wstęp 7 Wstęp Problem niepodległości Kosowa pojawiał się w literaturze wielokrotnie, stając się ciekawym przedmiotem analizy politologicznej. Dominujące ujęcie przedstawia sytuację w Kosowie w kontekście konfliktu między Serbami i Albańczykami. Jednak spór ten nie miałby określonej specyfiki, gdyby nie jego głębokie podłoże historyczne i kulturowe. Większość analiz politologicznych bada sytuacje w środowisku międzynarodowym, odwołując się do tradycyjnych teorii stosunków międzynarodowych, zwłaszcza realizmu. Ciekawy przypadek Kosowa pozwala natomiast na zastosowanie społecznej teorii stosunków międzynarodowych jako perspektywy badawczej. Procesy społeczne zachodzące na poziomie mikro i zachowania państw na poziomie makro tłumaczą wiele trudnych zagadnień związanych z konfliktem. Doświadczenia społeczeństw i ich unikalność pozwalają na przybranie określonej tożsamości, która kształtowana dodatkowo przez interakcje zachodzące w środowisku międzynarodowym, determinuje zachowania i postawy państw. Suwerenność natomiast jest przede wszystkim społecznym konstruktem, zbiorowym przekonaniem społeczności międzynarodowej, które powinno mieć również odpowiedni status formalno-prawny. Biorąc jednak pod uwagę fakt, że aktor (państwo) jest elementem struktury (systemu międzynarodowego), suwerenność powinna mieć przede wszystkim charakter intersubiektywny, inaczej państwo nie jest w stanie efektywnie działać i może ulec izolacji. Szczególne znaczenie w analizie niepodległości Kosowa z zastosowaniem teorii stosunków międzynarodowych ma konstruktywizm. W związku jednak z jego bogactwem form i podejść, najbardziej użyteczna w procesie badawczym wydaje się społeczna teoria stosunków międzynarodowych zaproponowana przez Alexandra Wendta, którą sam twórca określa mianem konstruktywistycznej teorii stosunków międzynarodowych 1. Wybór teorii 1 A. Wendt, Społeczna teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2007.
8 wstęp Wendta do analizowania przypadku Kosowa wynikał przede wszystkim z jej ciekawego charakteru, gdyż owa koncepcja znajduje tu odzwierciedlenie. Z punktu widzenia niniejszej publikacji ważne jest wprowadzenie do podstawowych założeń wspomnianej teorii. Przede wszystkim teoria Wendta jest teorią strukturalną. Według Wendta struktura ma pochodzenie społeczne, a zatem jest tworzona przez następujące elementy warunki materialne, idee i interesy. Są one niezbędne dla wyjaśniania rzeczywistości i określenia procesów w niej zachodzących. Wymienione elementy zostały omówione w monografii w kontekście analizy niepodległości Kosowa materialna struktura (jako atrybuty fizyczne państwa), interesy (jako stanowiska obu narodów Albańczyków i Serbów w sporze o niepodległość) oraz idee (jako wyrażone w postaci norm zasada integralności terytorialnej oraz prawo do samostanowienia). Biorąc pod uwagę znaczenie rzeczywistości niematerialnej dla konstruktywistów, analizie poddano również wpływ kultury i historii obu narodów na kształtowanie ich stanowiska oraz tożsamości. Zgodnie z założeniami konstruktywistów w strukturze występują dwa rodzaje następstw przyczynowe i stanowiące. Relacje przyczynowe mogą się pojawić wyłącznie między bytami niezależnymi, a więc między państwami2. Za następstwa przyczynowe można uznać działania innych państw, istniejących jak już wspomniano niezależnie od siebie, będących podmiotami struktury i wchodzących w interakcje z podmiotem analizy (w szczególności Serbię, Albanię, ale również inne państwa). Następstwa stanowiące to z kolei konsekwencje działań państw, które wpływają na podmiot (czyli na przykład konsekwencje uznania lub nieuznania Kosowa). Konsekwencje te są również związane z funkcjonowaniem w systemie międzynarodowym norm prawnych (zwłaszcza prawa do samostanowienia i zachowania integralności terytorialnej) i zasad, które kształtują relacje w strukturze i są wykorzystywane zgodnie z interesami państw. To właśnie przyjęte normy i wartości wyjaśniają, racjonalizują oraz niejako usprawiedliwiają zachowania państw. Wartość owych norm można oceniać wyłącznie kontekstualnie, w związku z tym żeby zrozumieć stosunek aktorów do norm należy określić czynniki historyczne, religijne czy polityczne mogące mieć wpływ na percepcję. Jest to niezbędne dla właściwej analizy Kosowa w ujęciu społecznej teorii stosunków międzynarodowych. Literaturę wykorzystaną w książce można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza tworzy podstawę dla bazy teoretycznej i obejmuje pozycje dotyczące społecznej teorii stosunków międzynarodowych, społecznego konstruktywizmu i prawa międzynarodowego. W dużej mierze posłużono się pracami 2 Tamże, s. 158.
wstęp 9 przede wszystkim Alexandra Wendta jako głównego przedstawiciela umiarkowanego konstruktywizmu. Dodatkowo w książce występują odwołania do Anthony ego Giddensa (zwłaszcza w odniesieniu do teorii strukturalnej) oraz Petera Bergera i Thomasa Luckmanna, jak również Nicholasa Onufa i Friedricha Kratochwila. Poza tym korzystano z pozycji odnoszących się do zagadnienia suwerenności w prawie międzynarodowym i nauce o stosunkach międzynarodowych. Duże znaczenie dla książki miała także analiza dokumentów, które tworzą podstawę prawną dla norm funkcjonujących w strukturze stosunków międzynarodowych. Autorka powołuje się na Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Kartę Atlantycką oraz Kartę Narodów Zjednoczonych. Druga kategoria dotyczyła informacji na temat samego obiektu badań Kosowa. Znaczną część literatury stanowią pozycje książkowe oraz artykuły w periodykach naukowych. Ze względu na poruszanie wielu kwestii społecznych, w pracy posłużono się także danymi statystycznymi, które odnosiły się do oceny interesów narodowych czy opinii społecznych. Poza tym w dużej mierze powoływano się na informacje zawarte w Internecie, zwłaszcza elektroniczne publikacje artykułów naukowych. Mimo wystarczającej liczby opracowań dotyczących Kosowa, jak również samego konstruktywizmu, trzeba zauważyć, że nie występują pozycje łączące oba zagadnienia, czyli mówiące o suwerenności podmiotu z zastosowaniem społecznej teorii stosunków międzynarodowych, w związku z tym podczas prac nad powstaniem monografii należało dokonać syntezy treści merytorycznych i połączyć zagadnienia teoretyczne opisane w literaturze z konkretnym przypadkiem ze środowiska międzynarodowego. W książce poddano weryfikacji cztery hipotezy badawcze. Po pierwsze, spór o Kosowo wynika z konfliktu priorytetu zasad integralności i nienaruszalności terytorialnej oraz prawa narodów do samostanowienia. Obie normy są pochodną praktyki międzynarodowej i zostały przyjęte przez podmioty stosunków międzynarodowych, w związku z czym są elementem struktury i wpływają na zachowania podmiotów. Problem polega na tym, że państwa jako podmioty samodzielne mogą dokonać własnej interpretacji zasad i wykorzystać je dla realizowania własnych interesów. Po drugie, sfera niematerialna ma znaczący wpływ na tworzenie społecznej konstrukcji niepodległości, w związku z tym ma takie samo znaczenie jak rzeczywistość materialna, a jej wpływ widać zwłaszcza w kształtowaniu tożsamości aktorów oraz istnieniu norm i wartości, które wpływają na zachowania w strukturze. Artykulacja interesów narodowych powstała nie tylko na podstawie norm, ale także w odniesieniu do pozostałych czynników w tym wiedzy zbiorowej,
10 wstęp mitów, wartości czy określonych cech narodowych aktorów. Po trzecie, intersubiektywna akceptacja środowiska międzynarodowego nie jest konieczna do istnienia państwa, ale pozwala na efektywną realizację jego zadań i chroni przed izolacją międzynarodową. Po czwarte, spór o Kosowo może w wyniku zaostrzenia stanowiska jednej ze stron ulec nasileniu. Równie prawdopodobne jest, że w wyniku zanikania tożsamości narodowej i nasilających się procesów globalizacji nastąpi całkowite wygaszanie konfliktu. Książkę podzielono na cztery części. W pierwszym rozdziale dokonano wprowadzenia teoretycznego, w którym starano się zapoznać czytelnika z podstawowymi założeniami konstruktywizmu oraz ukazać jego różnorodność i złożoność. Następnie dokonano analizy zasady integralności i prawa do samostanowienia. Przedstawiono je jako normy obowiązujące w makrostrukturze i akceptowane przez aktorów. Wymienione zasady wynikają z powtarzanej praktyki międzynarodowej i są normami dojrzałymi, powszechnie akceptowanymi. Oznacza to, że są uważane za ogólnie przyjęte zasady regulujące relacje podmiotów w makrostrukturze. W pracy została przedstawiona ich ewolucja i wpływ na środowisko międzynarodowe. Sprzeczność obu norm, wynikająca głównie z wykorzystania ich do realizacji odmiennych interesów przez państwa, została analizowana w kontekście konfliktu o Kosowo. Interesy Albańczyków i Serbów wynikają z ich tożsamości, która kształtuje postawę i determinuje działania mające na celu realizację własnych potrzeb i interesów państw. W wyniku ich hierarchizacji, zachowanie integralności terytorialnej (Serbowie) oraz stworzenie własnego państwa w myśl prawa do samostanowienia (Albańczycy) zostały sklasyfikowane jako priorytety. Ze względu na brutalność realizacji powyższych interesów doszło do masowego łamania praw człowieka, co skutkowało zdecydowaną reakcją pozostałych aktorów w postaci interwencji NATO w Kosowie. Z punktu widzenia prawa międzynarodowego interwencja była nielegalna, ale w tym przypadku konieczna, w związku z tym okazuje się, że w wyjątkowych okolicznościach można zaakceptować odstępstwa od norm, następuje to w sytuacjach kiedy działanie zgodnie z prawem międzynarodowym nie jest możliwe, a tym bardziej korzystne dla państw. Kosowo od 2008 roku jest państwem, a co się z tym łączy posiada ludność, terytorium i władzę, niemniej jednak każdy z tych atrybutów można podważyć. Wprawdzie ma określone terytorium, co pozwala tworzyć przestrzeń społeczną, ale prawo do niego rości sobie Serbia. Od średniowiecza uważała je za kolebkę państwowości i miejsce o szczególnych walorach historycznych i kulturowych. Kwestia społeczeństwa nie jest do końca prosta, ponieważ jeszcze kilkadziesiąt lat temu proporcje demograficzne były odwrócone,
wstęp 11 a Serbowie stanowili zdecydowaną większość. Dziś sprawa mniejszości serbskiej jest chętnie eksponowana na arenie międzynarodowej, a sama jej obecność daje Serbii pretekst do ingerowania w sprawy wewnętrzne Kosowa. Władza nie radzi sobie z problemami społecznymi i gospodarczymi. Wysoki wskaźnik bezrobocia, przemyt i struktury przestępcze na najwyższych szczeblach władzy destabilizują państwo. W myśl społecznej konstrukcji suwerenności dyskusyjna pozostaje kwestia samodzielności i niezależności Kosowa. Zdane na pomoc zewnętrzną głównie ze strony UE i USA nie do końca spełnia wyznaczniki suwerenności zewnętrznej. Obecnie musi korzystać nie tylko ze wsparcia finansowego, ale także pomocy w budowaniu instytucji demokratycznych. W drugim rozdziale została przedstawiona subiektywna konstrukcja Kosowa w kontekście deklaratywnym. Według tej teorii to sam naród decyduje o swojej niepodległości. Zależy to w znacznym stopniu od jego percepcji i wiedzy zbiorowej na ten temat. W książce zawarto dwa punkty widzenia serbski i albański. Oba narody mają zupełnie odmienne poglądy na kwestię niepodległości, co świadczy o ich odmiennej percepcji społecznej. Zjawisko to jest niebezpieczne, ponieważ percepcja ma wpływ na interesy narodowe i może prowadzić do radykalnych zachowań w celu ich osiągnięcia. Określony sposób myślenia o Kosowie wynika przede wszystkim z wiedzy zbiorowej, która została zachowana w tradycji i kulturze danego narodu. Największy wpływ na świadomość mają mity narodowe i manipulacje historyczne, których dopuszczają się zarówno Albańczycy, jak i Serbowie. Mity podnoszą wydarzenia historyczne do rangi symboli, a bohaterów ludowych opowieści przedstawiają jako męczenników. Patrząc w ten sposób, walka o Kosowo nie jest tylko walką o ziemie, ale także o honor i prestiż międzynarodowy. Żaden z narodów nie wyobraża sobie rezygnacji z terytorium, które uważane jest za ziemię przodków. Przekazywany w legendach metafizyczny wymiar sporu stał się przedmiotem licznych manipulacji opinią publiczną. Poza mitami znaczący wpływ na percepcję narodów mają ich ambicje i wyobrażenia o sobie. Zgodnie z tym założeniem w polityce zarówno Serbów, jak i Albańczyków przywoływane jest marzenie o utworzeniu Wielkiej Albanii lub Wielkiej Serbii. Oczywiście oba państwa włączają w swoją wizję obszar Kosowa, powołując się na argumenty natury historycznej, podkreślając jego znaczenie i miejsce w dziejach narodu. Kultura, tradycja i historia mają ogromny wpływ na tożsamość aktorów, a przede wszystkim na wyznaczenie tak zwanych interesów narodowych, czyli tych o najwyższym priorytecie. Trudno więc oczekiwać ustępstw od któregoś z państw, ponieważ rezygnacja z Kosowa oznaczałaby rezygnację z kluczowego interesu narodowego.
12 wstęp Trzeci rozdział prezentuje kwestię intersubiektywnej niepodległości Kosowa w kontekście konstytutywnym. Reakcja środowiska na powstanie nowego państwa jest niezwykle ważna, akceptacja (wyrażona jako uznanie przez inne państwa) umożliwia włączenie nowego aktora w system norm i zasad, którymi rządzi się środowisko międzynarodowe oraz pozwala na korzystanie ze wszystkich atrybutów państwowości, w tym nawiązanie stosunków dyplomatycznych. To z kolei wpływa także na relacje handlowe wpływające na rozwój gospodarki. Kosowo uzyskało aprobatę USA i większości państw UE, co jest niezwykle ważnym faktem, ponieważ są oni głównymi donatorami pomocy dla Kosowa. Uznania odmówiła Rosja i Chiny, ze względu na restrykcyjną politykę integralności państwa i własne problemy między innymi z Czeczenią czy Tajwanem. Ponieważ akceptacja Kosowa była decyzją indywidualną każdego z państw UE, część państw odmówiło uznania. Grecja, Rumunia, Hiszpania, Cypr i Słowacja postąpiły podobnie jak Rosja i Chiny właściwie z tych samych pobudek problemów z mniejszościami etnicznymi we własnym państwie. Rozbieżne podejście do niepodległości Kosowa wynika przede wszystkim od percepcji aktorów i od określenia przez nich zagrożeń bezpieczeństwa zarówno w wymiarze wewnętrznym, jak i zewnętrznym. Najprawdopodobniej państwa nieuznające suwerenności nowego podmiotu boją się, że przypadek Kosowa nie jest wyłącznie niegroźnym precedensem prawa międzynarodowego, powstałym przy aprobacie głównych aktorów, ale może zamienić się w powszechnie akceptowalną praktykę. Wymienieni aktorzy obawiają się, że Kosowo jest dopiero początkiem lawiny niepodległych państw, które powstaną w imię zasady samostanowienia narodów. W rozdziale czwartym zostały przedstawione alternatywy dotyczące sporu o Kosowo i przyszłości nowego państwa. W analizie wykorzystano metodę scenariuszy, które pozwalają założyć różne warianty rozwoju sytuacji. Możliwe jest, że Serbia zaostrzy swoje stanowisko wobec Kosowa i będzie starała się bojkotować jego działania. Prawdopodobnie posłuży się także serbską mniejszością mieszkającą w Kosowie do ingerencji w sprawy wewnętrzne państwa. Nie można wykluczyć, że UE i USA przestaną tak chętnie wspierać Kosowo, a jeśli jego sytuacja się nie zmieni, stanie się zagrożeniem dla pozostałych aktorów i może prowadzić do destabilizacji regionalnej. Przestępczość zorganizowana, porowate granice i wysoki poziom migracji w wyniku bezrobocia mogą stać się problemem nie tylko dla bałkańskich sąsiadów. Patrząc na aktywność Serbii i jej determinację w dążeniu do przyjęcia do UE, bardziej możliwe jest wygasanie konfliktu o suwerenność Kosowa. Unia nieustannie uzależnia postępy w procesie integracyjnym od dialogu Serbii ze zbuntowaną prowincją, a sama Serbia idzie na coraz większe ustępstwa.
wstęp 13 Wydarzenia poddane analizie obejmują okres od 2008 roku (ogłoszenie niepodległości Kosowa) do 2013 roku. Biorąc pod uwagę specyfikę społecznej teorii stosunków międzynarodowych zarówno jej kontekstualny charakter, jak i wpływ historii i doświadczeń obu narodów (Serbów i Albańczyków) na kształtowanie swojej postawy wobec Kosowa, autorka wielokrotnie odwołuje się w niniejszej książce do wydarzeń historycznych, aby ukazać proces konstruowania tożsamości i związku obu narodów z Kosowem.