenie życia oraz rozwoju psychofizycznego człowieka (por. Deniszczuk, Sajkiewicz 1997). W odróżnieniu od minimum socjalnego w koszyku tym uwzględnia się jedynie wydatki na towary i usługi umożliwiające jedynie tzw. przeżycie. Grupami potrzeb o największym znaczeniu są wyżywienie oraz potrzeby mieszkaniowe. Potrzeba utrzymania więzi ze społeczeństwem bardzo istotna w modelu minimum socjalnego nie jest uwzględniona. Minimum egzystencji uznaje się za dolną granicę obszaru ubóstwa. Przedstawiamy wartość i strukturę minimum egzystencji za 2009 r., w cenach średniorocznych. Wcześniej warto może przypomnieć o szacunkach GUS na temat skali ubóstwa absolutnego, w których linia minimum egzystencji jest wykorzystywana. W 2006 r. GUS po raz pierwszy zastosował zmodyfikowane koszyki minimum egzystencji (por. GUS 2007, s. 6). Wówczas odsetek osób zagrożonych skrajnym ubóstwem wyniósł 7,8% (na wykresie 1 wielkości dla lat 2006 2007 oznaczono linią przerywaną). Rok 2007, a więc rok niezłej koniunktury rynkowej, zaznaczył się także spadkiem udziału osób wydających mniej niż wartość zmodyfikowanego koszyka (zaledwie 6,6% ludności). W 2008 r., kiedy zaczął się objawiać kryzys gospodarczy, odsetek gospodarstw domowych znajdujących się poniżej minimum biologicznego także nieco spadł (por. wykres 1). Taki wynik nie powinien dziwić, gdyż w Polsce konsekwencje społeczne kryzysu zaczęły być bardziej odczuwalne dopiero w 2009 r. Najwyższe wartości w ujęciu na osobę dotyczą gospodarujących samotnie. W 2009 r. dla osoby samotnej w wieku produkcyjnym minimum egzystencji wyniosło 445,33 zł (o 32,17 zł więcej niż w 2008 r.), a dla osoby w wieku emerytalnym 421,85 zł (o 32,34 zł więcej). Spośród gospodarstw z dziećmi najwyższa wartość minimum dotyczyła rodziny z dzieckiem starszym (392,08 zł na osobę). Najniższa wartość minimum egzystencji na osobę w gospodarstwie domowym przypada na dwuosobowe gospodarstwo emeryckie (349,01 zł). 15 10 5 Wykres 1. Udział osób poniżej minimum egzystencji w latach 2000 2008 8,1 9,5 11,1 10,9 W systemie pomocy społecznej, obowiązująca od 1.10.2006 r. kwota kryterium dochodowego wynosi: dla osoby samotnie gospodarującej nie więcej niż 477 zł, zaś dla osoby w rodzinie 351 zł. W przypadku osób samotnych wartość minimum egzystencji kształtuje się poniżej progu uprawniającego do pomocy społecznej. Natomiast w odniesieniu do osób w rodzinach, wszystkie wartości oszacowanego minimum egzystencji poza 2-osobowym gospodarstwem emeryckim są wyższe niż obowiązująca kwota uprawniająca do świadczeń z pomocy społecznej. 11,8 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006* 2007 2008 12,3 7,8 9,5 6,6 Minimum egzystencji Zmodyfikowane minimum egzystencji * Dane do 2006 r. włącznie dotyczą niezmodyfikowanego minimum egzystencji (linia prosta). Od 2006 r. wyniki dla zmodyfikowanego minimum egzystencji oznaczono linią przerywaną. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS za lata 2005 2009. 5,6 Tabela 1. Wartość zmodyfikowanego minimum egzystencji w 2009 r., w zł Wyszczególnienie Mieszkanie eksploatacja wyposażenie Leki Higiena Pozostałe wydatki Razem na osobę Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 1-osobowe 2-osobowe (M+K)/2 M+K M+K+DM M+K+DS M+K+DM+DS 180,16 210,64 198,22 12,42 12,37 8,35 12,59 21,21 445,33 445,33 360,33 285,48 269,28 16,20 24,74 14,20 24,74 35,47 744,96 372,48 518,50 401,65 381,15 20,50 2,95 41,40 29,14 31,37 51,25 1076,26 358,75 575,77 401,65 381,15 20,50 41,47 43,38 23,01 34,93 56,01 1176,23 392,08 733,94 520,31 493,04 27,27 44,42 64 37,18 41,59 71,87 1509,36 377,34 M+K+ DM+2xDS 949,38 637,76 604,93 32 85,89 78,69 45,84 51,96 92,48 1941,99 388,40 (M+K)/2 154,76 210,64 198,22 12,42 12,37 13,06 10,94 29 421,85 421,85 M+K 309,52 285,48 269,28 16,20 24,74 23,60 21,43 33,24 698,02 349,01 Uwaga i źródło do wszystkich tabel: Symbole użyte w tablicy oznaczają odpowiednio: M mężczyzna w wieku 25 60 lat, K kobieta w wieku 25 60 lat, (M+K)/2 wydatki na poziomie średniej arytmetycznej dla gospodarstwa mężczyzny i kobiety, DM dziecko młodsze w wieku 4 6 lat, DS dziecko starsze w wieku 13 15 lat. W przypadku gospodarstw emeryckich symbole M i K oznaczają odpowiednio mężczyznę i kobietę w wieku powyżej 60 lat. Źródło: obliczenia IPiSS na podstawie danych Departamentu Statystyki Społecznej GUS. Polityka Społeczna nr 10/2010 33

Wyszczególnienie Mieszkanie eksploatacja wyposażenie Leki Higiena osobista Pozostałe wydatki Tabela 2. Struktura minimum egzystencji przeciętnie w 2009 r., w % Gospodarstwa pracownicze Gospodarstwa emeryckie 1-osobowe 2-osobowe 3-osobowe 3-osobowe 4-osobowe 5-osobowe 1-osobowe 2-osobowe (M+K)/2 M+K M+K+DM M+K+DS M+K+DM+DS 40,5 47,3 44,5 1,9 48,4 38,3 36,1 2,2 3,3 1,9 3,3 48,2 37,3 35,4 1,9 0,3 3,8 2,7 2,9 M+K+DM +2xDS (M+K)/2 Razem 10 10 10 10 10 10 10 10 49,0 34,1 32,4 1,7 3,5 3,7 2,0 3,0 48,6 34,5 32,7 1,8 2,9 4,0 2,5 48,9 3 31,2 1,7 4,4 4,1 2,4 2,7 36,7 49,9 47,0 2,9 2,9 3,1 2,6 M+K 44,3 40,9 38,6 2,3 3,5 3,4 3,1 Dynamika minimum egzystencji w ostatnich latach była zazwyczaj zbieżna z tendencjami ogólnego wskaźnika inflacji (choć nigdy tożsama z jego poziomem). Przyznać trzeba, że nie zawsze tak było: w drugiej połowie lat 90. wzrost minimum egzystencji był wyraźnie wyższy od wskaźnika inflacji. W 1998 r. różnica ta sięgała aż 7 pkt. proc. W latach 2000 2003 dynamika inflacji oraz minimum egzystencji spadała, by w okresie 2004 2006 ponownie rosnąć (por. wykres 2). W latach 2007 2008 dynamika zmodyfikowanego minimum oraz inflacji wzrosła. Rosły także różnice między tymi kategoriami w 2008 r. koszyk dla rodziny z dwójką dzieci wzrósł o 7% (przy inflacji 4,2%). Rok 2009 r. to okres, w którym przy nieco niższej inflacji (3,5%) znacznie wzrosła dynamika koszyków (dla gospodarstwa 4-osobowego o 7,7%). Wykres 2. Dynamika minimum egzystencji na tle inflacji (w latach 2000 2006 niezmodyfikowany koszyk minimum egzystencji) 112 108 104 100 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 Dynamika minimum egzystencji (dla gosp. 4-osobowego) Dynanika wska nika CPI Zmodyfikowane minimum egzystencji (gosp. 4-osobowego) Zmodyfikowane minimum egzystencji (gosp. 1-osobowego) Źródło: opracowanie własne na podstawie bazy danych IPiSS oraz danych GUS. Skąd bierze się wysoka dynamika minimum egzystencji? W 2009 r. głównym źródłem wzrostu wartości koszyków były wysokie koszty eksploatacji mieszkań, spośród których najbardziej wzrosły koszty poboru energii elektrycznej oraz gazu. W efekcie koszty użytkowania mieszkań w 2009 r. podniosły się w zależności od gospodarstwa od 8,8 do 9,4% w stosunku do roku poprzedniego. Drugim istotnym czynnikiem były wyższe ceny artykułów żywnościowych. O ile wskaźnik inflacji dla tej grupy wydatków wyniósł 4,1%, dynamika koszyków żywnościowych była o ponad 2% wyższa. Przyczyna tkwi w zmianie struktury podaży ceny towarów tanich, jakie są uwzględniane przy koszyku minimum egzystencji, rosły szybciej niż inne towary, zwłaszcza te wyższej jakości. Z danych tabeli 3 wynika, że mimo ujemnego wskaźnika wzrostu cen dla odzieży (92,6%) koszyk minimum egzystencji wzrósł do 9%. Rozbieżność tą także należy uzasadnić tym, że do minimum egzystencji bierze się pod uwagę towary tańsze, ogólny zaś wskaźnik CPI uwzględnia wszystkie, także luksusowe artykuły z odzieży i obuwia, których wartość cenowa w roku kryzysu spadała. Zauważalna jest także wysoka dynamika w zakresie ochrony zdrowia oraz higieny osobistej podane przez GUS wartości cenowe dla tych towarów i usług w 2009 r. były wyższe niż rok wcześniej. Biorąc jednak pod uwagę skromny zakres zaspokajania tych potrzeb, trudno myśleć o możliwości obniżenia wartości tych koszyków poprzez tańsze zamienniki. Pamiętać trzeba, że to nie te grupy wpłynęły na zwyżkę całego koszyka minimum łączny udział tych grup potrzeb w całości koszyka jest znikomy (od 7,1 do 7,5% wartości koszyka minimum). Tabela 3. Dynamika zmodyfikowanego minimum egzystencji na tle inflacji w 2009 r. (2008 r. = 100) Wyszczególnienie Eksploatacja mieszkania Wyposażenie mieszkania Leki Higiena osobista pracownicze 1-osobowe 106,3 108,8 102,4-109,0 111,8 116,8 Typ gospodarstwa domowego pracownicze 4-osobowe 106,2 109,4 101,4 106,9 106,6 108,9 102,5 emeryckie 1-osobowe 106,6 108,8 102,4-109,0 117,6 121,0 emeryckie 2-osobowe 106,6 109,3 101,9-109,0 119,2 122,1 Dynamika wzrostu cen (CPI) Ogółem 107,8 107,7 108,3 108,5 104,1 108,5 102,0 92,6 103,2 103,0 34 Polityka Społeczna nr 10/2010

LITERATURA Biały A., Kruk M. (2009), Odświeżona lista GUS, Rzeczpospolita z 30.03, s. B7. Biuro Studiów i Ekspertyz (2003), Kategorie i instrumenty interwencji państwa w sytuacji ubóstwa. Czym jest minimum socjalne?, pod red. M. Dziubińskiej-Michalewicz i Andrzeja Chodyry, Konferencje i Seminaria, 1 (45) 03, Biuro Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu, luty, Warszawa. Deniszczuk L., Sajkiewicz B. (1997), Kategoria minimum egzystencji, w: S. Golinowska, Polska bieda II. Kryteria Ocena Przeciwdziałanie, Warszawa: IPiSS. Deniszczuk L., Kurowski P., Styrc M. (2007), Progi minimalnej konsumpcji gospodarstw domowych wyznacza-ne metodą potrzeb podstawowych. Rodzaje, oszacowania i zastosowania polityce społecznej, Warszawa: IPiSS. Golinowska S. (1997), Polska bieda II. Kryteria Ocena Przeciwdziałanie, Warszawa: IPiSS. GUS (2007), Sytuacja gospodarstw domowych w 2006 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw domowych, GUS, informacja dostępna na stronie www.stat.gov.pl. GUS (2009), Sytuacja gospodarstw domowych w 2008 r. w świetle wyników badań budżetów gospodarstw do-mowych, GUS, informacja dostępna na stronie www.stat.gov.pl. PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH DOROCZNA KONFERENCJA POLITYKÓW SPOŁECZNYCH Beata Kaczyńska Instytut Pracy i Spraw Socjalnych W dniach 31 maja 2 czerwca br. w Ustroniu odbyła się XXVIII doroczna konferencja polityków społecznych. Jest ona wspólnym przedsięwzięciem Akademii Ekonomicznej w Katowicach, Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych oraz Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej PAN. Rozpoczynając konferencję, prof. Andrzej Rączaszek wspomniał sylwetki polityków społecznych, którzy odeszli od nas w ciągu minionego roku: prof. Lucynę Frąckiewicz inicjatorkę i organizatorkę konferencji polityków społecznych od 1990 r., prof. Witolda Nieciuńskiego, prof. Zofię Jacukowicz i prof. Michała Gmytrasiewicza. Prof. Józef Orczyk, przewodniczący Komitetu Nauk o Pracy i Polityce Społecznej, podkreślił ważność podjętego przez tegoroczną konferencję tematu dywersyfikacji problemów społecznych, które wymagają w poszczególnych obszarach polityki społecznej położenia większego nacisku na regionalną politykę społeczną oraz podjęcia prac w kierunku większej indywidualizacji usług (np. w obszarze świadczeń społecznych). Zaznaczył, iż głównym celem polityki społecznej jest tworzenie więzi społecznych, innych niż w epoce industrialnej, które będą odwzorowywały zróżnicowanie i potencjał regionów. Do życzeń owocnej pracy oraz podziękowań za wytrwałość w zorganizowaniu XXVIII już konferencji polityków społecznych dołączyła się prof. Celina Olszak, prodziekan ds. nauki Wydziału Ekonomii AE w Katowicach. Konferencję uroczyście otworzył prof. Krzysztof Marcinek, prorektor ds. nauki AE w Katowicach. Obrady były prowadzone w czterech sesjach plenarnych. Program konferencji został uzgodniony ze współorganizatorami już na etapie przygotowań, o czym wspomniał przewodniczący Komitetu Organizacyjnego, prof. Andrzej Rączaszek. Wobec nadmiaru wystąpień i braku czasu na dyskusję w toku konferencji z lat ubiegłych, organizatorzy zaprosili do wygłoszenia referatów jedynie część uczestników; pozostałe zostały przyjęte do druku. W ten sposób w każdej sesji plenarnej jedną trzecią czasu przeznaczano na dyskusję. Temperatura obrad wykazała, że było to założenie słuszne, a w dyskusji głos mogli zabrać także autorzy niewygłoszonych referatów, którzy wprowadzali do dyskusji nowe wątki. Ten sposób układania programu konferencji będzie także preferowany przy organizacji kolejnych dorocznych konferencji polityków społecznych, bowiem wobec ciągłych przemian społecznych należy o tych problemach dyskutować przy każdej okazji, a referaty mają czasami wątki nieco odbiegające od głównej tematyki konferencji. Pierwszą sesję plenarną dotyczącą uwarunkowania regionalnego zróżnicowania kwestii społecznych poprowadził prof. Antonii Rajkiewicz (IPS UW). Przypomniał on uczestnikom, iż temat obecnej konferencji kładzie nacisk na regionalne uwarunkowania polityki społecznej. Pierwszy referat pt. Przestrzenne zróżnicowanie sytuacji społecznej w państwach członkowskich UE wygłosił prof. Maciej Żukowski (AE Poznań). Ze względu na szeroki zakres problemowy tematu referent skupił się na trzech wybranych wątkach: zróżnicowania między państwami, zróżnicowania wewnątrz państw oraz spojrzenia na kraje UE z punktu widzenia świata. W wystąpieniu omówione zostały wybrane wskaźniki (wskaźnik PKB, zatrudnienia, stopa bezrobocia, wskaźnik scholaryzacji, stopa zagrożenia ubóstwem, współczynnik Giniego) ilustrujące zróżnicowania sytuacji społecznej między państwami oraz międzyregionalne wybranych państw. Zróżnicowanie między państwami UE jest duże. Nie jest to tylko podział na stare i nowe kraje członkowskie, bowiem w wybranych obszarach istnieją też znaczne zróżnicowania regionalne. Referat nt. Państwa w rozwoju społeczno-gospodarczym wygłosiła prof. Grażyna Wolska (Uniwersytet Szczeciński). Celem wystąpienia było przedstawienie roli i znaczenia państwa w wyborze kierunku rozwoju w kontekście istnienia różnych teorii ekonomicznych. Referentka przypomniała główne koncepcje teoretyczne współczesnej ekonomii wraz z krytyczną analizą proponowanych przez nie modeli rozwoju gospodarczego. O potencjale rozwoju i jego uwarunkowaniach mówił prof. Adam Kurzynowski (SGH) w wystąpieniu pt. Lokalne polityki społeczne a wyrównywanie poziomu rozwoju. Referent podkreślił, iż ani globalizm, ani myślenie lokalne nie doprowadziło w efekcie do likwidacji różnic w poziomie rozwoju. Jednakże na poziomie lokalnym (poziom gminy/powiatu) widoczne Polityka Społeczna nr 10/2010 35

dopiero stają się endemiczne czynniki rozwoju regionu. Prof. Kurzynowski zaproponował klasyfikację obszarów lokalnych z punktu widzenia wewnętrznych sił i możliwości rozwoju społeczno-gospodarczego: miejscowości silnie zurbanizowane, gospodarczo i kapitałowo; miejscowości będące satelitami dobrze zurbanizowanych środowisk; miejscowości (tzw. sypialnie) bogate w kapitał ludzki; miejscowości oparte na konkretnej funkcji, jak np.: turystycznej zapewniającej ruch kapitału ludzkiego i ekonomicznego; miejscowości, które realizują pewne usługi, produkcję. Następnie omówił dostępne narzędzia polityki społecznej wzmacniające rozwój wymienionych typów środowisk. Prof. Stanisław Korenik i dr Małgorzata Rogowska (UE Wrocław) skupili się na przestrzennym wymiarze rozwoju (referat pt. Jakościowy wymiar rozwoju przestrzennego w nowych realiach społeczno-gospodarczych). Dokonali oni przeglądu dyrektyw rozwoju przestrzennego, odnosząc się do różnych perspektyw teoretycznych dotyczących przestrzennych modeli relacji społecznych i usieciowienia życia społecznego (m.in.: M. Castels, A. Toffler). Współczesny rozwój społeczno-gospodarczy ma trzy wymiary: nierówność terytorialną, sprzężenia zwrotne i efekty sąsiedztwa. Prof. Leszek Gilejko (Akademia Humanistyczna w Pułtusku) zaprezentował referat pt. Rola partnerów społecznych w tworzeniu strategii rozwoju regionalnego i lokalnego. Wskazał na charakter relacji między pojęciem partnerstwa a dialogiem społecznym. Instytucje dialogu społecznego istnieją na poziomie makro, regionalnym i branżowym oraz na poziomie lokalnym. W perspektywie wzrastającego znaczenia regionalnego i lokalnego rozwoju, partnerstwo społeczne i dialog na tych poziomach staje się szczególnie ważne. Duże szanse dla wykorzystania dialogu społecznego i partnerów społecznych w tworzeniu strategii rozwoju regionalnego i lokalnego stwarza istnienie wojewódzkich komisji dialogu społecznego oraz wojewódzkich i powiatowych rad zatrudnienia. Wojewódzkie komisje dialogu społecznego mogą również odgrywać istotną rolę w rozwiązywaniu konfliktów społecznych, które związane są najczęściej z procesami restrukturyzacji gospodarki. Dr Anna Kurowska (IPS UW) omówiła wykorzystanie wskaźników w społecznych obszarach regionalnych strategii rozwoju, na przykładzie Strategii rozwoju województwa śląskiego na lata 2000 2020. Referat prezentował podstawowe funkcje i zasady wykorzystania wskaźników w społecznych obszarach strategii rozwoju. Omawiał funkcje: diagnostyczną, prognostyczną, planistyczną i ewaluacyjną wskaźników w polityce społecznej, ze szczególnym uwzględnieniem podejścia strategicznego, a także ograniczenia zastosowań wskaźników w praktyce. W referacie przedstawiona została propozycja modyfikacji omówionych zastosowań wskaźników w celu zwiększenia ich użyteczności oraz koncepcja i zasady systemu wskaźników służących planowaniu polityki społecznej na szczeblu regionalnym, w tym skutecznemu monitorowaniu i ewaluacji realizacji celów społecznych wojewódzkich strategii rozwoju. Zmiany i zróżnicowanie w obszarze edukacji przedstawili prof. Robert Rauziński, dr Kazimierz Szczygielski (Politechnika Opolska) i dr Teresa Sołdra-Gwiżdż (PIN Instytut Śląski w Opolu) w wystąpieniu pt. Poziom wykształcenia ludności Polski 1956 2010 (dynamika, struktura, aspekty przestrzenne). Referenci wskazali na kilka istotnych elementów procesu zmian w obszarze wykształcenia ludności w okresie transformacji ustrojowej: wzrost liczby osób posiadających wykształcenie wyższe, zagadnienia jakości wykształcenia, wzrost aspiracji edukacyjnych młodzieży, wzrost migracji zagranicznych osób z wyższym wykształceniem (ponad 10% osób z wyższym wykształceniem), nasycenie rynku pracy osób z wyższym i średnim wykształceniem, brak absorpcji osób z wyższym wykształceniem, zróżnicowanie regionalne w obszarze poziomu wykształcenia ludności, niż demograficzny. Dr Szczygielski przedstawił mapę Polski wykształcenia ludności w kontekście procesów dyfuzji. Sesję zamykał referat dr Barbary Więckowskiej (SGH) pt. Przestrzenne zróżnicowania konsumpcji świadczeń opieki długoterminowej udzielanych w zakładach opiekuńczych w Polsce. Na podstawie wybranych wskaźników, biorąc pod uwagę różne formy opieki długoterminowej i pacjentów różnych typów instytucji, referentka wskazała na regionalne różnice w dostępie oraz popycie na usługi opieki długoterminowej. Sesja druga dotyczyła społecznych i gospodarczych uwarunkowań zróżnicowania jakości życia. Przewodniczył jej prof. Adam Kurzynowski (SGH). O zróżnicowaniu poziomu konsumpcji dóbr dużych grup społecznych w Polsce na początku XXI w. mówił prof. Felicjan Bylok (Politechnika Częstochowska). Starał się on przedstawić problem nierówności konsumpcji w gospodarstwach domowych w świetle analizy ekonomicznej, jak i podejścia socjologicznego, mającego na względzie zróżnicowanie konsumpcji w różnych warstwach społecznych oraz wywoływane przez to poczucie deprywacji. Referent wskazał istotne różnice zarówno dotyczące różnych grup dóbr konsumpcyjnych, jak i różnych grup społecznych (gospodarstwa domowe rolników, emerytów, pracowników umysłowych, pracujących na własny rachunek). Wnioski potwierdzają obecną w wielu wcześniejszych badaniach tezę, iż przedstawiciele warstw niższych wydają więcej na dobra podstawowe (np. żywność) niż na dobra luksusowe. Na zakończenie referent scharakteryzował style konsumpcyjne wybranych klas społecznych. O ważności społecznej perspektywy w planowanych działaniach na rzecz zrównoważonego rozwoju opowiadała dr Maria Zrałek (Uniwersytet Śląski) w referacie Wizja jakości życia mieszkańców Górnośląsko- -Zagłębiowskiej Metropolii Silesia. Referentka przedstawiła założenia oraz powody, dla których opracowano strategię Metropolii Silesia, do której przystąpiło 14 miast śląskich, jak też dokonała analizy założeń oraz dostępnych narzędzi do realizacji wyznaczonych celów. Wizja Metropolii zakłada m.in.: zwiększenie poziomu kapitału społecznego, poprawę jakości życia, rozwój infrastruktury (kulturalnej, oświatowej), tworzenie warunków dla rozwoju gospodarczego. Według referentki należy pozytywnie ocenić kierunek myślenia projektujących strategię w kategorii metropolii. Niemniej jednak niebezpieczne jest opieranie rozwoju na czynnikach wyłącznie zewnętrznych, jednocześnie identyfikując i ograniczając rozwój regionu jedynie do wzrostu gospodarczego. Marginalizowana jest natomiast jakość życia mieszkańców metropolii (zwłaszcza dużych grup wykluczonych). Zróżnicowany obraz rozwoju wsi przedstawiła dr Monika Stanny (IRWiR PAN), mówiąc o przestrzennym zróżnicowaniu poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego na polskiej wsi. Referentka zprezentowała wnioski ze swoich badań empirycznych 36 Polityka Społeczna nr 10/2010

dotyczących dynamiki i przestrzennego zróżnicowania rozwoju na wsi. W skrócie omówiła teoretyczne, jak i metodologiczne założenia badania (wskaźniki, operacjonalizacja pojęcia rozwoju). Jak pokazują analizy, zróżnicowanie poziomu rozwoju obszarów wiejskich jest zgodne z granicami byłych zaborów (np. w Wielkopolsce nie występują gminy o niskim poziomie rozwoju gospodarczego; odwrotnie sytuacja wygląda w woj. lubelskim). Na charakterystykę obszarów wiejskich składało się kilka wyróżnionych komponentów, które obejmowały m.in.: rynek pracy, wielofunkcyjność lub rolniczy charakter badanych obszarów, infrastruktura, poziom zamożności, wskaźnik edukacji, aktywność społeczna. Wyraźnie widoczne jest zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno- -gospodarczego pomiędzy Polską Zachodnią (z wyjątkiem Pomorza Zachodniego z największą biedą popegeerowską) a województwami wschodnimi. Następnie mgr Michał Sobczak (UŁ) wygłosił referat dotyczący zróżnicowania poziomu wykluczenia społecznego w Polsce według województw. Referent omówił sytuację w poszczególnych województwach, biorąc pod uwagę różne wskaźniki, jak poziom dochodów (minimum socjalne, egzystencji, ustawowa granica ubóstwa), stopę bezrobocia, wskaźnik scholaryzacji. Jak pokazują wyniki, w województwach mazowieckim i opolskim sytuacja jest najkorzystniejsza wartości wskaźników są najniższe. Najbardziej zagrożone ubóstwem są województwa: świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie, lubelskie, podkarpackie, świętokrzyskie. Referent wskazał, jak bardzo sytuacja zagrożenia ubóstwem zmienia się w zależności od zastosowanych wskaźników. Równie silnie obraz różnicuje analiza, która dotyczy powiatów, a nie województwa. Jak pokazują wyniki, w ciągu ostatnich lat zagrożenie ubóstwem czy wykluczeniem społecznym zmniejszyło się we wszystkich województwach. Dr Dorota Rynio (UE we Wrocławiu) omówiła miejsce i rolę społeczeństwa w kreowaniu rozwoju społeczno-gospodarczego regionu. Celem referatu było wskazanie na prowadzone działania aktywizujące społeczeństwo, przede wszystkim ich potrzebę i znaczenie dla rozwoju regionu, a zwłaszcza dla niwelowania różnic wewnątrzregionalnych. Na podstawie strategii rozwoju województwa dolnośląskiego prelegentka omówiła planowane i podejmowane działania w regionie na rzecz zrównoważonego rozwoju (cele społeczne, gospodarcze, przyrodnicze, przestrzenne) poprzez m.in. tworzenie społeczeństwa obywatelskiego, tworzenie społecznej tożsamości, kreowanie postaw obywatelskich. Następnie prof. Janusz J. Tomidajewicz (Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu) zaprezentował wyniki badań prowadzonych nad europejskim modelem społecznym (referat pt. Założenia metodyczne w europejskim modelu społecznym). Omówił metodologiczne trudności towarzyszące badaniu, wskazując chociażby na różnorodność cech charakteryzujących modele społeczne, do których często istnieją odwołania w dyskusjach, która jednakże utrudnia budowanie spójnych definicji. Punktem wyjścia do badania oceny modeli społecznych stała się klasyfikacja czterech typów potrzeb: bytowych, uczestnictwa w życiu społeczeństwa, zabezpieczenia różnego rodzaju ryzyka oraz zapewnienia dostępu do pracy. Jako ostatni w tej sesji głos zabrał dr Maciej Duszczyk (IPS UW), przedstawiając sytuację pracujących biednych. Referat opierał się na wtórnej analizie literatury przedmiotu. Prezentował zakres definicji oraz problemy związane z dostosowaniem definicji do zróżnicowania systemu społecznego i kulturowego danego kraju. W badaniach porównawczych problemy wiążą się zarówno ze specyfiką rynków pracy w różnych krajach, jak i z nieustannym sporem dotyczącym definiowania i badania biedy. Jak podaje Eurostat, Hiszpania, Portugalia, Grecja, Luksemburg to państwa, w których zjawisko working poor jest największe. Po rozszerzeniu Unii dołączyły dwa państwa: Polska i Łotwa. Zdaniem referenta w ostatnich latach w Polsce narasta zjawisko pracujących biednych. Jak dotychczas w naszym kraju brakuje aktualnych badań dotyczących working poor. Znane są dwa badania dotyczące bezpośrednio omawianego zjawiska (przeprowadzone przez IS UW oraz CBOS badanie opinii publicznej). Przedmiotem trzeciej sesji plenarnej były procesy demograficzne i związane z nimi przemiany społeczne oraz regionalne zróżnicowanie problemów społecznych w badaniach polityk szczegółowych. Sesję poprowadził prof. Tadeusz Szumlicz (SGH). Prof. Stanisław Grycner (Uniwersytet Opolski) przedstawił zagadnienia migracji w świetle różnych teorii rynku pracy (referat pt. Migracje w świetle teorii rynku pracy). Dr Joanna Szczepaniak (UE we Wrocławiu) omówiła wybrane aspekty rozpadu rodzin na Dolnym Śląsku. Z kolei mgr Dariusz Polakowski (AE w Katowicach) wygłosił referat pt. Strategia rozwiązywania problemów społecznych w ujęciu partycypacyjnym. Dr Roman Śmietański (Politechnika Opolska) w swojej wypowiedzi skupił się na zagadnieniach działalności rad pracowniczych w województwie opolskim. Debata w sesji czwartej toczyła się głównie wokół problematyki rynku pracy. Sesji przewodniczyła prof. Elżbieta Kryńska (UŁ/IPiSS). Prof. Lucjan Miś (UJ) zaprezentował uczestnikom konferencji problemy zatrudnienia i bezrobocia na tle innych problemów społecznych (wymiar lokalny i globalny). W referacie zostało ukazane regionalne zróżnicowanie bezrobocia w wybranych okresach oraz opinie Polaków na temat trudności w dostępie do pracy w wybranych latach. Spośród wielu problemów społecznych wskazywanych przez Polaków w badaniach sondażowych, referent przedstawił niektóre z nich w odniesieniu do problemu bezrobocia. Celem tego porównania była przede wszystkim ocena ważności tych kwestii społecznych i gospodarczych w odniesieniu do problemu bezrobocia. W wystąpieniu uwzględniony został również aspekt przestrzenny różnice między różnymi regionami i województwami w zakresie wybranych problemów społecznych. Dr Joanna Plak (WSP TWP) wygłosiła referat pt. Zapobieganie bezrobociu i usługi dla bezrobotnej młodzieży w województwie lubelskim na przykładzie miasta Lublina. W pierwszej części zostały zaprezentowane wybrane definicje bezrobocia z uwzględnieniem ich kontekstu ekonomicznego oraz społecznego. Następnie referentka przedstawiła informacje na temat instytucji powołanych do świadczenia usług na rzecz osób młodych poszukujących zatrudnienia. Dr Ewa Rollnik-Sadowska (Politechnika Białostocka) skupiła uwagę uczestników na zagadnieniach aktywnych programów zatrudnienia, prezentując je na przykładzie województwa podlaskiego. Zobrazowała funkcjonujące aktywne programy zatrudnienia w kontekście specyfiki, w której funkcjonują osoby bezrobotne w województwie podlaskim. Sytuacja bezrobotnych została przedstawiona na podstawie do- Polityka Społeczna nr 10/2010 37

stępnych danych z 2009 r. Wskazała również na obszary, które wymagają usprawnienia, i przedstawiła rekomendacje dotyczące kierunków działań. Podsumowania obrad dokonali prowadzący poszczególne sesje. Poza sprawozdaniem z wystąpień omówili także interesujące fragmenty dyskusji, która kończyła każdą sesję plenarną. Następnie prof. A. Rączaszek, zamykając obrady, podziękował wszystkim obecnym za przybycie i zaprosił na XXIX konferencję naukową polityków społecznych w Ustroniu w 2011 r., której tematem przewodnim będą problemy edukacji wobec rynku pracy i rozwoju społecznego. Jednocześnie podziękował wszystkim organizatorom konferencji za sprawne jej przygotowanie. Trzeba bowiem podkreślić, że jak co roku organizatorzy wkładają wiele wysiłku, aby nie tylko merytoryczny, ale również wymiar integracyjny konferencji przebiegał bez zarzutu. Zasygnalizowano także, że rozpoczęto przygotowania do jubileuszu XXX konferencji polityków społecznych w 2012 r. PORTAL INTERNETOWY POWROTY.GOV.PL W ROK PO INAUGURACJI Paweł Szaniawski Doktorant Instytutu Polityki Społecznej UW SKALA EMIGRACJI POAKCESYJNEJ Skala emigracji Polaków po akcesji Polski do Unii Europejskiej przerosła oczekiwania ekspertów zajmujących się tym zjawiskiem. Tak dużej emigracji zarobkowej Polaków do państw UE 15 nie zakładała żadna z kilkunastu prognoz, które ukazały się w okresie przedakcesyjnym. Dla przykładu przytoczyć można przewidywania brytyjskiego Home Office, według których w pierwszym roku członkostwa w Unii Europejskiej ośmiu państw Europy Środkowo-Wschodniej w Wielkiej Brytanii pracę miało podjąć około 13 tys. ich obywateli. Dzisiaj wiemy, jak bardzo brytyjscy eksperci się pomylili. Tylko w 2004 r. liczba ta została przekroczona prawie dziesięciokrotnie. Zgodnie z danymi GUS, szacunkowa liczba Polaków czasowo przebywających za granicą wzrosła z niecałych 800 tys. w 2002 r. do 1 mln w 2004 r. i do prawie 2,3 mln w końcu 2007 r. Większość emigrantów z Polski przebywała w państwach członkowskich Unii Europejskiej, w tym zwłaszcza w Wielkiej Brytanii, gdzie korzystała z prawa wolnego dostępu do rynku pracy. Po blisko sześciu latach członkostwa Polski w Unii Europejskiej i wzmożonej emigracji zarobkowej Polaków, jej skutki społeczne i gospodarcze dla kraju należy uznać za pozytywne. Natomiast w dłuższej perspektywie można się spodziewać opłacalnych powrotów emigrantów do ojczyzny. Te zyski to nie tylko kapitał ekonomiczny w formie oszczędności, które mogą być inwestowane w Polsce. Równie ważny jest kapitał społeczny i kulturowy, przejawiający się m.in. doświadczeniem zawodowym zdobytym przez migrantów na zagranicznych rynkach pracy, znajomością języków obcych, nowymi kompetencjami uzyskanymi za granicą, umiejętnością przystosowania się do obcego środowiska kulturowego, znajomościami i kontaktami w społeczeństwach krajów przyjmujących etc. W przypadku Polski zjawisko powrotów daje również nadzieję na poprawę sytuacji demograficznej i ludnościowej kraju, co będzie miało pozytywne przełożenie na rynek pracy i system powszechnego ubezpieczenia społecznego w przyszłości. Z uwagi na powyższe wydaje się uzasadnione stwierdzenie, że Polska obecnie i w przyszłości nie powinna ograniczać możliwości emigracji obywateli, ale równocześnie powinna być bardzo zainteresowana ich powrotami do ojczyzny. Doświadczenia takich państw, jak Irlandia i Hiszpania w zakresie migracji powrotnych po okresie zwiększonej emigracji poakcesyjnej dają podstawę do twierdzenia, że zjawisko powrotów występuje również w Polsce. Możliwe nawet, że proces ten już się rozpoczął. W świetle najnowszych danych GUS między końcem 2007 r. a końcem 2008 r. liczba Polaków czasowo przebywających za granicą zmniejszyła się o około 60 tys. osób. W kontekście powrotów emigrantów istotne jest wszystko to, co podtrzymuje ich więź z ojczyzną, może pomóc w podjęciu decyzji o powrocie oraz ułatwić powrót. Skutecznym sposobem stymulacji reemigracji jest odpowiednia polityka informacyjna z łatwo dostępnymi narzędziami informacyjnymi skierowanymi bezpośrednio do emigrantów. Takim właśnie instrumentem polityki migracyjnej Polski w sferze informacji jest portal Powroty.gov.pl, działający w ramach programu Masz PLan na powrót?. RZĄDOWY PROGRAM INFORMACYJNY MASZ PLAN NA POWRÓT? 24 listopada 2008 r. rząd polski, kierując się doświadczeniami i dobrymi praktykami państw zachodnich, uruchomił program informacyjny Masz PLan na powrót?, w ramach którego działa wspomniany portal internetowy Powroty.gov.pl. Głównym celem programu Masz PLan na powrót? jest przekaz informacji o warunkach życia i pracy w Polsce oraz stworzenie przyjaznego kontaktu informacyjnego dla Polaków przebywających poza granicami kraju. Program powstał we współpracy z licznym gronem ekspertów i organizacji pozarządowych. Jego cele i założenia przygotował międzyresortowy Zespół ds. Migracji z udziałem doradców strategicznych Prezesa Rady Ministrów oraz Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Działaniami programu objęte są wszystkie kraje, w których przebywają Polacy. Inicjatorem programu był Departament Migracji MPiPS, a obecnie jego zadania przejął Departament Rynku Pracy. Projekt realizuje Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich MPiPS w ramach środków Europejskiego Funduszu Europejskiego. Będzie on trwał do końca 2010 r. Jest to program informacyjny, który ma wspierać i ułatwiać polskim emigrantom powrót do ojczyzny i ponowne zadomowienie się w starym lub nowym miejscu zamieszkania. Intencją pomysłodawców i osób realizujących program Masz PLan na powrót? nie jest prowadzenie kampanii promocyjnej czy wizerunkowej Polski. Celem programu nie jest też bezpośrednie wpływanie na indywidualne decyzje migracyjne Polaków o powrocie do kraju, czy też o tym, jak długo pozostawać za granicą. Dotychczasowe doświadczenia pokazały jednak, że jest to ważny instrument polityki migracyjnej i jako taki wpływa pośrednio na decyzje o powrocie do ojczyzny. 38 Polityka Społeczna nr 10/2010

Na program Masz PLan na powrót? składają się dwa narzędzie informacyjne. Pierwszym z nich jest poradnik pt. Powrotnik. Nawigacja dla powracających, wydany w dwóch nakładach po 50 tys. egzemplarzy. Poradnik został przygotowany specjalnie z myślą o osobach, które decydują się na powrót do kraju. Jest zbiorem praktycznych, zredagowanych w przystępny sposób informacji o powrocie z emigracji do kraju. Podpowiada m.in., o jakich formalnościach nie można zapominać przed powrotem do Polski, jak zorganizować przeprowadzkę i w jakich sprawach udać się do urzędów bezpośrednio po powrocie do kraju. Wyjaśnia procedurę zakładania w Polsce działalności gospodarczej i radzi, jak poszukiwać zatrudnienia na polskim rynku pracy. Dużo miejsca poświęcono kwestiom podatkowym oraz objaśnieniom procedur związanych z przeprowadzką do kraju całych rodzin. Ponadto zawiera informacje o świadczeniach społecznych, które w wielu przypadkach mogą być przenoszone do Polski i wypłacane po powrocie do kraju. Wyjaśnia również zasady dostępu do publicznej służby zdrowia po powrocie. Poradnik był dystrybuowany bezpłatnie jako dodatek do wybranych tytułów prasy polonijnej, w polskich placówkach konsularnych oraz w polonijnych instytucjach społeczno-kulturalnych w krajach Europy Zachodniej, głównie jednak w Wielkiej Brytanii i Irlandii. Drugim narzędziem informacyjnym jest portal internetowy Powroty.gov.pl, który działa nieprzerwanie od momentu inauguracji programu i ciągle się rozwija. PORTAL INTERNETOWY POWROTY.GOV.PL Portal internetowy Powroty.gov.pl to specjalnie stworzony serwis internetowy, który ma stanowić kanał dystrybucji wiarygodnych, rzetelnych i ważnych informacji, ułatwiających powrót do ojczyzny wszystkim polskim emigrantom. Jest to nowoczesny instrument informacyjny wykorzystujący globalną sieć Internetu, czym w pełni wpisuje się w nową rzeczywistość społeczeństwa informacyjnego. Złożony jest z działów zatytułowanych: Powrotnik, Wydarzenia, Regiony, Pytania i odpowiedzi, Czat oraz z formularza Zadaj pytanie o powrót. Najważniejszym miejscem w portalu ze względu na zakres i wagę informacji, jakie zawiera, jest dział Powrotnik. Jest to obszerne kompendium wiedzy, które powstało na podstawie poradnika pt. Powrotnik. Nawigacja dla powracających, ale z czasem zostało poszerzone o wiele nowych zagadnień. Dział podzielony jest na 10 rozdziałów tematycznych, które w wyczerpujący i przystępny sposób opisują wszystkie sprawy administracyjne, które podczas powrotu do Polski wymagają załatwienia. Powrotnik zawiera cenne wskazówki dotyczące wyjazdu z kraju pobytu, samego procesu przenosin do Polski, jak również odnalezienia się na nowo w polskiej rzeczywistości. Znajdują się tutaj również rady, jak poszukiwać w Polsce pracy, jaką pomoc oferują publiczne służby zatrudnienia, a także jak założyć w Polsce firmę i na jakie wsparcie można przy tym liczyć. Omówiono w nim również przepisy i procedury podatkowe obowiązujące w Polsce, wyjaśniono zasady opodatkowania i rozliczania dochodów uzyskanych za granicą, łącznie z rozwiązaniami przyjętymi w celu unikania podwójnego opodatkowania, przedstawiono możliwe do wykorzystania ulgi i zwolnienia podatkowe. W bardzo wyczerpujący sposób opisano problemy, jakie mogą natrafić rodziny powracające do kraju. Polacy, którzy zawarli za granicą związek małżeński lub są w związku partnerskim z cudzoziemcem, znajdą tutaj informacje zarówno o tym, jak zawrzeć w Polsce związek małżeński z obywatelem innego kraju oraz jak zalegalizować taki związek zawarty za granicą, a także jak zalegalizować pobyt w Polsce małżonka, partnera lub innych członków rodziny, którzy są cudzoziemcami. Osoby powracające z dziećmi, które urodziły się poza granicami kraju, znajdą tutaj odpowiedzi na pytania o ich obywatelstwo oraz wskazówki, jak w kraju uzyskać wpis do akt stanu cywilnego dziecka, jak wyrobić dziecku potrzebne dokumenty i na jakich warunkach dzieci mogą kontynuować edukację w polskim systemie oświaty. Powrotnik przybliża również sprawy związane z prawem do opieki zdrowotnej po powrocie do Polski, podając informacje na temat obowiązkowego i dobrowolnego podlegania ubezpieczeniu zdrowotnemu w NFZ oraz prawu do opieki medycznej na podstawie EKUZ, a także w nagłych przypadkach na podstawie zagranicznego ubezpieczenia zdrowotnego. Ponadto w Powrotniku można znaleźć informacje o wpływie pracy za granicą na prawo do różnego rodzaju świadczeń społecznych. Wyjaśnia się sposób ustalania państwa i ustawodawstwa właściwego w przypadku osób pracujących w kilku krajach oraz zaliczania okresów pracy zagranicą do prawa do świadczeń emerytalno-rentowych w Polsce. Opisuje uprawnienia do sumowania okresów pracy w różnych państwach UE, jakie płyną z obowiązujących zasad koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego zarówno w przypadku świadczeń emerytalnych, jak i np. świadczeń z tytułu bezrobocia oraz ich transferowania. Osoby powracające do Polski uzyskają wiedzę o świadczeniach rodzinnych i zasadach ich otrzymywania w Polsce. Informacje zawarte w Powrotniku przygotowane są z myślą o Polakach powracających do kraju ze wszystkich państw świata, ale z uwagi na możliwości prawne wynikające z członkostwa Polski w Unii Europejskiej oraz wielu zawartych umów dwustronnych zdecydowana większość szczegółowych informacji i wskazówek dotyczy państw należących do Unii Europejskiej, Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, a także Stanów Zjednoczonych, Kanady i Australii. Treści zawarte w Powrotniku są aktualizowane przez redakcję portalu na podstawie informacji o zmianach w prawie uzyskiwanych ze wszystkich resortów. Aktualizacja jest prowadzona w sposób ciągły, dzięki czemu opisywane procedury administracyjne i wymogi prawne są obowiązujące. Dział Wydarzenia to przede wszystkim miejsce, gdzie użytkownicy serwisu znajdą aktualne informacje na temat życia i pracy w Polsce oraz istotnych z punktu widzenia osób powracających do Polski zmian w polskim i międzynarodowym prawie. Ukazują się tutaj również artykuły poświęcone różnym projektom i przedsięwzięciom podejmowanym zarówno przez administrację publiczną, jak i organizacje pozarządowe w Polsce oraz w innych państwach, które mogą być interesujące dla Polaków przebywających poza granicami kraju. Artykuły opracowywane są w sposób przystępny i syntetyczny z wykorzystaniem wiarygodnych i sprawdzonych źródeł tak, aby każdy użytkownik portalu miał pełny dostęp do rzetelnej informacji. Dział Regiony zawiera najważniejsze dane o sytuacji gospodarczej i perspektywach rozwoju każdego województwa Polski. Opis poszczególnych województw zawiera ogólną charakterystykę społeczno-gospodarczą regionu, lokalnego rynku pracy, możliwości inwestycyjnych i edukacyjnych, które w założeniu mają dać obraz panującej sytuacji i dostarczyć potrzebnych informacji osobom planującym powrót do Polski, aby świadomie i racjonalnie mogły podjąć decyzję, w którym miejscu w kraju mogłyby się na nowo osiedlić. Przedstawiane są również aktualności regionalne, obejmujące bieżące informacje o ważnych wydarzeniach wojewódzkich, m.in. szkoleniach, targach pracy, nowych inwestycjach regionalnych dających możliwość zatrudnienia oraz konkur- Polityka Społeczna nr 10/2010 39

sach o dofinansowanie zakładanej bądź prowadzonej działalności gospodarczej. Znajdują się tutaj także dane kontaktowe organów administracji rządowej i samorządowej oraz instytucji pozarządowych działających na terenie województwa. Istotnym elementem portalu internetowego jest dział Czat. Jest to jedno z dwóch miejsc na portalu, gdzie realizowany jest postulat jego interaktywności w kontaktach z użytkownikami. Organizowane cyklicznie spotkania internautów z zapraszanymi ekspertami mają formę moderowanych rozmów, prowadzonych w czasie rzeczywistym. Tematy spotkań dobierane są w taki sposób, aby jak najbardziej odpowiadały zainteresowaniom użytkowników portalu i problemom, na jakie mogą natrafić Polacy powracający do kraju. Eksperci uczestniczący w czatach są w zdecydowanej większości reprezentantami administracji rządowej i samorządowej, organizacji pozarządowych, a ich wiedza i doświadczenie gwarantuje prawdziwość i rzetelności przekazywanych informacji. Internauci mieli już okazję porozmawiać m.in. na temat: rozliczania w Polsce dochodów zagranicznych z ekspertami z Ministerstwa Finansów, koordynacji świadczeń rodzinnych i świadczeń z tytułu bezrobocia z ekspertami z Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej, prawa do korzystania ze świadczeń opieki zdrowotnej po powrocie do Polski z ekspertem z Narodowego Funduszu Zdrowia, pracy za granicą i świadczeń emerytalno-rentowych w Polsce z ekspertami z ZUS, pracy po powrocie do Polski z ekspertami z WUP w Warszawie, zakładania i prowadzenia działalności gospodarczej w Polsce z ekspertami z Krajowego Systemu Usług dla Małych i Średnich Przedsiębiorstw, edukacji po powrocie do Polski z wiceministrem w Ministerstwie Edukacji Narodowej, sprowadzania do Polski mienia osobistego z ekspertami z Ministerstwa Finansów, programu Rodzina na swoim z ekspertami z Banku Gospodarstwa Krajowego i Ministerstwa Infrastruktury. Zapisy przebiegu wszystkich czatów są dostępne w archiwum serwisu. Najważniejszą funkcjonalnością portalu jest formularz Zadaj pytanie o powrót. Każdy, kto będzie zainteresowany uzyskaniem informacji w swojej indywidualnej sprawie związanej z powrotem do kraju, może zadać pytanie wypełniając formularz, a w ciągu 14 dni otrzyma odpowiedź, która wpłynie na wskazany adres mailowy. Odpowiedzi na pytania opracowywane są przez zespół redakcyjny portalu w ścisłej współpracy z dwoma kręgami ekspertów: przedstawicielami poszczególnych resortów i administracji centralnej oraz doradcami Europejskich Służb Zatrudnienia EURES. Tak dobrany zespół ekspertów prowadzi stałe, bezpłatne doradztwo dla osób powracających z emigracji do Polski. Funkcjonalność formularza to, obok czatów, kolejna sposobność dla internautów do interaktywnego korzystania z dostępu do informacji, jaki oferuje portal Powroty.gov.pl. Z pytaniami docierającymi na portal za pośrednictwem formularza ściśle związany jest dział Pytania i odpowiedzi. Tutaj umieszczane są najczęściej zadawane oraz najważniejsze pytania wraz z odpowiedziami. Pytania podzielone są na bloki tematyczne, a całość uzupełniona jest łatwą w użyciu wyszukiwarką. Dzięki temu użytkownicy portalu mają stały dostęp do zasobów wiedzy opartych na konkretnych rzeczywistych przypadkach, a zebranych na podstawie przysyłanych przez nich samych pytań. ROCZNA DZIAŁALNOŚĆ PORTALU W LICZBACH Od chwili inauguracji portalu Powroty.gov.pl w dniu 24 listopada 2008 r. do końca 2009 r. serwis odwiedziło blisko 320 tys. użytkowników. Narzędzia statystyczne odnotowały 1634 tys. odsłon i prawie 422 tys. odwiedzin stron portalu. Daje to przeciętnie ponad tysiąc odwiedzin dziennie. Należy dodać, że pod pojęciem odsłony kryje się wywołanie pojedynczej strony serwisu, natomiast odwiedziny to seria odsłon większej liczby stron przez jednego użytkownika. W tym okresie trzy czwarte odwiedzin to tzw. nowe odwiedziny, dokonywane przez użytkowników po raz pierwszy trafiających na portal. Mimo iż portal adresowany jest do Polaków przebywających poza granicami Polski, jego strony odwiedzane były w zdecydowanej większości przez użytkowników będących w Polsce (65% przypadków). Ponad 16% użytkowników portalu przebywało w Wielkiej Brytanii, prawie 7% w Irlandii, ponad 2% w Stanach Zjednoczonych i 2% w Niemczech. Najczęściej odwiedzano działy: Powrotnik, Pytania i odpowiedzi oraz Zadaj pytanie o powrót. Do końca 2009 r. na portal Powroty.gov.pl wpłynęło 3049 pytań od użytkowników, którzy skorzystali z formularza Zadaj pytanie o powrót. Pytania dotyczyły przede wszystkim kwestii świadczeń społecznych (33%), w szczególności transferu świadczeń społecznych pomiędzy krajami EOG i Szwajcarią oraz kwestii podatkowych (20%), zwłaszcza rozliczania podatków od dochodów uzyskanych za granicą. W dziale Wydarzenia opublikowano 143 informacje, a w dziale Regiony 146 informacji regionalnych. W formie czatów odbyło się 16 spotkań internautów z zaproszonymi ekspertami. EFEKTY DZIAŁALNOŚCI I OCENY PORTALU Dotychczasowe doświadczenia pozwalają stwierdzić, że program Masz PLan na powrót oraz działający w jego ramach portal Powroty.gov.pl są instrumentami polskiej polityki migracyjnej. Mimo odcinania się pomysłodawców i osób realizujących program od funkcji zachęcającej emigrantów do powrotu do kraju i podkreślaniu jego funkcji informacyjnej, należy zaznaczyć, że właśnie ze względu na szeroki zakres informacji zawartej na portalu Powroty.gov.pl, jej wiarygodność i rzetelność oraz łatwość dotarcia do niej, portal w sposób pośredni wpływa na decyzje emigrantów o powrocie do Polski. Naeży dodać, że jest to narzędzie nowoczesne, o globalnym zasięgu i dużej dostępności, czym przystaje do współczesnego społeczeństwa informacyjnego i ery Internetu. W realiach polskiej polityki migracyjnej program oraz portal to nowość i innowacja. Do tej pory skupiano się raczej na imigrantach, a nie emigrantach i nie wykorzystywano Internetu jako globalnego i łatwo dostępnego środka przekazu, w którym można osadzić narzędzie polityki państwa. Jaki rzeczywiście wpływ ma portal na powroty Polaków do kraju trudno jednoznacznie ocenić. Brak jest bowiem odpowiedniej statystyki opisującej to zjawisko. W całym pierwszym kwartale 2010 r. zaobserwować można wzmożoną liczbę odwiedzin serwisu. Przeciętnie strony portalu odwiedza teraz prawie 1,5 tys. użytkowników dziennie (130 735 odwiedzin w I kwartale 2010 r.) w porównaniu z 1 tys. odwiedzin dziennie w 2009 r. (97 794 odwiedzin w I kwartale 2009 r.). Może to świadczyć o wzroście zainteresowania powrotami do ojczyzny. Użytkownicy portalu Powroty.gov.pl bardzo często w swoich mailach do redakcji wysoko oceniają wartość dostępnych w nim informacji, jakość otrzymanych porad oraz samą ideę stworzenia tego typu miejsca w Internecie. Pojawiają się także słowa krytyki. Wielokrotnie podnoszono konieczność uruchomienia analogicznego serwisu adresowanego do obywateli Polski, zamierzających wyjechać do pracy za granicą. Ponadto często pojawiają się głosy o braku szerszej informacji o istnieniu portalu, co powoduje, że poza granicami Polski mało osób o nim wie. 40 Polityka Społeczna nr 10/2010