RYNEK PRACY W POLSCE I INNYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ

RYNEK PRACY W POLSCE I INNYCH KRAJACH UNII EUROPEJSKIEJ wydanie X poszerzone i uaktualnione Redaktor wydania: Tadeusz POMIANEK Zespół redakcyjny: Andrzej ROZMUS Barbara PRZYWARA Marta CZYŻEWSKA Barbara LEŚNIAK Robert PATER Karolina CYRAN Dominik ŁAZARZ Rzeszów 2011

Spis treści Wstęp... 4 Polityka w zakresie zatrudnienia w UE i w Polsce Marta Czyżewska... 6 Statystyka bezrobocia... 12 Przeciwdziałanie bezrobociu... 19 Praca i staże w Unii Europejskiej Barbara Leśniak... 25 Bezrobocie w Unii Europejskiej... 25 Polacy na europejskim rynku pracy... 26 Zasady podejmowania zatrudnienia przez Polaków w krajach UE, formalności... 27 Agencje zatrudnienia i pośrednictwa pracy za granicą... 49 Co zrobid, aby dostad się na 5-miesięczny staż do unijnych instytucji?... 50 Wybrane programy staży i praktyk zagranicznych oraz organizacje międzynarodowe.. 52 Trendy na europejskim rynku pracy w perspektywie lat 2015-2020 Dominik Łazarz... 55 Preferencje pracodawców Barbara Przywara... 60 Branże... 61 Poszukiwane zawody... 62 Cechy kandydata do pracy... 63 Znajomośd języków obcych... 65 Czas, miejsce i forma zatrudnienia... 66 Preferencje osób poszukujących pracy... 68 Charakterystyka kandydatów do pracy... 68 Rola wiedzy we współczesnych społeczeostwach Karolina Cyran, Andrzej Rozmus... 70 Ku nowej szkole... 70 Polskie szkolnictwo wyższe diagnoza i ocena... 70 Szkolnictwo wyższe w liczbach... 71 Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce... 82 Perspektywy europejskie i mega trendy w edukacji... 86 UNESCO Edukacja dla wszystkich... 92 Szkolnictwo wyższe sytuacja w Europie... 93 Potencjał sektorów publicznego i prywatnego w segmencie kształcenia wyższego Europie... 94 Udział sektora prywatnego w kształceniu na poziomie wyższym w Europie... 95 Finansowanie szkolnictwa wyższego w Europie kontekst i fakty... 97 Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w UE... 98 2

Pozabudżetowe wydatki na szkolnictwo wyższe w UE... 99 Formy wsparcia materialnego dostępne dla studentów w UE... 101 Współpraca uczelni z przedsiębiorstwami... 102 Life Long Learning wyzwanie dla uczelni wyższych... 103 Prognozy rozwoju sytuacji na rynku pracy w najbliższych latach Robert Pater... 107 Kilka zdao podsumowania... 119 PORADNIK MATURZYSTY... 120 3

Wstęp Dzisiejsze otoczenie szkoły wyższej podlega ciągłym przeobrażeniom. Wiedza przekazywana przez szkoły wyższe jest zasobem zupełnie innej niż jeszcze 10-20 lat temu gospodarki. Zasila nową ekonomię, której główne cechy można scharakteryzowad w następujący sposób: Wiedza zaczyna byd dominującym źródłem tworzenia wartości, wypierając z tej roli pracę i kapitał. Znaczenie tworzonych na bazie wiedzy aktywów niematerialnych przedsiębiorstw będzie w najbliższych latach rosnąd. Wiedza to dziś bardziej pewna zmieniająca się zdolnośd czy biegłośd niż statyczny zasób dostępnych informacji. Na świecie stale rośnie i będzie rosnąd udział w wydatkach inwestycyjnych nakładów na aktywa niematerialne. Współczesne przedsiębiorstwa mogą w nieporównywalnie większym zakresie, niż to miało miejsce jeszcze np. 30 lat temu, korzystad z zasobów innych firm na zasadach kooperacji, outsourcingu lub wykorzystywad wspólne zasoby wiedzy takie chociażby jak internet. W gospodarce opartej na wiedzy pojawia się specyficzny typ pracownika kreator wiedzy, profesjonalista, który dzięki swoim zasobom jest zdolny do kreowania istotnej dla przedsiębiorstwa wiedzy. To właśnie on często decyduje o przewadze konkurencyjnej danej firmy. Dzisiejsi kluczowi menedżerowie wyposażeni w odpowiednią wiedzę są niczym generałowie wielkich armii, bez przywództwa których są one osłabione bądź zupełnie nieużyteczne. Dziedziną dynamicznie rozwijającą się w ostatnich latach jest zarządzanie wiedzę 1. Szybkośd, z jaką wzrasta ogół ludzkiej wiedzy, różni się w zależności od epoki: niekiedy jest bardzo znaczna (Mezopotamia, starożytny Egipt), w innych czasach ulega spowolnieniu (np. okres średniowieczny i czasy Świętej Inkwizycji), tym niemniej postęp ten nigdy się nie skooczy. Jak pisze Charles V. Doren, Jednostkowa pamięd ginie, ludzie umierają, natomiast pamięd rodzaju ludzkiego jest wieczna lub przynajmniej można oczekiwad, że będzie istniała tak długo, 1 G. Urbanek, Wycena aktywów niematerialnych przedsiębiorstwa, PWE, Warszawa 2008, s. 17-19. 4

jak ludzkośd będzie pisała książki i czytała je lub co staje się coraz bardziej powszechne w inny sposób gromadziła swoją wiedzę na użytek przyszłych pokoleo 2. Nauka i edukacja powinny i często zresztą są narzędziem władzy aktorów gospodarki światowej. Znaczenie innowacji technicznych, badao i rozwoju, nauki w ogóle opiera się z jednej strony na potrzebie wdrażania coraz to nowych i udoskonalonych rozwiązao, z drugiej natomiast na tym, iż właśnie te nowe rozwiązania mogą mied charakter transnarodowy, globalny. Nauka to dziś nowy fundament kosmopolitycznego ustroju świata. Kto tego nie zrozumie, skazuje się na egzystencję na peryferiach cywilizacyjnego postępu 3. Polska w dobie światowego kryzysu powinna swoje tym bardziej skoncentrowad wysiłki na poprawie jakości nauki i edukacji 4. Niniejsze opracowanie jest diagnozą obecnej sytuacji na europejskim rynku pracy, ale diagnozą pisaną przede wszystkim z uwzględnieniem informacji najbardziej potrzebnych młodym ludziom podejmującym decyzje edukacyjne. Jaką szkołę wyższą wybrad, co jest ważne na współczesnym, europejskim rynku pracy, jakie zawody czy branże są przyszłościowe, jakie wyzwania i szanse stoją przed młodymi Polakami to najważniejsze kwestie, które stanowią podstawę niniejszego raportu. Życzymy inspirującej lektury! Autorzy 2 Ch.V. Doren, Historia wiedzy od zarania dziejów do dziś, Wyd. al fine, Warszawa 1997, s. 18. 3 U. Beck, Władza i przeciwwładza w epoce globalnej. Nowa ekonomia polityki światowej, Scholar, Warszawa 2005, s. 185. 4 Szerzej o tym można przeczytać w artykule: T. Pomianek, A. Rozmus, Czy polską naukę i szkolnictwo wyższe stać na zmiany?, [w:] Księga Jubileuszowa Wyższej Szkoły Gospodarki w Bydgoszczy, Wyższa Szkoła Gospodarki, Bydgoszcz 2009. 5

Polityka w zakresie zatrudnienia w UE i w Polsce Marta Czyżewska Polityka zatrudnienia w UE jest stosunkowo nowa. Charakter priorytetowy uzyskała ona w wyniku Traktatu amsterdamskiego (został podpisany 2 października 1997 r., wszedł w życie 1 maja 1999 r.). Stworzono wówczas podstawę do formułowania Europejskiej Strategii Zatrudnienia (ESZ). Tuż przed wejściem w życie Traktatu amsterdamskiego, który stworzył formalne postawy do wspólnej polityki w dziedzinie zatrudnienia, w listopadzie 1997 r. w Luksemburgu odbyło się nadzwyczajne posiedzenie Rady Europejskiej poświęcone zwalczaniu bezrobocia. Spotkanie to zapoczątkowało tzw. proces luksemburski polegający na budowaniu kompleksowej strategii Wspólnoty Europejskiej w sferze zatrudnienia. Z uwagi na przybierający na sile problem bezrobocia w krajach członkowskich (17 mln osób pozostawało w tym czasie bez pracy) nadano jej priorytetowy charakter. Celem ESZ jest powiązanie wzrostu gospodarczego Unii z powstaniem nowych miejsc pracy, a także określenie zadao dla ponadnarodowej współpracy paostw UE w celu ograniczenia bezrobocia, redukcji ubóstwa i marginalizacji społecznej. Wytyczne Europejskiej Strategii Zatrudnienia opierają się na 4 filarach 5 : Zdolnośd do uzyskania zatrudnienia oznacza starania o możliwości powrotu bezrobotnych do pracy, a także promocję rynku pracy otwartego dla wszystkich. Zadaniem tego filaru jest przeciwdziałanie długoterminowemu bezrobociu poprzez wzmacnianie kształcenia ustawicznego, wspieranie programów szkoleniowych i przekwalifikowao, opracowanie programów doradczych, pomoc w dostosowywaniu programów edukacyjnych do zmieniających się potrzeb rynku pracy. Przedsiębiorczośd oznacza dążenie do ułatwiania obywatelom UE zakładania i prowadzenia firm oraz zatrudniania innych osób. Mocno akcentowana jest tu kwestia tworzenia nowych miejsc pracy, w tym także motywacja do samozatrudnienia. Zdolnośd adaptacyjna pracowników i pracodawców ma na celu promowanie modernizacji organizacji pracy, uelastycznienia czasu pracy, przyjmowania różnorodnych form zatrudnienia, unowocześniania kontraktów o pracę, 5 Europejska Polityka Zatrudnienia, http://www.mps.gov.pl/indextxt.php?gid=444. 6

utrzymywania zdolności dostosowawczych przedsiębiorstw przez przeprowadzane w firmach szkolenia pracowników. Równośd szans skupia się na poszukiwaniu dróg pogodzenia życia zawodowego z życiem rodzinnym, próbując rozwiązad problem nierówności w zatrudnianiu kobiet i mężczyzn. Chodzi tu o ułatwianie powrotu na rynek pracy po dłuższej przerwie, a także tworzenie warunków pracy dla osób niepełnosprawnych. Wytyczne Europejskiej Polityki Zatrudnienia przyjęte przez Radę Europejską dla paostw członkowskich decyzją Rady 2003/578/EC wskazują na 3 główne cele 6 : pełne zatrudnienie, poprawę jakości i produktywności pracy, wzmocnienie spójności społecznej i integracji. Rada Europejska przyjęła także szczegółowe wytyczne polityki zatrudnienia, które obejmują: aktywne i prewencyjne działania na rzecz bezrobotnych oraz biernych zawodowo, tworzenie miejsc pracy i przedsiębiorczośd, promocję adaptacyjności i mobilności na rynku pracy, promocję rozwoju kapitału ludzkiego i kształcenia ustawicznego, wzrost podaży pracy i promowanie aktywnego starzenia się, politykę równości szans dla kobiet i mężczyzn, wspieranie integracji i zwalczanie dyskryminacji osób znajdujących się w niekorzystnej sytuacji na rynku pracy, rozwijanie finansowych zachęt do podejmowania zatrudnienia, ograniczenie szarej strefy zatrudnienia, zmniejszanie regionalnych zróżnicowao w zatrudnieniu. Polityka w obszarze zatrudnienia w Polsce została sformułowana w Krajowej Strategii Zatrudnienia 2007-2013. Stanowi ona element Narodowego Planu Rozwoju na lata 2007-2013 (NSRO). Celem strategicznym NSRO jest tworzenie warunków dla wzrostu konkurencyjności gospodarki polskiej opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zapewniającej wzrost 6 DzU WE, nr L 197/13 z 5 sierpnia 2003 r. 7

zatrudnienia oraz poziom spójności społecznej, gospodarczej i przestrzennej Polski w ramach UE i wewnątrz kraju 7. Łączna wartośd środków finansowych zaangażowanych w realizację NSRO w latach 2007-2013 wynosi ok. 85,6 mld euro. Z tego ok. 9,7 mld euro stanowi publiczny wkład krajowy, a na około 16,3 mld euro szacowana jest wartośd wkładu podmiotów prywatnych. Ponad 59,5 mld euro pochodzi z funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności. Blisko 52% środków pochodzi z EFRR, a około 15% z EFS. Pozostałe około 33% środków jest finansowane z FS. Fundusze europejskie w Polsce są wdrażane poprzez Programy Operacyjne tworzone na podstawie SWW i NSRO. Obecnie wszystkie cele zawarte w Narodowej Strategii Spójności są realizowane przez następujące programy 8 : Program Infrastruktura i Środowisko współfinansowany z EFRR i FS, Program Innowacyjna Gospodarka współfinansowany z EFRR, Program Kapitał Ludzki współfinansowany z EFS, 16 Programów Regionalnych finansowane z EFRR, Program Rozwój Polski Wschodniej finansowany z EFRR, Program Pomoc Techniczna finansowany z EFRR, Programy Europejskiej Współpracy Terytorialnej finansowany z EFRR. Działania realizowane w ramach EFS to: wspieranie osób edukacja i szkolenia zawodowe, pomoc w zatrudnieniu, szkolnictwo wyższe, rozwój nauk i badao nad zagadnieniami objętymi przez EFS, tworzenie miejsc pracy, wspieranie struktur i systemów poprawa systemu edukacji i szkoleo, modernizowanie usług zatrudnienia, integrowanie systemu edukacji ze światem pracy, tworzenie systemów przewidywania potrzeb kwalifikacji, środki dodatkowe i podwyższenie świadomości zapewnienie świadczeo dodatkowych dla osób, które biorą udział w organizowanych programach, a które mają na utrzymaniu inne osoby, rozwój umiejętności, podwyższanie świadomości społecznej, rozpowszechnianie informacji. 7 Narodowe Strategiczne Ramy Odniesienia 2007-2013, op.cit., s. 67. 8 www.funduszeeuropejskie.gov.pl. 8

Działania, które w latach 2007-2013 określają politykę paostwa na rynku pracy, dotyczą 7 priorytetów 9 : wspieranie tworzenia nowych miejsc pracy poprzez rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności, rozwój kształcenia ustawicznego i poprawa jakości edukacji, poprawa zdolności adaptacyjnych pracowników i przedsiębiorstw oraz elastyczności rynku pracy, aktywizacja bezrobotnych i zagrożonych wykluczeniem społecznym, doskonalenie instytucjonalnej obsługi rynku pracy, niwelowanie różnic regionalnych oraz przeciwdziałanie praktykom dyskryminacyjnym na rynku pracy, prowadzenie efektywnej polityki migracyjnej. Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013 skupia się na realizacji następujących priorytetów 10 : realizowanych centralnie: zatrudnienie i integracja społeczna, rozwój zasobów ludzkich i potencjału adaptacyjnego przedsiębiorstw, wysoka jakośd edukacji odpowiadająca wymogom rynku pracy, dobre paostwo, profilaktyka, promocja i poprawa stanu zdrowia społeczeostwa, realizowanych na szczeblu regionalnym: rynek pracy otwarty dla wszystkich oraz promocja integracji społecznej, regionalne kadry gospodarki, rozwój wykształcenia i kompetencji w regionach, aktywizacja obszarów wiejskich. Krajowa Strategia Zatrudnienia na lata 2007-2013 zmierza do zapewnienia odpowiednich warunków ekonomicznych i organizacyjno-instytucjonalnych. W jej ramach podejmowane są działania w kierunku zapewnienia stabilnego wzrostu gospodarczego, stabilnego i długoterminowego finansowania polityki rynku pracy. Poprawa sytuacji na rynku 9 Krajowa Strategia Zatrudnienia na lata 2007-2013, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, http://www.mpips.gov.pl/_download.php?f=userfiles%2ffile%2fraporty%2fkrajowa+strategia+za trudnienia.pdf. 10 Program Operacyjny Kapitał Ludzki na lata 2007-2013, http://www.efs.gov.pl/. 9

pracy musi iśd w parze z poprawą jakości szkół wyższych reagujących na potrzeby pracodawców. Strategiczne cele (do 2020 r.) dla polityki zatrudnienia w Unii Europejskiej zostały sformułowane w dokumencie Strategia 2010 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu. Jest to długookresowa strategia rozwoju Unii Europejskiej na lata 2010-2020 zatwierdzona przez Radę Europejską 17 czerwca 2010 r., zastępująca realizowaną w latach 2000-2010 strategię lizbooską. Założone w niej trzy główne obszary priorytetowe to: wzrost inteligentny, czyli rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacjach, wzrost zrównoważony, czyli transformacja w kierunku gospodarki niskoemisyjnej, efektywniej korzystającej z zasobów i konkurencyjnej, wzrost sprzyjający włączeniu społecznemu, czyli wspieranie gospodarki charakteryzującej się wysokim poziomem zatrudnienia i zapewniającej spójnośd gospodarczą, społeczną i terytorialną. Do oceny postępów w realizacji strategii Europa 2020 określono pięd wymiernych celów rozwojowych do osiągnięcia w roku 2020 na poziomie unijnym. Są to 11 : osiągnięcie wskaźnika zatrudnienia na poziomie 75% wśród kobiet i mężczyzn w wieku 20-64 lat, w tym poprzez zwiększenie zatrudnienia młodzieży, osób starszych i wykwalifikowanych oraz skuteczniejszą integrację legalnych imigrantów, poprawa warunków prowadzenia działalności badawczo-rozwojowej założono, iż poziom inwestycji w tym sektorze osiągnie 3% PKB, zmniejszenie emisji gazów cieplarnianych o 20% przyjęto cel zwiększenia do 20% udziału energii odnawialnej w ogólnym zużyciu energii, zwiększenia efektywności energetycznej o 20%, zredukowania o 30% emisji w porównaniu z rokiem 1990, podniesienie poziomu wykształcenia zwłaszcza poprzez dążenie do zmniejszenia poniżej 10% odsetka osób zbyt wcześnie kooczących naukę oraz przez zwiększenie do co najmniej 40% odsetka osób w wieku 30-34 lat mających wykształcenie wyższe lub równoważne, 11 Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, Krajowy Program Reform, strategia Europa 2020, http://www.mg.gov.pl. 10

wspieranie włączenia społecznego zwłaszcza przez ograniczanie ubóstwa mając na celu wydźwignięcie z ubóstwa lub wykluczenia społecznego co najmniej 20 mln obywateli. Komisja Europejska opracowała zintegrowane wytyczne stanowiące zestaw ogólnych zaleceo dla krajów członkowskich w różnych obszarach gospodarczych tak, aby ich realizacja doprowadziła do szybkiego osiągnięcia głównych celów strategii Europa 2020. Zintegrowane wytyczne stanowią podstawę do opracowania przez rządy paostw członkowskich Krajowych Programów Reform (KPR): Wytyczna 1 Zapewnienie jakości i stabilności finansów publicznych. Wytyczna 2 Rozwiązanie problemu nierównowagi makroekonomicznej. Wytyczna 3 Zmniejszenie nierównowagi w strefie euro. Wytyczna 4 Optymalizacja pomocy na rzecz badao i rozwoju oraz innowacji, wzmocnienie trójkąta wiedzy i uwolnienie potencjału gospodarki cyfrowej. Wytyczna 5 Bardziej efektywne korzystanie z zasobów i ograniczenie emisji gazów cieplarnianych. Wytyczna 6 Poprawa otoczenia biznesu i środowiska konsumenckiego oraz modernizacja bazy przemysłowej, aby zapewnid funkcjonowanie rynku wewnętrznego w pełnym zakresie. Wytyczna 7 Zwiększenie uczestnictwa kobiet i mężczyzn w rynku pracy, ograniczanie bezrobocia strukturalnego i promowanie jakości zatrudnienia. Wytyczna 8 Rozwijanie zasobów wykwalifikowanej siły roboczej odpowiadającej potrzebom rynku pracy oraz promowanie uczenia się przez całe życie. Wytyczna 9 Poprawa jakości i wydajności systemów kształcenia i szkolenia na wszystkich poziomach oraz zwiększenie liczby osób podejmujących studia wyższe lub ich odpowiedniki. Wytyczna 10 Promowanie włączenia społecznego i zwalczanie ubóstwa. Obok Krajowych Programów Reform na potrzeby realizacji celów strategii Europa 2020 przygotowane zostały inicjatywy przewodnie (ang. flagship initiatives) realizowane na poziomie UE, paostw członkowskich, władz regionalnych i lokalnych. Są to następujące inicjatywy: Unia innowacji poprawa warunków ramowych dla innowacji, Młodzież w drodze poprawa jakości na wszystkich poziomach edukacji i szkoleo oraz zwiększanie atrakcyjności europejskiego szkolnictwa wyższego na arenie międzynarodowej, 11

Europa efektywnie korzystająca z zasobów wsparcie zmiany w kierunku gospodarki niskoemisyjnej i efektywnie korzystającej z zasobów środowiska, Polityka przemysłowa w dobie globalizacji poprawa warunków dla przedsiębiorczości, zwłaszcza MŚP, oraz wsparcie rozwoju silnej bazy przemysłowej zdolnej do konkurowania w skali globalnej, Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia stworzenie warunków do unowocześnienia rynków pracy przez ułatwienie mobilności pracowników i rozwój ich umiejętności w celu zwiększenia poziomu zatrudnienia oraz zapewnienie trwałości europejskich modeli społecznych, Europejski program walki z ubóstwem zapewnienie spójności gospodarczej, społecznej i terytorialnej poprzez pomoc osobom biednym i wykluczonym oraz umożliwienie im aktywnego uczestniczenia w życiu ekonomicznym i społecznym. W kwietniu 2011 r. paostwa członkowskie UE przygotują i przekażą do KE Krajowe Programy Reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020. Trwają obecnie konsultacje dokumentu Założenia do Krajowego Programu Reform na rzecz realizacji strategii Europa 2020 przyjętego przez Komitet ds. Europejskich 22 listopada 2010 r. 12. Wynika z niego, iż stopa bezrobocia w Polsce do roku 2014 spadnie do poziomu 7% (w styczniu 2011 r. wyniosła 13,1%). Główne kierunki działao nakreślone dla polskiej gospodarki dotyczyd będą budowy i modernizacji infrastruktury transportowej, teleinformatycznej, energetycznej, środowiskowej i przeciwpowodziowej, poprawy stabilności makroekonomicznej oraz efektywności działao wszystkich służb publicznych. Działania mają byd ukierunkowane na wzrost poziomu zatrudnienia oraz tworzenie wysokiej jakości miejsc pracy, poprawę zdolności innowacyjnych przedsiębiorstw, a także wzmocnienie powiązao między szkolnictwem wyższym, sektorem badao i sferą gospodarki 13. Statystyka bezrobocia Według danych Eurostatu dotyczących poziomu zatrudnienia w Unii Europejskiej stopa bezrobocia w grudniu 2010 r. wyniosła 9,6% i była większa o 0,1 p.p. W 2010 r. stopa bezrobocia spadła w ośmiu paostwach członkowskich, nie zmieniła się w Wielkiej Brytanii, a 12 http://www.mg.gov.pl/files/upload/12466/zalozenia%20do%20krajowego%20programu%20refor m.pdf, luty 2011 r. 13 Tamże, s. 1-3. 12

EU27 Austria Belgia Cypr Dania Estonia Finlandia Francja Hiszpania Irlandia Luksemburg Łotwa Holandia Niemcy Polska Portugalia Rep. Czeska Słowacja Słowenia Węgry zwiększyła się w osiemnastu krajach. Największy spadek zaobserwowano na Malcie (z 7,3% do 6,2%), Szwecji (z 8,9% do 7,8%), Niemczech (z 7,4% do 6,6%) i Finlandii (z 8,8% do 8,1%). Największy wzrost bezrobocia odnotowano na Litwie (z 14,3% do 18,3%), w Grecji (z 9,7% do 12,9%), Bułgarii (z 8,6% do 10,1%) i Słowenii (z 6,4% do 7,8%). W Polsce wzrost wyniósł 0,9 p.p. Stopa bezrobocia wśród osób poniżej 25. roku życia wyniosła w grudniu 2010 r. 20,4% w strefie euro i 21% w UE-27. W grudniu 2009 r. było to odpowiednio 20,1% i 20,5%. Najniższy wskaźnik został odnotowany w Holandii (8,2%), a najwyższy w Hiszpanii (42,8%). W Polsce bezrobocie wśród młodzieży wyniosło 25,7%. Rys. 1. Statystyka bezrobocia 25 Stopa bezrobocia w krajach Unii Europejskiej (w%) 2006 (grudzień) 2008 (grudzień) 2010 (grudzień) 20 15 10 5 0 Źródło: Eurostat, http://epp.eurostat.ec.europa.eu/. Od roku 1998 do 2003 r. stopa bezrobocia w Polsce wzrosła aż o 10%, osiągając rekordowy poziom 20%. Po przystąpieniu Polski do UE wskutek znacznego odpływu pracowników, jak też za sprawą ożywienia gospodarczego gospodarki w kraju bezrobocie wyraźnie się zmniejszyło, jednak ostatnie lata kryzysu ponownie poskutkowały wzrostem bezrobocia. Według danych GUS na koniec 2010 r. stopa bezrobocia wyniosła 12,3%, a na koniec stycznia 2011 r. już 13,1% 14. 14 Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content, objectid,867970. 13

Rys. 2. Stopa bezrobocia w Polsce Stopa bezrobocia w Polsce (na koniec roku) 25 20 15 10 5 0 Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. Od 2002 r. do kooca 2008 r. obserwowano spadek stopy bezrobocia, przy czym najbardziej zauważalny był on wśród osób o niskim wykształceniu (zasadniczym zawodowym, gimnazjalnym i niższym oraz z wykształceniem średnim zawodowym), gdzie bezrobocie jest najwyższe. W roku 2009 bezrobocie zaczęło wzrastad. Osoby o wyższym wykształceniu stanowiły na koniec 2010 r. tylko 10% bezrobotnych, jednak w tej grupie przyrost bezrobotnych w 2010 r. był relatywnie największy w porównaniu z koocem 2008 r. Tempo wzrostu bezrobocie w tej grupie wzrosło aż o 64% było prawie dwa razy większe niż w np. w grupie bezrobotnych z wykształceniem policealnym i zawodowym. Bezrobocie wśród osób młodych może nadal wzrastad, co spowodowane jest rosnącym odsetkiem osób studiujących. Nie wszyscy absolwenci po ukooczeniu studiów znajdą zatrudnienie, warto zatem kwestii wyboru zawodu, a także uczelni wyższej poświęcid znaczącą uwagę. 14

Rys. 3. Bezrobotni w Polsce wg wykształcenia Bezrobotni w Polsce wg wykształcenia (stan na koniec roku w tys.) 1200 wyższe 1000 800 policealne i średnie zawodowe 600 średnie ogólnokształcące 400 zasadnicze zawodowe 200 gimnazjalne i poniżej 0 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. Z badao Popyt na pracę wynika, iż w koocu września 2010 r. liczba pracujących w podmiotach zatrudniających 1 osobę lub więcej wyniosła prawie 11 mln osób, w tym w sektorze prywatnym 68%. Udział pracujących w podmiotach wg wielkości w ogólnej liczbie pracujących kształtowała się następująco: w jednostkach dużych 57%, średnich 23%, małych 20%. Na ogólną liczbę 598,9 tys. podmiotów 25,6 tys., tj. 4,3%, dysponowało w koocu III kwartału 2010 r. wolnymi miejscami pracy, z czego 86,3% to jednostki sektora prywatnego 15. Jak wynika z badao popytu na pracę, największą liczbą wolnych miejsc pracy dysponowały podmioty prowadzące działalnośd w zakresie przetwórstwa przemysłowego, handlu, napraw pojazdów samochodowych oraz budownictwa. Najwięcej wolnych miejsc pracy przeznaczonych było dla robotników przemysłowych i rzemieślników, specjalistów oraz techników i innego średniego personelu. W porównaniu z koocem III kwartału 2009 r. w III kwartale 2010 r. nastąpił wzrost liczby wolnych miejsc pracy o 5,9%. Biorąc pod uwagę 15 Popyt na pracę w III kwartale 2010 roku, GUS Departament Pracy, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_pw_popyt_na_prace_iiikw_2010.pdf. 15

poziom wykształcenia oraz czas pozostawania bez pracy, można zauważyd, iż osoby z wyższym wykształceniem zdecydowanie najkrócej pozostają bez pracy. Rys. 4. Bezrobotni w Polsce wg poziomu wykształcenia i czasu pozostawania bez pracy 140 Bezrobotni w Polsce wg poziomu wykształcenia i czasu pozostawania bez pracy (stan na koniec 2010 r. w tys.) 120 100 80 60 40 20 0 wyższe policealne i średnie zawodowe średnie ogólnokształcące zasadnicze zawodowe gimnazjalne i poniżej do 1 miesiąca 1-3 3-6 6-12 12-24 pow. 24 Źródło: Popyt na pracę w III kwartale 2010 roku, GUS Departament Pracy, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/publ_pw_popyt_na_prace_iiikw_2010.pdf. Zapotrzebowanie na pracowników z wyższym wykształceniem jest duże w stosunku do bezrobocia w tej grupie osób, przy czym dla pracodawców liczy się nie tylko sam dyplom ukooczenia szkoły wyższej, ale wymagana jest również specjalistyczna wiedza i umiejętności. Dziennik Gazeta Prawna z 7 stycznia 2011 r. w artykule Najbardziej poszukiwane zawody w roku 2011 poinformował, iż praca czeka przede wszystkim na specjalistów z branży budowlanej, konstruktorów maszyn, ekspertów od reklamy i sprzedaży internetowej, moderatorów dyskusji internetowych, programistów, pracowników działu IT, księgowych i finansistów. Symptomem ożywienia gospodarczego jest np. fakt, iż do bazy Pracuj.pl jednego z największych portali pośrednictwa pracy w Polsce tylko w pierwszych dwóch dniach stycznia wpłynęło aż 1 600 ofert pracy, tj. o połowę więcej niż w zeszłym roku. Zapotrzebowanie na wiele spośród ww. zawodów to efekt dużej ilości inwestycji związanych z budową dróg, nowych obiektów handlowych oraz dynamicznym rozwojem rynku IT. Pojawiają się zupełnie nowe zawody jak moderatorzy dyskusji na forach internetowych, copywriterzy SMS-ów, testerzy destynacji (w branży turystycznej osoby, które opisują na 16

portalach internetowych i blogach odwiedzane miejsca). Kierowanie działalności do sieci przez większośd firm rodzi zapotrzebowanie na specjalistów ds. sprzedaży internetowej, marketingu i promocji 16. W związku z gwałtownie postępującą informatyzacją wszystkich dziedzin życia zrodziło się ogromne zapotrzebowanie na specjalistów w dziedzinie informatyki. Według predykcji analityków Microsoftu deficyt ten jeszcze długo nie zostanie zaspokojony 17. Rewolucja informatyczna przyczynia się do powstawania wielu nowych zawodów i specjalności. Dziś powstają one już nie na przestrzeni stulecia, lecz lat, a nawet miesięcy. Firma Demon zajmująca się programami komputerowymi dotyczącymi rynku pracy przygotowała prognozę, jakie zawody będą atrakcyjne w przyszłości. Na liście znalazło się 100 zawodów, które mają pozytywny trend rozwojowy, czyli zatrudnianych jest w nich coraz więcej osób. Wśród nich są m.in. 18 : administrator baz danych, administrator sieci informatycznej, analityk systemów komputerowych, doradca inwestycyjny, doradca podatkowy, ekonomista, informator handlowy, inżynier obsługi systemów komputerowych, operator sprzętu komputerowego, organizator usług hotelarskich, organizator obsługi turystycznej, pilot wycieczek, projektant systemów komputerowych, programista, specjalista analizy rynku, specjalista ds. bankowości i kredytów, 16 Najbardziej poszukiwane zawody w roku 2011, Gazeta Prawna z 7 stycznia 2011 r. 17 Zob. Zawody przyszłości. Poradnik: Jak skutecznie przygotować się do matury i dobrze wybrać studia, http://matura.onet.pl/1611072,poradnik.html. 18 http://matura.onet.pl/1611072,poradnik.html. 17

specjalista ds. finansów, specjalista ds. rachunkowości, specjalista rehabilitacji ruchowej, specjalista rekreacji ruchowej. Dla Europy częstym wzorem w planowaniu rozwoju rynku pracy są Stany Zjednoczone. Według Amerykaoskiego Biura Statystyki Pracy (U.S. Bureau of Labour Statistics BLS) najszybszy wzrost w zakresie wytworzenia nowych miejsc pracy przewiduje się wśród grup zawodowych w sektorze usług, tj. głównie w służbie zdrowia, zawodach technicznych, obszarze edukacji, szkoleo, bibliotekarstwa. Według szacunków BLS 20 najbardziej pożądanych zawodów powiązanych jest takimi dziedzinami jak służba zdrowia i informatyka ( domowa opieka zdrowotna, analityk danych komputerowych, analityk sieciowy). Oczekuje się, że prawie każda kategoria zawodowa związana z nauką i szkoleniem będzie generowała szybko rozwijające się i dobrze opłacane zawody. Obecnie bezrobocie dotyka najboleśniej osoby młode (do 34. roku życia). Chod w Polsce odnotowano stosunkowo największą poprawę w tej grupie bezrobotnych, jednak osoby poniżej 34 lat stanowią obecnie ponad połowę ogółu bezrobotnych. Rys. 5. Bezrobotni w Polsce wg wieku 1200 Bezrobotni w Polsce wg wieku (stan w końcu roku sprawozdawczego, w tys. osób) 1000 800 600 400 200 0 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 15-17 lat 18-24 lata 25-34 lata 35-44 lata 45-54 lata 55-59 lat 60 i więcej Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. 18

Stopa bezrobocia wśród młodzieży (do 25. roku życia) wynosi w Polsce 23%. Jest to jeden z najwyższych wskaźników. Jest to efekt kryzysu gospodarczego firmy nastawione na cięcia kosztów i maksymalizację wydajności pracy mniej chętnie zatrudniały osoby młode, bez doświadczenia. W najgorszej sytuacji są studenci kierunków humanistycznych. Zdecydowanie w lepszej sytuacji są absolwenci kierunków technicznych i ekonomicznych. Według badao Instytutu Pracy i Polityki Socjalnej rzesza bezrobotnych absolwentów w latach 2011-2015 może przekroczyd nawet 3 mln. Konieczna jest rewolucja w systemie kształcenia, uelastycznienie oświaty poprzez szybkie dopasowania do zmian na rynku pracy 19. Przeciwdziałanie bezrobociu Od połowy lat 80. w paostwach rozwiniętych w sferze zwalczania bezrobocia i zwiększaniu zatrudnienia coraz częściej wykorzystywano tzw. aktywne polityki rynku pracy (Active Labor Market Policy ALMP). Najważniejszym celem ALMP jest zwiększenie zatrudnienia i spadek bezrobocia dzięki bezpośredniemu oddziaływaniu na szanse znalezienia pracy przez osoby nimi objęte poprzez zwiększanie popytu na pracę (subsydiowanie zatrudnienia, roboty publiczne), a także usprawnione funkcjonowanie samego rynku (pośrednictwo pracy, doradztwo zawodowe). Częśd programów realizuje także postulaty polityki społecznej (zapewnienie dochodu, przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu). OECD i UE od początku lat 90. rekomendują aktywne polityki rynku pracy w przekonaniu o ich skuteczności w redukcji bezrobocia. Nakłady na aktywne polityki rynku pracy w Polsce w 2008 r. w relacji do PKB ukształtowały się na poziomie średnim dla krajów OECD, przy czym wydatki na bezrobotnego były nieco niższe niż przeciętnie w Europie, ale ponad dwukrotnie większe niż w takich krajach jak Czechy, Słowacja czy Węgry. Przy tym od roku 2000, kiedy wydatki na ALMP były szczególnie niskie, nakłady na ten cel w Polsce zwiększyły się ponad ośmiokrotnie. Wynikało to ze wzrostu dostępnych środków (np. wydatki na szkolenia) napędzanego funduszami unijnymi 20. 19 Gazeta Prawna z 6 września 2010 r. 20 Zatrudnienie w Polsce 2009. Przedsiębiorczość dla pracy, red. M. Bukowski, Centrum Rozwoju Zasobów Ludzkich, Warszawa 2010, s. 125. 19

Rys. 6. Szkolenia dla bezrobotnych Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. Interesującym modelem nazywanym w Europie zachodniej kołem ratunkowym dla europejskich rynków pracy jest model flexicurity. Obrazuje go schemat tzw. złotego trójkąta, na którego wierzchołki składają się: elastyczny rynek pracy, hojne paostwo opiekuocze oraz aktywna polityka rynku pracy. Rys. 7. Duoski model flexicurity Źródło: Duoski model flexicurity, http://flexcore.wordpress.com/2010/12/15/dunski-model-flexicurity/, 15 grudnia 2010 r. 20

Elastycznośd rynku pracy przejawia się w łatwości zatrudniania i zwalniania pracowników, elastycznych godzinach pracy, nadgodzinach, pracy w niepełnym wymiarze czasu, wynagrodzeniu dostosowanym do efektywności, ustalanym zadaniowo. Cechą duoskiego rynku jest krótki czas wypowiedzenia, stosunkowo długi okres próbny, dośd niskie odprawy. Hojny system socjalny, który ma gwarantowad bezpieczeostwo dzięki ubezpieczeniu od bezrobocia, które chod dobrowolne, cieszy się sporą popularnością wśród pracowników. Zasiłek wypłacany jest od pierwszego dnia bezrobocia (przez 4 lata), a jego wysokośd zależy od sytuacji rodzinnej i wysokości wynagrodzenia podczas zatrudnienia. Wśród działao Danii związanych z polityką rynku pracy ważne są zwłaszcza programy integracji niepełnosprawnych oraz szkoleo dla pracowników zagrożonych zwolnieniem. Największy nacisk kładziony jest na te ostatnie, gdyż doszkalanie osób z niższymi kwalifikacjami, według rządu duoskiego, ma zapobiec obniżeniu płac 21. Wspomniany wyżej Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia będący częścią strategii na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020 zakłada m.in. przyspieszenie reformy rynku pracy dla poprawy elastyczności i bezpieczeostwa rynków pracy (flexicurity). Planowane jest wdrożenie odpowiednich mechanizmów zachęcających przedsiębiorstwa i osoby indywidualne do inwestowania w szkolenia w celu stałego podnoszenia poziomu umiejętności zgodnie z zapotrzebowaniami rynku pracy. Program na rzecz nowych umiejętności i zatrudnienia jest uzupełnieniem ogłoszonej niedawno przez Komisję Europejską inicjatywy Mobilna młodzież, której celem jest pomoc młodym ludziom w pozyskaniu wiedzy, umiejętności i doświadczenia potrzebnych do zdobycia pierwszej pracy. Program ten obejmuje model flexicurity, poprawę jakości i warunków pracy oraz tworzenie nowych miejsc pracy. Jednym z jego czterech najważniejszych obszarów działao jest rozwijanie umiejętności. Od 2008 r. realizowana jest inicjatywa Nowe umiejętności w nowych miejscach pracy będąca punktem wyjścia dla działao Komisji ukierunkowanych na analizowanie potrzeb rynku pracy, skuteczniejsze podnoszenie kwalifikacji pracowników i ich lepsze dostosowanie do oczekiwao pracodawców. 21 Duński model flexicurity, http://flexcore.wordpress.com/2010/12/15/dunski-model-flexicurity/, 15 grudnia 2010 r. 21

Ważnym aspektem wymagającym szczególnego zainteresowania powinno byd dążenie do wyrównywania szans na rynku pracy w ujęciu regionalnym. Obszary dotknięte wysokim bezrobociem powinny zostad objęte szczególną troską władz. Województwa, w których w koocu grudnia 2010 r. stopa bezrobocia była najwyższa, to warmiosko-mazurskie (20%), zachodniopomorskie (17,4%), kujawsko-pomorskie (16,6%), podkarpackie (15,8%), lubuskie (15,6%) oraz świętokrzyskie (14,7%). Natomiast najniższą stopą bezrobocia charakteryzowały się woj. wielkopolskie (9,2%), mazowieckie (9,4%), śląskie (9,9%), i małopolskie (10,4%). Tab. 1. Liczba zarejestrowanych bezrobotnych oraz stopa bezrobocia wg województw (stan na koniec grudnia 2010 r.) Województwa Liczba zarejestrowanych bezrobotnych (w tys.) Stopa bezrobocia (w % aktywnych zawodowo) Polska 1954,7 12,3 warmiosko-mazurskie 105,9 20 zachodniopomorskie 110,0 17,4 kujawsko-pomorskie 139,4 16,6 podkarpackie 142,3 15,8 lubuskie 59,2 15,6 świętokrzyskie 82,1 14,7 podlaskie 63,8 13,2 opolskie 48,8 13,1 dolnośląskie 150,3 13 lubelskie 119,7 13 pomorskie 104,7 12,2 łódzkie 131,6 12,1 małopolskie 142,2 10,4 śląskie 181,2 9,9 mazowieckie 238,3 9,4 wielkopolskie 135,2 9,2 Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. 22

Rys. 8. Zmiany stopy bezrobocia w okresie grudzieo 2009 r. grudzieo 2010 r. Zachodnio pomorskie 0,3 Lubus kie -0,6 Wielkopolskie Dolnośląskie 0,2 0,0 w punktach procentowych Pomorskie Opolskie 0,2 0,3 Kujawsko- Pomorskie 0,4 Śląskie 0,5 Łódzkie 0,2 Małopolskie Warmińsko- Mazurskie -0,7 Mazowieckie Świętokrzyskie 0,7-0,4-0,3 0,0 0,2 0,5 0,7 Źródło: Statystyki Rynku Pracy, 0,4 Podkarpackie -0,1 Podlaskie 0,4 Lubelskie http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. 0,1 Do osób w szczególnej sytuacji na rynku pracy należą m.in. długotrwale bezrobotni, których udział w zarejestrowanych ogółem wyniósł w koocu stycznia 2011 r. 46% (967,7 tys. osób). Osoby poniżej 25. roku życia stanowiły 22,2% bezrobotnych ogółem. 23

Rys. 9. Długotrwale bezrobotni w Polsce Źródło: Statystyki Rynku Pracy, http://www.psz.praca.gov.pl./main.php?do=showpage&npid=867997&pt=details&sp=content,objectid,867 970. W III kwartale 2010 r. najwyższy odsetek długotrwale bezrobotnych wystąpił w woj. podkarpackim (39,3%), mazowieckim (34,9%), podlaskim (34,2%) oraz lubelskim (34,1%), natomiast najniższy w woj. pomorskim (23,3%), śląskim (23,4%) oraz opolskim (23,9%) 22. Zarówno obecne, jak również planowane w kolejnym okresie programowania instrumenty finansowe skierowane na rozwój Polski na poziomie centralnym i regionalnym mają za zadanie dążyd do jak najszybszego wyrównania zróżnicowania rozwoju pomiędzy regionami. Kontynuacja finansowego wsparcia w zakresie rozwijania zasobów ludzkich powinna przyczyniad się do faktycznego powiększania zatrudnienia, powstawania i rozwoju innowacyjnych przedsiębiorstw opierających się na wykorzystywaniu specjalistycznej wiedzy. 22 Bezrobocie rejestrowane I-III kwartał 2010 r., Informacje i opracowania statystyczne, GUS, Warszawa 2010. 24

Praca i staże w Unii Europejskiej Barbara Leśniak Bezrobocie w Unii Europejskiej Unia Europejska nadal zmaga się z dotykającym ją problemem kryzysu. Jego echo odbiło się na krajach, w których europejska waluta zastąpiła krajowy pieniądz. Według danych Eurostatu stopa bezrobocia w UE-27 wyniosła w grudniu 2010 r. 9.6%. To o 0,1 p.p. więcej niż w tym samym czasie 2009 r. Oznacza to, że pod koniec 2010 r. dokładnie 23,179 mln osób pozostawało bez pracy. W strefie euro (16 krajów bez Estonii, która wprowadziła wspólną walutę euro 1 stycznia 2011 r.) stopa bezrobocia wyniosła 10% w grudniu 2010 r., a 15,775 mln osób pozostawało bez pracy. Dla porównania rok wcześniej stopa bezrobocia w strefie euro wyniosła 9,9% 23. Rys. 10. Stopa bezrobocia w Unii Europejskiej (wrzesieo 2010 r.) Źródło: Eurostat Warto wskazad, w jaki sposób liczona jest stopa bezrobocia wg przywoływanego Eurostatu oraz polskiego GUS. Eurostat mierzy zharmonizowaną stopę bezrobocia jako 23 Tamże. 25

procent osób w wieku 15-74 lat pozostających bez pracy, zdolnych podjąd zatrudnienie w ciągu najbliższych dwóch tygodni, które aktywnie poszukiwały pracy w ciągu ostatnich tygodni, w odniesieniu do wszystkich osób aktywnych zawodowo w danym kraju, natomiast wg GUS stopa bezrobocia mierzona jest jako odsetek bezrobotnych zarejestrowanych w urzędach pracy wobec całości cywilnej ludności aktywnej zawodowo. Polacy na europejskim rynku pracy Brak konieczności starania się o pozwolenie na pracę był w 2004 r., po wejściu Polski do UE powodem do zadowolenia. Dziś stał się w większości normą. Pozwolenia na pracę obowiązują Polaków jeszcze w Austrii, Norwegii, na Malcie oraz w Szwajcarii i Liechtensteinie. Na razie przepisy Austrii określają grupę wyjątkowych zawodów, w których możemy uzyskad legalne zatrudnienie. Istnieją także specjalne programy dla stażystów lub pracowników sezonowych. Ta sytuacja zmieni się najprawdopodobniej w maju 2011 r., kiedy to Austria otworzy rynek pracy dla Polaków. Zawodami najbardziej poszukiwanymi w tym kraju są kelner, kucharz, sprzedawca, pokojówka, pracownik magazynowy, pomoc kuchenna, elektroinstalator, personel sprzątający, personel sortujący towary i ogólny personel pomocniczy 24. Dziś obywatele Polski mogą legalnie wyjeżdżad do pracy do Wielkiej Brytanii, Irlandii, Szwecji, Finlandii, Hiszpanii, Portugalii, Grecji, Holandii, Włoch, Luksemburga, Rumunii, Bułgarii, Islandii, Belgii, na Cypr oraz do wszystkich paostw, które przystąpiły do UE wraz z Polską (Czechy, Węgry, Słowacja, Słowenia, Estonia, Litwa, Łotwa, Cypr, Malta). Paostwa członkowskie: Austria, Belgia, Bułgaria, Cypr, Republika Czeska, Dania, Estonia, Finlandia, Francja, Niemcy, Grecja, Węgry, Irlandia, Włochy, Łotwa, Litwa, Luksemburg, Malta, Holandia, Polska, Portugalia, Rumunia, Słowacja, Słowenia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania Paostwa negocjujące: Czarnogóra, Chorwacja, Islandia, Turcja i Macedonia Najniższe stopy bezrobocia odnotowano w Austrii (4,6%) i Holandii (4,4% we wrześniu 2010 r.), a najwyższe w Hiszpanii (20,6%), na Łotwie (18,3%) i w Estonii (16,1%). Najwyższa była w Hiszpanii 20,6%). 24 http://www.twojaeuropa.pl/2322/austria-otwiera-rynek-pracy-dla-polakow, 22 lutego 2011 r. 26

Prognozy Komisji Europejskiej wskazują, iż w 2020 r. 3/4 wszystkich zatrudnionych w Unii będzie pracowało w sferze usługowej. Według prognoz Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości poszukiwani będą deficytowi już dziś teleinformatycy i mechatronicy, a także eksperci sieciowi specjalizujący się w projektowaniu, wdrażaniu i administrowaniu sieci komputerowych. Badacze przewidują, że równie prężnie jak w sektorze ICT miejsca pracy będą pojawiad się w branży biotechnologicznej. Można ją uznad za wiodącą z uwagi na możliwośd jej wykorzystania w różnych dziedzinach przemysłu. Znaczące będą także takie sektory gospodarki jak nanotechnologia, ekologia oraz energetyka. Kolejną kategorię zawodów przyszłości tworzą zawody internetowe : copywriter, projektant witryn internetowych czy analityk ruchu na stronach WWW. Do niej należą także te związane z organizacją i sposobem prezentacji zawartości stron WWW lub opracowywaniem strategii firmy dotyczącej komunikacji za pomocą poczty elektronicznej (email channel specialist) 25. Zasady podejmowania zatrudnienia przez Polaków w krajach UE, formalności Swobodne podejmowanie pracy przez Polaków w krajach UE obejmuje większośd jej terenu. Zlikwidowano wiele barier utrudniających pracę w paostwach członkowskich. Przepisy dotyczące zatrudnienia Polaków ulegają jednak szybkim zmianom, dlatego przed wyjazdem do konkretnego paostwa należy zawsze zweryfikowad w polskich placówkach dyplomatycznych informacje o możliwości podjęcia pracy. AUSTRIA Bezrobocie: 4,6% Zasady zatrudnienia Najprawdopodobniej od maja 2011 r. w Austrii Polacy będą mogli pracowad bez przeszkód. Do tego czasu to pracodawca ma obowiązek załatwid pozwolenie na pracę. Występuje w tym celu do austriackiego Urzędu Pośrednictwa Pracy (AMS) z odpowiednim wnioskiem. Do wniosku dołącza przetłumaczone na język niemiecki dokumenty, które potwierdzają odpowiednie wykształcenie zawodowe kandydata i ewentualne dodatkowe kwalifikacje (np. kurs spawacza). AMS wyda pozwolenie na pracę, tylko jeżeli na wolne miejsce nie będzie chętnych Austriaków. 25 www.inwestycjawkadry.info.pl, 22 lutego 2011 r. 27

W przypadku tzw. personelu kluczowego, którego wykształcenie, kwalifikacje i umiejętności są w Austrii poszukiwane, pozwolenie na prace nie jest przeszkodą. Bez pozwolenia na pracę zarabiad w Austrii mogą naukowcy i opiekunki (przez rok), jednak pod warunkiem, że mają od 18 do 28 lat. Pracodawca na dwa tygodnie przed przyjazdem powinien zgłosid ten fakt Urzędowi Pośrednictwa Pracy. W przypadku pracy sezonowej pozwolenie na prace jest ważne przez pół roku z możliwością przedłużenie o kolejne 6 miesięcy. Praca Hotelarstwo, gastronomia, domy opieki, szpitale, agenci ubezpieczeniowi Zakładanie firmy w Austrii Założenie firmy wymaga pozwolenia i przygotowania biznesplanu na najbliższe 5 lat. W biznesplanie powinniśmy wykazad parterów austriackich do współpracy. Warto także zadbad o wstępną umowę najmu lokalu i mieszkania. Najważniejsze linki: www.austria.gv.at www.jobboerse.at/jobsuche_suche.htm www.jobroom.ams.or.at/jobroom/login_as.jsp www.studieren.at/user/jobs/job_main.php www.personalberatung.at www.handelsratpolen.at/index_pl.htm www.bmags.gv.at//cms/site/ www.ams.or.at www.alpha.at www.wien.polemb.net/ BELGIA Bezrobocie: 8,3% Zasady zatrudnienia Rynek otwarty od maja 2009 r. Pozwolenie na prace nie jest wymagane. By wjechad do Belgii, wystarczy paszport lub dowód osobisty, jednak prawo do 90-dniowego pobytu uzyskamy dopiero po wypełnieniu obowiązku meldunkowego. Po znalezieniu pracodawcy otrzymujemy e-kartę dającą prawo do mieszkania i pracowania na terenie Belgii przez 5 lat. Praca 28

opiekunki nad dziedmi i osobami starszymi, lekarze, pielęgniarki, sprzątaczki, gastronomia, ogrodników, IT, kierowcy, leśnictwo, architekci Zakładanie firmy w Belgii Kraj ten rozróżnia trzy rodzaje działalności gospodarczej: handlową, rzemieślniczą i przemysłową. Aby uruchomid własną firmę, trzeba udad się do rejestru handlowego (La Banque-Carrefour des Entreprises). Niektóre rodzaje działalności gospodarczej (takie jak firmy jednoosobowe i przedstawiciele wolnych zawodów) nie muszą byd rejestrowane. Najważniejsze linki: www.belgium.pl www.belgia.net www.expatriates.com/classifieds/belgium www.vdab.be www.leforem.be www.meta.fgov.be www.monster.be www.hotjob.be www.mineco.fgov.be www.orbem.be http://vbo-feb.be/ www.actiris.be www.jobat.be www.vacature.com BUŁGARIA Bezrobocie: 10,1% Zasady zatrudnienia Od 1 stycznia 2007 r. Bułgaria stała się nowym członkiem UE. W związku z tym Polacy nie potrzebują pozwoleo na pracę w Bułgarii. Osoby poszukujące pracy mogą zagłosid się do bułgarskiej Agencji Zatrudnienia. Ci, którzy planują pobyt dłuższy niż 90 dni, musza strad się o pozwolenie na pobyt. Praca Gastronomia, budownictwo, finansiści, nowoczesne technologie 29

Zakładanie firmy w Bułgarii Osoby chcące założyd własną działalnośd gospodarczą mają do wyboru kilka form: indywidualną działalnośd gospodarczą, spółkę jawną, spółkę komandytową, spółkę komandytowo-akcyjną, spółkę akcyjną i spółkę z ograniczoną odpowiedzialnością. Najdogodniejszymi formami do prowadzenia działalności z udziałem zagranicznym w Bułgarii są spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (OOD) i jednoosobowa spółka z ograniczoną odpowiedzialnością (EOOD) oraz spółka akcyjna (AD). Najważniejsze linki: www.registryagency.bg/bg www.synecticaconsult.com www.mlsp.government.bg www.investbulgaria.com www.dbinterconsult.com/en/ http://www.jobs.bg/ CYPR Bezrobocie: 7% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo, zatrudnienie na takich samych warunkach jak Cypryjczycy. Wymagane pozwolenie na dłuższy pobyt (powyżej 90 dni). Pozwolenie to jest uzyskiwane zwykle bez przeszkód, gdy mamy pracę lub gdy udowodnimy, że mamy środki do życia. Wszelkie formalności załatwimy w Wydziale Imigracyjnym. Pozwolenie wydawane jest także członkom rodziny. Obowiązuje przez 5 lat, jest jednak automatycznie przedłużane. Praca Gastronomia, hotelarstwo, służba zdrowia, fryzjerzy, kosmetyczki Zakładanie firmy na Cyprze Podobnie jak w przypadku rodowitych Cypryjczyków do wyboru mamy założenie jednoosobowej działalności gospodarczej lub spółki prawa handlowego. Formalności załatwid można w Departamencie Rejestracji Firm w miejscowym Ministerstwie Handlu, Przemysłu i Turystyki. Najważniejsze linki: www.cyprus.gov.cy 30

www.focushrsolutions.com www.cyprustrade.pl www.cyprus-net.com www.cyprus-mail.com www.cyprusweekly.com.cy www.phileleftheros.com CZECHY Bezrobocie: 7,2% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Polacy mogą korzystad z usług czeskich urzędów pracy. Planując pobyt dłuższy niż 90 dni, mamy prawo starad się o pozwolenie na pobyt czasowy. Nie jest to obowiązek, ale może przydad się przy późniejszych staraniach o pobyt stały lub pozwolenie na głosowanie. Praca przemysł samochodowy, elektrotechniczny, optyczny, gumowy, obróbka drewna, tokarze, ślusarze i fryzjerzy, gastronomia Zakładanie firmy w Czechach Zakładanie działalności gospodarczej odbywa się bez większych problemów. W lokalnym Urzędzie ds. Działalności Gospodarczej uzyskamy wpis do ewidencji działalności gospodarczej. Aby uzyskad wpis, należy spełniad trzy warunki: ukooczyd 18 lat, mied zdolnośd do czynności prawnych i udowodnid niekaralnośd. Najważniejsze linki: www.mzv.cz/warsaw www.mpsv.cz www.mpsv.cz http://praha.trade.gov.pl/cz www.uradprace.cz www.grafton.cz www.jobpilot.cz www.student.cz www.profesia.cz 31

www.czech.cz www.onrea.net www.jobshop.cz www.cz.jobpilot.de www.praguepost.com www.en.domavcr.cz www.jobs.cz DANIA Bezrobocie: 7,6% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy z pewnymi ograniczeniami od 1 maja 2004 r. Przebywanie na terenie Danii do 90 dni nie wymaga dodatkowych dokumentów. Jeśli zamierzamy zostad dłużej, musimy zgłosid się do duoskiego urzędu administracyjnego (Statsforvaltning) w celu starania się o kartę pobytową. Praca Rolnictwo pielęgniarki, pracownicy opieki społecznej, opiekunowie osób starszych i chorych, gastronomia, mechanicy, spawacze i budowlaocy Zakładanie firmy w Danii Najłatwiejszy sposobem jest rejestracja firmy w Polsce i jej filii w Danii. W innym przypadku należy udowodnid posiadanie co najmniej 125-500 tys. koron potrzebnych na rozpoczęcie działalności na terenie kraju. Formalności związane z zakładaniem firmy w Danii załatwimy w biurze doradztwa zawodowego w gminie, urzędzie celno-podatkowym (Told og Skat) lub biurze pośrednictwa pracy. Najważniejsze linki: www.bm.dk www.workindenmark.dk www.jobbank.dk www.monster.dk www.investindk.dk www.ams.dk www.jobnet.dk 32

www.stepstone.dk www.nyidanmark.dk/da-dk www.jobsincopenhagen.com www.moment.dk/studiejob/default.asp ESTONIA Bezrobocie: 16,1% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Obecnie wymagane jest pozwolenie na pobyt dłuższy niż 3 miesiące. Są one wydawane przez Police and Border Guard Board. Pozwolenie to będzie ważne nawet przez 5 lat. Uzyskamy je, gdy podejmiemy pracę, naukę, otworzymy firmę lub zamieszkamy z osobą posiadającą zezwolenie na stały pobyt w Estonii. O pozwolenie na pobyt nie muszą się starad robotnicy sezonowi (pracujący w Estonii krócej niż przez sześd miesięcy w roku). Praca Handlowcy, przedstawiciele handlowi fryzjerzy, kucharze i obsługa hotelowa Zakładanie firmy w Estonii Planując otworzenie działalności jako osoba fizyczna, musimy zarejestrowad się w Rejestrze Handlowym prowadzonym przez sąd oraz zgłosid do Urzędu Podatków i Ceł Estonii. Otworzenie własnej działalności gospodarczej zwykle odbywa się bez większych przeszkód. Najważniejsze linki: www.ut.ee www.cv.ee www.hyppelaud.ee www.tallinn.polemb.net www.poola.ee/uus FINLANDIA Bezrobocie: 8,2% Zasady zatrudnienia Rynek pracy został otworzony od 1 maja 2006 r. Poszukując pracy w tym kraju, musimy zgłosid się do Biura Zatrudnienia i Rozwoju Ekonomicznego. Uzyskamy wówczas prawo do 33

indywidualnych usług z zakresu pośrednictwa pracy i związanych z nimi przywilejów. Po podjęciu pracy w magistracie uzyskamy z kolei fioski personalny numer identyfikacyjny. Kolejnym krokiem powinna byd wizyta w Urzędzie Podatkowym. Praca Rolnictwo, zbiór owoców leśnych, leśnictwo, na fermach zwierząt, programiści, specjaliści obsługi sieci komputerowych, eksperci w zakresie aplikacji komputerowych, lekarze, dentyści Zakładanie firmy w Finlandii Osoby zakładające przedsiębiorstwo mają obowiązek zgłoszenia go do rejestru handlowego prowadzonego przez Urząd Główny Patentów i Rejestracji. Fachowe doradztwo i szkolenia oraz możliwośd bezpłatnego przetestowania opłacalności planowanego przedsięwzięcia oferują Biura Zatrudnienia i Rozwoju Ekonomicznego oraz tzw. Centra Nowych Przedsiębiorstw. Najważniejsze linki: www.mol.fi www.uranus.fi www.finlandia.pl www.monster.fi www.mil.fi/links www.cimo.fi www.kela.fi www.oikotie.fi www.nordjobb.net/ FRANCJA Bezrobocie: 9,7% Zasady zatrudnienia Rynek pracy otwarty dla Polaków. Aby uprawiad pewne zawody, należy postarad się o uznanie dyplomu za równorzędny francuskim oraz zdad dodatkowe egzaminy. Regulacja ta dotyczy lekarzy, pielęgniarek, psychologów, weterynarzy, techników medycznych, architektów, geodetów, adwokatów, biegłych księgowych, rewidentów, agentów nieruchomości, rzeczoznawców, tłumaczy konferencyjnych, fryzjerów, kosmetyczek i przedstawicieli tzw. zawodów morskich 34

Praca Pielęgniarki, lekarze, opieka nad osobami starszymi, stoczniowcy, metalurdzy, zbiór owoców, hotelarstwo, gastronomia Zakładanie firmy we Francji Podobnie jak obywatele Francji możemy założyd firmę w formie samozatrudnienia, przedsiębiorstwa indywidualnego zatrudniającego pracowników, a także spółki prawa cywilnego i handlowego. W zależności od rodzaju działalności czekają Cię inne procedury. Podstawowe warunki, jakie musimy spełnid, to pełnoletniośd, własny lokal i brak konfliktu interesów nie możesz jednocześnie byd urzędnikiem czy funkcjonariuszem paostwowym. Dokumenty związane z rejestracją firmy należy składad w Centrach Formalności Przedsiębiorstw. Najważniejsze linki: www.travail.gouv.fr www.infostages.com www.france.org.pl www.anpe.fr www.cidj.com www.emploi.org www.monster.fr www.emploi-saisonnier.com www.apecita.com www.letudiant.fr/jobsstages.html www.paris.polemb.net GRECJA Bezrobocie: 12,9% Zasady zatrudnienia Od 1 maja 2006 r. Polacy mogą podejmowad w Grecji legalnie zatrudnienie. Nie istnieje także obowiązek meldunkowy. Praca Zbiór owoców, hotelarstwo, gastronomia, turystyka, budownictwo, architekt, marynarz Zakładanie firmy w Grecji 35

Otwarcie firmy jest tak samo mozliwe jak w przypadku obywateli greckich, najprościej jednak jest postarad się o nie w Polsce dzięki pomocy Konsulatu Grecji w Warszawie, który przyjmie stosowne dokumenty i prześle je do Aten. Należy udowodnid, że dysponujemy lokalem potrzebnym do prowadzenie firmy. Nieco więcej formalności wymaga założenie spółki (sporządzenie aktu notarialnego, złożenie go w Urzędzie Wojewódzkim, publikacja w Gazecie Rządowej ) Najważniejsze linki: www.ellada.com/work.html www.oaed.gr www.ekep.gr www.adecco.gr HISZPANIA Bezrobocie: 20,6% Zasady zatrudnienia Od 1 maja 2006 r. rynek pracy został otwarty dla polskich obywateli. Zniesiono również obowiązek rejestrowania swego pobytu. W Hiszpanii nie jest konieczne zawieranie umów o pracę w formie pisemnej. Praca Zbiór owoców, hotelarstwo, gastronomia Ze względu na postępujący kryzys o pracę w Hiszpanii jest bardzo trudno nie tylko obcokrajowcom, ale nawet obywatelom tego kraju. Zakładanie firmy w Hiszpanii Aby prowadzid firmę w Hiszpanii, należy posiadad zezwolenie władz lokalnych i wpis do rejestru. Szczegółowe wymagania różnią się w zależności od tego, czym firma będzie się zajmowad. Najważniejsze linki: www.polonia.es www.mtas.es www.sepe.es www.primerempleo.com www.turijobs.com/default.aspx 36

www.computrabajo.es www.empleo.com www.monster.es www.infojobs.net www.infoempleo.com www.cenpla.es HOLANDIA Bezrobocie: 4,4% Zasady zatrudnienia Rynek został otworzony dla obywateli Polski 1 maja 2007 r. Jeśli zamierzamy pracowad w Holandii dłużej niż trzy miesięce, powinniśmy zgłosid się do Urzędu Skarbowego w celu wyrobienie tzw. numer SoFi. Uzyskamy go na podstawie dowodu osobistego lub paszportu. Pamiętad należy k o podaniu holenderskiego adresu zamieszkania. Praca Rolnictwo (uprawa kwiatów), hotelarstwo, gastronomia, sprzedaż, służba zdrowia pielęgniarki, asystenci operacyjni, usługi, przemysł, hurtownie, magazyny Zakładanie firmy w Holandii Wszelkie potrzebne informacje dotyczące zakładania działalności można uzyskad w holenderskiej Izbie Handlowej. W tym samym miejscu zarejestrujemy firmę w formie samozatrudnienia. Kolejny krokiem jest wizyta w Urzędzie Imigracji i Naturalizacji. Złożymy w niej m.in. opis działalności firmy, biznesplan i informację o zarobkach. Najważniejsze linki: www.nlembassy.pl www.minszw.nl www.werk.nl www.superjob.nl www.monsterboard.nl www.job.nl www.abu.nl www.loonwijzer.nl/home www.highline.nl 37

www.xlvakantiewerk.nl IRLANDIA Bezrobocie: 13,9% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Poszukiwanie pracy na takich samych warunkach jak Irlandczycy. W okresie 3 miesięcy po przyjeździe należy zarejestrowad się w biurze imigracyjnym w celu uzyskania pozwolenia na pobyt. Osoby pracujące nie muszą sporządzad umowy w formie pisemnej, ponieważ każdy, kto otrzymuje regularną zapłatę, posiada umowę o pracę zgodnie z prawem. Praca Sprzedaż detaliczna, finanse, edukacja, budownictwo, informatyka, budownictwo, specjaliści ds. bankowości i finansów, kierowcy, piekarze, barmani, rzeźnicy, obsługa medyczna, lekarze Zakładanie firmy w Irlandii Zanim otworzymy własną firmę, musimy sprawdzid, czy nazwa, pod jaką zamierzamy prowadzid działalnośd, nie jest już wykorzystana. Działalnośd rejestrujemy w tzw. Company Registration Office. Kolejnym krokiem jest zgłoszenie się do Urzędu Podatkowego, firmy ubezpieczeniowej i banku. Najważniejsze linki: www.irlandia.pl www.irlgov.ie www.oasis.gov.ie www.stepstone.ie www.jobs.ie www.monster.ie www.jobs.ie www.recruitireland.ie www.fas.ie/en www.deti.ie/index.htm www.hoteljobs.ie LUKSEMBURG 38

Bezrobocie: 4,7% Zasady zatrudnienia Od 1 listopada 2007 r. Polacy mogą szukad pracy w Luksemburgu bez formalnych pozwoleo. To efekt otwarcia przez władze Luksemburga rynku pracy dla członków Unii Europejskiej. Szukając pracy, należy zgłosid się do biura ADEM (l Administration de l emploi), które podlega Ministerstwu Pracy. Praca Praca dla wykwalifikowanych specjalistów, specjaliści oraz personel w instytucjach unijnych, ogrodnicy Zakładanie firmy w Luksemburgu Nie ma większych problemów przy zakładaniu działalności gospodarczej. Najłatwiej założyd przedsiębiorstwo indywidualne lub jednoosobową spółkę z o.o. Nie wymagają one wkładu własnego jak np. spółka (ponad 12 tys. euro). Procedury zakładania działalności gospodarczej różnią się w zależności od podziału zawodowego: rzemieślnicze, handlowe i wolne. Obowiązkiem przy zakładaniu firmy jest złożenie formularza w Ministerstwie Klas Średnich, Turystyki i Budownictwa, zarejestrowanie się w kasie chorych, zdobycie wpisu do rejestrów handlowego i spółek oraz zarejestrowanie się w urzędzie podatkowym. Najważniejsze linki: www.etat.lu www.monster.lu www.europa.eu.int/eures www.adem.public.lu www.jobsearch.lu www.stepstone.lu LITWA Bezrobocie: 18,3% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Pobyt powyżej 90 dni wymaga meldunku w lokalnym urzędzie. Praca Handel, usługi, gastronomia 39

Na skutek kryzysu bardzo trudno o pracę na Litwie. Zakładanie firmy na Litwie Osoby chcące rozpocząd działalnośd gospodarczą mają prawo zrobid to jako osoba fizyczna i prawna. Aby zarejestrowad spółkę prawa handlowego, należy złożyd komplet zatwierdzonych notarialnie dokumentów do Centrum Rejestru (Registrų Centras). Potrzebne będą m.in. dwa egzemplarze statutu, wniosku o rejestrację i potwierdzenia wniesienia opłaty rejestracyjnej. Następnie firmę rejestrujemy w Inspekcji Podatkowej i SODRA litewskim ZUS. Ostatnim krokiem jest założenie konta bankowego. Najważniejsze linki: www.wilno.polemb.net www.vrm.lt www.overseasjobs.com www.workingabroad.com www.ldb.lt www.cv.lt/index.do ŁOTWA Bezrobocie: 18,3% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Szukając pracy, należy zgłosid się do łotewskiej Agencji Zatrudnienia. Uzyskamy tam bezpłatną pomoc i informacje oraz możliwośd zapisania się do bazy osób bezrobotnych. Praca Ochroniarze, krawcy, bankowcy, przetwórstwo rybne Zakładanie firmy na Łotwie Można założyd firmę jako osoba fizyczna bądź spółka. Jednoosobową działalnośd należy zgłosid do Rejestru Przedsiębiorców. Jeśli roczny obrót przekroczy 200 tys. litów, działalnośd ta musi byd zgłoszona także do Rejestru Handlowego. Podobnie jest w sytuacji, gdy właściciel firmy zatrudnia więcej niż 5 osób, a roczny obrót przekracza 20 tys. litów. Najważniejsze linki: www.nva.lv www.cv.lv 40

www.e-job.lv www.workingday.lv www.lvnet.lv/~rms www.ryga.polemb.net MALTA Bezrobocie: 6,4% Zasady zatrudnienia W celu znalezienia zatrudnienia na Malcie obecnie wymagane jest pozwolenie na pracę. Będzie ono obowiązywało do maja 2011 r. Wszelkie formalności załatwia pracodawca, który udowadnia, że skierowana przez niego oferta pracy nie została przyjęta przez Maltaoczyków. Praca sezonowa poniżej trzech miesięcy nie wymaga pozwolenia. Praca Transport, hotelarstwo, gastronomia, pomoc kuchenna, animator kultury, pokojówki, administratorzy sieci, programiści, farmaceuci Zakładanie firmy na Malcie Ubieganie się o założenie firmy na Malcie nie wymaga dodatkowego pozwolenia, wiąże się jednak z dużą biurokracją: rejestracja w Urzędzie Zatrudnienia i Szkoleo (Employment and Training Corporation), złożenie odpowiednich formularzy w miejscowym urzędzie podatkowym (Inland Revenue), rejestracja jako płatnik VAT, wystąpienie o licencję handlową do Departamentu Handlu przy miejscowym Ministerstwie Konkurencyjności i Komunikacji oraz założenie konta w banku. Najważniejsze linki: www.legal-malta.com www.maltanetworkresources.com www.transabroad.com www.overseasjobs.com/do/where www.prlmalta.com www.etc.gov.mt NIEMCY Bezrobocie: 6,6% 41

Zasady zatrudnienia Pełna otwarcie niemieckiego rynku pracy nastąpi 1 maja 2011 r. Do tego czasu na podjęcie pracy w tym kraju obowiązywad będą specjalne procedury. Gotowa do przyjęcia pracownika firma musi uzyskad zgodę Federalnej Agencji Pracy (Bundesagentur für Arbeit, BA). Inne procedury dotyczą pracy sezonowej, w przypadku której Polacy mogą przepracowad maksymalnie 4 miesiące w ciągu roku kalendarzowego. Niemiecki pracodawca zgłasza chęd zatrudnienia polskich pracowników do Federalnej Agencji Pracy, która przekazuje te informacje do Ochotniczych Hufców Pracy. Polacy mogą też podejmowad w Niemczech pracę w charakterze pracownika-gościa. Z takiej formy można skorzystad tylko wtedy, gdy zatrudnienie daje szansę na podnoszenie kwalifikacji zawodowych i językowych oraz kiedy czas pracy nie przekracza 1 roku. Praca Zbiory owoców i warzyw, inżynierowie, informatycy, lekarze, pielęgniarki, opiekunki osób starszych Zakładanie firmy w Niemczech Najprostszą i najtaoszą formą jest jednoosobowa działalnośd gospodarcza. Nie wymaga ona dokonywania wpisu do rejestru handlowego, prowadzenia pełnej księgowości i sporządzania bilansu. Właściciel takiej firmy powinien byd jednak zameldowany w Niemczech i dysponowad lokalem. Działalnośd należy zgłosid w urzędzie ds. gospodarczych (Gewerbeamt/Wirtschaftsamt). Najważniejsze linki: www.wirtschaft-polen.de www.arbeitsagentur.de www.arbeitsamt.de www.infoniemcy.pl www.az-online.de www.worldwidejobs.de www.info4alien.de www.der-absolvent.de www.schuelerjobs.de PORTUGALIA 42

Bezrobocie: 11,1% Zasady zatrudnienia Od 1 maja 2006 r. Polacy mogą w Portugalii podejmowad pracę bez ograniczeo. Wymagane jest założenie numeru identyfikacji podatkowej (NIF) w wydziale finansowym Reparticao de Financas. W przypadku trudności w znalezieniu pracy pomogą Centra Pracy (Centro de Emprego). Praca Lekarze, pielęgniarki, dentyści, budowlaocy Zakładania firmy w Portugalii Pomoc w załatwieniu formalności i porady uzyskad można w Centrach Formalności dla Przedsiębiorstw (Centro de Formalidades das Empresas, CFE). Początkujący przedsiębiorcy spoza Portugalii mają takie same prawa jak obywatele tego kraju. Wybierając formę działalności gospodarczej, mamy do wyboru spółki osobowe, kapitałowe oraz samodzielną działalnośd jako osoba fizyczna Najważniejsze linki: www.min-nestrangeiros.pt www.cfe.iapmei.pt www.iefp.pt www.portugal-info.net www.sef.pt www.jobsabroad.com RUMUNIA Bezrobocie: 7,3% Zasady zatrudnienia Od 1 stycznia 2007 r. Rumunia stała się nowym członkiem Unii Europejskiej, dlatego też Polacy nie potrzebują pozwoleo na pracę w tym kraju. Szczegółowych informacji udziela Narodowa Agencja Zatrudnienia Praca Inżynierowie, menedżerowie, handel, lekarze, inżynierowie Zakładanie firmy w Rumunii 43

Formalności związane z otwarciem działalności gospodarczej są podobne do regulacji obowiązujących w Polsce. Zakładanie spółki należy zacząd od sprawdzenia w Rejestrze Handlowym, czy wybrana nazwa firmy jest dostępna. Kolejnym krokiem jest przygotowanie i notarialne poświadczenie dokumentów spółki oraz wpis do Rejestru Handlowego, uzyskanie numeru NIP i rejestracja do celów statystycznych. Należy także wpłacid do banku kapitał założycielski w wysokości 200 lejów. Najważniejsze linki: www.mmssf.ro www.bukareszt.polemb.net www.bestjobs.ro www.hipo.ro www.mae.ro www.anofm.ro www.projobs.ro SŁOWACJA Bezrobocie: 14,5% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Zatrudnienie na takich samych zasadach, jakie obowiązują obywateli Słowacji. W ciągu 10 dni od podjęcia zatrudnienia pracodawca ma obowiązek zgłosid do miejscowego Urzędu Pracy, Spraw Socjalnych i Rodziny kartę informacyjną z danymi pracownika. Praca Usługi finansowe, handel, nieruchomości, hotelarstwo, opieka zdrowotna, murarze, informatycy, architekci, logistycy Zakładanie firmy na Słowacji Aby uzyskad tzw. kartę przedsiębiorcy lub koncesję, należy skierowad się do wojewódzkiego Urzędu ds. Działalności Gospodarczej. Potrzebne będzie także zaświadczenie o niekaralności z Polski przetłumaczone przez tłumacza przysięgłego na język słowacki. Najważniejsze linki: www.onrea.net www.upsvar.sk 44

www.ponuky.sk/default.aspx www.profesia.sk www.bratyslawa.polemb.net SŁOWENIA Bezrobocie: 7,3% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Zatrudnienie na takich samych zasadach, jakie obowiązują obywateli Słowenii. W ciągu 3 dni od daty wjazdu należy zgłosid na policji ten fakt. Praca Handel, hotelarstwo, gastronomia, budownictwo, transport, przetwórstwo rybne, malarze, stolarze, położne Zakładanie firmy w Słowenii Zakładanie działalności biznesowej jako osoba fizyczna nie wiąże się z większymi formalnościami. Należy zarejestrowad się w urzędzie podatkowym, który przyznaje indywidualny numer. Opłata za rejestrację wynosi 25 euro. Najważniejsze linki: www.ess.gov.si www.workingabroad.com www.uni-lj.si www.uni-mb.si www.kajpami.si SZWECJA Bezrobocie: 8,9% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Nie jest konieczne nawet posiadanie umowy o prace na piśmie, wystarczy umowa ustana. Obowiązkiem pracodawcy jest jedynie sporządzenie warunków zatrudnienia. Praca 45

Rolnictwo, ogrodnictwo, pielęgniarki, lekarze, dentyści, opiekunki osób starszych, specjaliści z branży informatycznej i telekomunikacyjnej, biotechnolodzy, inżynierowie, budowlaocy, pracownicy sezonowi w rolnictwie i ogrodnictwie Zakładania firmy w Szwecji Samodzielni przedsiębiorcy są traktowani na równi ze szwedzkimi obywatelami. Obowiązuje ich także uproszczona księgowośd. Do wyboru mamy działalnośd jednoosobową, spółkę cywilną, handlową, komandytową i z ograniczoną działalnością. Możemy również założyd oddział przedsiębiorstwa polskiego. Samodzielną działalnośd (Enskild näringsidkare) musimy zarejestrowad i zgłosid do Urzędu Podatkowego (Skatteverket). Aby uzyskad z urzędu skarbowego numer statystyczny oraz VAT, należy przesład wniosek, kopię paszportu oraz zaświadczenia o uregulowanych należnościach wobec ZUS i Urzędu Skarbowego w Polsce (dokumenty przetłumaczone na język szwedzki). Najważniejsze linki: www.ams.se www.topjobs.se www.stepstone.se www.jobnet.se www.wideyes.se www.swedish-embassy.pl www.migrationsverket.se www.jobbline.se www.jobb.dn.se www.proffice.se www.poolia.se www.spur.se www.dn.se/ekonomi/jobb www.sztokholm.polemb.net www.sweden.se WĘGRY Bezrobocie: 11% Zasady zatrudnienia 46

Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Nie istnieje obowiązek meldunkowy. Praca Budownictwo, przemysł przetwórczy, handel, rolnictwo Zakładanie firmy na Węgrzech Rejestracja własnej firmy jest wolna od opłat i dzięki uproszczonym procedurom zajmuje niewiele czasu. Zakładając firmę, należy zgłosid się do lokalnego Biura Wydawania Dokumentów (Okmányiroda), aby wypełnid stosowną ankietę. Następnie automatycznie zostajemy wprowadzeni do rejestru przedsiębiorców, a system wygeneruje nam numer podatkowy i statystyczny. Najważniejsze linki: www.mfa.gov.hu www.afsz.hu www.jobpilot.hu www.onrea.net WIELKA BRYTANIA Bezrobocie: 7,8% Zasady zatrudnienia Możliwośd pracy bez żadnych ograniczeo od 1 maja 2004 r. Jeśli podejmujemy pracę na dłużej niż miesiąc, musimy zarejestrowad się w specjalnym rejestrze pracowników (Worker Registration Scheme, WRS) prowadzonym przez Home Office. Opłata wynosi 90 funtów. Praca Kierowcy, budowlaocy, pielęgniarki, opiekunki osób starszych, handel, gastronomia Zakładania firmy w Wielkiej Brytanii Do wyboru mamy założenie firmy w formie spółki osobowej, kapitałowej lub jako osoba fizyczna. Jak w większości przypadków najłatwiej założyd firmę jako jednoosobową działalnośd. Należy wówczas zarejestrowad się w Urzędzie Podatkowym (HM Revenue & Customs) oraz opłacid podatki i składki na ubezpieczenie społeczne. Najważniejsze linki: www.britishembassy.pl www.londonjob.net 47

www.jobinscotland.com www.monster.co.uk www.britishjobs.net www.topjobs.co.uk www.jobsite.co.uk www.hotrecruit.com WŁOCHY Bezrobocie: 8,5% Zasady zatrudnienia Od 1 maja 2006 r. Polacy mogą podejmowad legalnie zatrudnienie na terenie Włoch. Podejmując pracę w tym kraju, należy pamiętad o wyrobieniu numeru identyfikacji podatkowej (Codice Fiscale). Formalności z tym związane załatwimy w jednym z biur Ministerstwa Gospodarki i Finansów. Praca Ppieka nad dziedmi i osobami starszymi, inżynierowie budowlani, pomoce domowe, budownictwo, gastronomia, handlowcy, branża ubezpieczeniowa Zakładanie firmy we Włoszech Aby zarejestrowad firmę, należy najpierw postarad się o podpis elektroniczny (kartę SMART). Rejestracją zajmuje się lokalna Izba Przemysłowo-handlowo-rolnicza. Najważniejsze linki: www.italianembassy.pl www.jobpilot.it www.mercurius.it www.jobplanet.guidasicilia.it www.lavoro.org www.cercolavoro.com www.bancolavoro.com www.jobonline.it www.infojobs.it Na podstawie: www.eurodesk.pl. 48

Agencje zatrudnienia i pośrednictwa pracy za granicą Pracy najlepiej szukad już przed wyjazdem za granicę. Oferty znajdują się m.in. w takich miejscach jak: polskie agencje zatrudnienia www.kraz.praca.gov.pl adresy niepublicznych biur pośrednictwa pracy za granicą, które posiadają stosowne zezwolenia Ministerstwa na prowadzenie pośrednictwa pracy za granicą, agencje pośrednictwa pracy za granicą kandydat do pracy składa w nich nieodpłatnie swoje CV, EURES serwis z ofertami pracy z wszystkich paostw UE. Oferty są składane przez zagranicznych pracodawców, którzy chcą zatrudnid obcokrajowców. W serwisie również można umieścid własne CV, informacje o działalności sieci Eures uzyskamy w wojewódzkich urzędach pracy w Polsce, serwisy internetowe danych paostw, międzynarodowe serwisy o pracy, m.in.: agencje pracy tymczasowej działają w każdym kraju, np. www.manpower.com, www.adecco.com, organizacje wolontariackie praca nieodpłatna, ale jest to szansa na nawiązanie kontaktów zawodowych, zdobycie doświadczeo, znalezienie pracy. Jeśli zdecydujemy się skorzystad z usług agencji pośrednictwa pracy za granicą, powinniśmy z pewnością wziąd pod uwagę kilka czynników tak, aby nie stad się ofiarą nieuczciwego pośrednika: legalnie działająca na rynku agencja musi posiadad certyfikat nadany przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, wpis do rejestru agencji zatrudnienia wykaz wszystkich agencji znajduje się na stronie www.kraz.praca.gov.pl, działalnośd agencji pośrednictwa powinna byd zgłoszona do ewidencji gospodarczej lub Krajowego Rejestru Sądowego, należy sprawdzid, od jak dawna agencja funkcjonuje na rynku i czy posiada własne biuro, jeśli agencja wskazuje jedynie numer telefony komórkowego jako kontakt, należy domagad się od niej przedstawienia dokładnego adresu biura, 49

agencja na życzenie klienta powinna przekazad numery telefonów do pracodawców, z którymi współpracuje, oraz osób, które do tej pory skorzystały z jej zagranicznego pośrednictwa. Umowa powinna zostad spisana i podpisana z agencją przed wyjazdem do pracy za granicę. Należy sprawdzid w jej treści: dane zagranicznego pracodawcy, okres zatrudnienia, rodzaj oraz warunki pracy, wysokośd wynagrodzenia, prawa do świadczeo socjalnych, warunki ubezpieczenia społecznego oraz od następstw nieszczęśliwych wypadków, obowiązki i uprawnienia osoby kierowanej do pracy oraz agencji pośrednictwa pracy, zakres odpowiedzialności cywilnej stron w przypadku niewykonania umowy, kwoty należne agencji pośrednictwa pracy z tytułu faktycznie poniesionych kosztów związanych ze skierowaniem do pracy za granicą i poniesione na dojazd i powrót osoby skierowanej. Polski pośrednik nie ma prawa pobierania opłat za znalezienie pracodawcy za granicą i zorganizowanie pracy, dlatego też nie należy wpłacad żadnych kaucji czy też przedpłat. Agencja ma jedynie prawo do pobierania opłat z tytułu poniesionych kosztów związanych ze skierowaniem kandydata do pracy za granicą. Mogą to byd wydatki poniesione na dojazd i powrót, badania lekarskie, tłumaczenie dokumentów. Wszelkie tego rodzaju opłaty muszą zostad wyszczególnione w umowie zawartej między stronami. Nie należy płacid także z góry za mieszkanie za granicą oferowane przez pośrednika. Zanim zdecydujemy się na zapłacenie za przejazd pośrednikowi, powinniśmy sprawdzid, ile wynoszą koszty dojazdu u przewoźników. Co zrobid, aby dostad się na 5-miesięczny staż do unijnych instytucji? Co roku Polacy mogą ubiegad się o wyjazd na staż do instytucji unijnych. Terminy nadsyłania aplikacji to koniec marca oraz września każdego roku. Najwięcej stażystów przyjmuje najbardziej rozbudowana z unijnych instytucji, czyli Komisja Europejska, ale do wyboru jest też 50

Parlament Europejski czy Sekretariat Generalny UE. Staże w Komisji Europejskiej organizowane są 2 razy do roku, trwają 5 miesięcy. Podstawowymi wymaganiami są: wyższe wykształcenie (w tym również licencjat), wiek do 30 lat oraz obywatelstwo paostwa członkowskiego UE lub stowarzyszonego. Celem stażu jest zapoznanie uczestników z ogólnymi ideami integracji europejskiej, praktycznymi aspektami pracy w instytucjach unijnych, zasadami funkcjonowania agend UE. Komisja Europejska Komisja Europejska organizuje staże już od ponad 40 lat. Trwają one 3-5 miesięcy. KE wymaga od kandydatów spełnienia następujących wymogów: dyplomu licencjata lub inżyniera, kandydat nie otrzymywał wcześniej grantu stażowego i nie był zatrudniony za wynagrodzeniem dłużej niż 4 tygodnie w innej instytucji unijnej lub Parlamencie Europejskim, bardzo dobrej znajomości języka roboczego Unii (angielskiego, francuskiego, niemieckiego), bardzo dobrej znajomości drugiego języka Wspólnot Europejskich, np. polskiego. Więcej na stronie: http://ec.europa.eu/stages/index_en.htm. Rada Unii Europejskiej Zgłoszenia do udziału w stażach są przyjmowane do 1 września roku poprzedzającego jego odbycie. O staże mogą się ubiegad osoby z dyplomem licencjata lub inżyniera. Sekretariat Rady UE organizuje też nieodpłatne staże dla studentów III, IV lub V roku, dla których zaliczenie tego rodzaju praktyk jest wymagane w programie studiów. Aby zgłosid swoją kandydaturę na staż w Radzie UE, należy pobrad ze strony Biura Staży Rady formularz aplikacyjny w języku angielskim albo francuskim, wypełnid go, a następnie dołączyd do niego kopie wymaganych dokumentów i wysład na właściwy adres przed 1 września roku poprzedzającego odbycie stażu. W aplikacji należy podad, w jakim departamencie chcesz odbyd staż. Więcej na stronie: http://www.consilium.europa.eu/showpage.aspx?id=321&lang=pl. Parlament Europejski Parlament Europejski oferuje kilka rodzajów staży: 51

staże płatne w opcji ogólnej i dla dziennikarzy, tłumaczy pisemnych i (w ograniczonych zakresie) ustnych, osób niepełnosprawnych, staże niepłatne dla studentów i absolwentów oraz tłumaczy pisemnych. Parlament wymaga od kandydatów obywatelstwa jednego z paostw członkowskich UE, bardzo dobrej znajomości jednego z języków roboczych Unii, pełnoletności. O staż nie mogą się starad osoby, które odbyły płatne praktyki w innej unijnej instytucji. Płatne staże to inaczej stypendium im. Roberta Schumana w opcji ogólnej i dziennikarskiej. Trwają 5 miesięcy zaczynają się 1 marca i 1 października każdego roku. Zgłoszenia należy dokonad drogą elektroniczną. Zapisy na staże w edycji wiosennej są przyjmowane od 15 sierpnia do 15 października roku poprzedzającego, a na edycję jesienną od 15 marca do 15 maja tego samego roku. O niepłatne staże można ubiegad się już po maturze, w trakcie trwania studiów lub po ich ukooczeniu. W pierwszej kolejności są one przyznawane osobom, dla których staż jest wymagany programem studiów. Niepłatne staże w PE trwają 1-4 miesięcy. Rozpoczynają się co roku 1 stycznia, 1 maja i 1 września. Ostateczna data zgłoszenia mija trzy miesiące przed rozpoczęciem danej tury staży. Trybunał Sprawiedliwości Trybunał organizuje płatne staże trwające do 5 miesięcy. Co roku odbywają się w okresach od 1 marca do 31 lipca i od 1 października do 28 lutego. Kandydaci powinni posiadad dyplom uniwersytecki ukooczenia studiów z zakresu prawa lub nauk politycznych (ze specjalizacją prawniczą) oraz dobrze znad język francuski. Zgłoszenia są przyjmowane do 1 maja na jesienną edycję oraz do 1 października na edycję wiosenną. Należy pobrad ze strony internetowej formularz zgłoszeniowy, wypełnid go, a następnie wysład wraz wymaganymi załącznikami (szczegółowym życiorysem, kopią dyplomu, zaświadczeo) pocztą na adres: Division du personnel de la Cour de justice des Communautés européennes (Wydział Kadr Trybunału Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich). Więcej na stronie: http://curia.europa.eu/jcms/jcms/jo1_6308/. Wybrane programy staży i praktyk zagranicznych oraz organizacje międzynarodowe Młodzież z Polski może również w ramach środków unijnych wyjeżdżad na programy praktyk, staży zawodowych do firm UE. Przykładem takich programów i organizacji międzynarodowych są m.in.: 52

Program Erasmus stypendia dla studentów, wykładowców, jak i pracowników administracyjnych. Program finansuje staże, szkolenia, seminaria oraz warsztaty. Każdego roku na stypendia wyjeżdża blisko 120 tys. studentów i 18 tys. wykładowców. W ciągu 20 lat z Programu skorzystało ponad 1,5 mln studentów. Budżet Programu wynosi 2,78 mld euro 26, Program Grundtvig wspiera edukację dorosłych, finansuje projekty edukacyjne i partnerskie sieci organizacji, indywidualne wyjazdy szkoleniowe, kursy, konferencje, staże i seminaria edukatorów osób dorosłych i nauczycieli. Budżet Programu to ponad 278 mln euro 27, Program Leonardo da Vinci wspiera kształcenie zawodowe, finansuje zagraniczne praktyki uczniów szkół zawodowych, bezrobotnych, młodzieży wchodzącej na rynek pracy i młodych pracowników chcących podnieśd swoje kwalifikacje. Budżet Programu wynosi ponad 1,74 mld euro 28, AISEC organizacja pozarządowa prowadzona przez studentów. Jest obecna w 107 krajach na świecie i liczy 50 tys. aktywnych członków. W ramach AIESEC młodzież tworzy i prowadzi projekty o różnorodnej tematyce, m.in. z zakresu marketingu, technologii informacyjnych, edukacji międzykulturowej itp. Organizacja daje również możliwośd wyjazdu na praktykę zagraniczną, wzięcia udziału w międzynarodowych konferencjach. Gwarantuje: przygotowanie do wyjazdu, pomoc w załatwieniu formalności, zakwaterowanie i organizację czasu wolnego podczas praktyki (od 6 tygodni do 8 miesięcy) 29 Amicus wsparcie mogą otrzymad instytucje publiczne i organizacje pozarządowe, których podstawą działalności jest wolontariat młodzieży. Celem programu jest propagowanie umiędzynarodowienia uczestnictwa młodzieży w służbie obywatelskiej i wolontariacie, pomoc w tworzeniu europejskich ram dla poprawy wzajemnej wymienności oferty służby obywatelskiej i wolontariatu młodzieży dostępnej w paostwach członkowskich, przeprowadzenie prób i oceny na podstawie 26 W. Pater, M. Pater, Polityka młodzieżowa Unii Europejskiej, UKIE, Warszawa 2008. 27 Ibidem. 28 Ibidem. 29 www.eurodesk.pl, 20 lutego 2011 r. 53

konkretnych projektów współpracy europejskiej (w wymiarze międzynarodowym) w dziedzinie służby obywatelskiej i wolontariatu młodzieży 30. 30 Ibidem 54

Trendy na europejskim rynku pracy w perspektywie lat 2015-2020 Dominik Łazarz 31 Znaczące zmiany w zakresie sfery społecznej, jak i gospodarczej na kontynencie europejskim powodują, że przewidywanie długookresowych tendencji na rynku pracy jest rzeczą względnie problematyczną. Z tego też powodu prognozy z reguły opracowane są dla całych sektorów i grup zawodowych w perspektywie 5-10 najbliższych lat. Badania przyszłościowych trendów na europejskim rynku pracy prowadzone są regularnie przez Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego 32. Według prognoz tej organizacji w latach 2006-2020 przewidywany popyt na pracę dla krajów Unii Europejskiej wzrośnie w kategorii specjalistów, do których zalicza się inżynierów, a także specjalistów z zakresu nauk ścisłych i ochrony zdrowia oraz w tych samych dziedzinach w kategorii technicy (średni personel). Największy spadek przewiduje się w kategoriach zawodowych takich jak pracownicy sektora rolnictwa i rybołówstwa oraz rzemieślnicy. Nieznaczny spadek nastąpi wśród pracowników sił zbrojnych (dane szczegółowe znajdują się w poniższej tabeli). 31 Dominik Łazarz jest dyrektorem RCIE w Rzeszowie oraz wykładowcą Katedry Polityki Społecznej i Gospodarczej WSIiZ. 32 Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego (Cedefop) to organizacja Unii Europejskiej ustanowiona w 1975 r., której głównym zadaniem jest promowanie rozwoju edukacji i kształcenia zawodowego w UE. Siedziba organizacji mieści się w Salonikach. 55

Tab. 2. Przewidywany popyt na pracę (w mln) w latach 2006-2020 wg kategorii zawodowych dla krajów UE (dane łącznie ze Szwajcarią i Norwegią, ale bez Bułgarii i Rumunii) 2006-2020 Wzrost/spadek popytu na pracę Zastępowanie wolnych stanowisk pracy Całkowita ilośd wolnych miejsc pracy Siły zbrojne -0,085 0,490 0,405 Prawnicy, starsi urzędnicy i menedżerowie 4,317 7,276 11,593 Specjaliści 5,926 9,497 15,423 Technicy 7,550 11,301 18,851 Pracownicy biurowi/urzędnicy Pracownicy usług osobistych i handlu Pracownicy sektora rolnictwa i rybołówstwa -1,880 9,611 7,731 3,212 13,464 16,676-2,240 3,689 1,449 Rzemieślnicy i pochodne -2,460 12,519 10,059 Operatorzy maszyn, monterzy i pochodne 0,945 6,714 7,659 Zawody proste 5,067 10,357 15,424 Razem 20,353 84,919 105,272 Źródło: Skill Needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008, s. 17. Z analizy prognoz Europejskiego Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego wynika również, iż w latach 2006-2020 w całej UE może powstad około 20 mln nowych miejsc pracy, a ponad 80 mln zostanie zwolnione przez osoby opuszczające rynek pracy, w tym ze względu odchodzenie na emeryturę. Z drugiej strony dane Europejskiego Urzędu Statystycznego 33 wskazują, iż liczba osób w wieku produkcyjnym (15-64 lata) w tychże krajach zmniejszy się około o 6 milionów w latach 2006-2020. Połączenie tych prognoz z tendencją starzenia się społeczeostwa powoduje, iż w przyszłości może dojśd do niedoboru kadr na rynku europejskim 34. 33 Europejski Urząd Statystyczny (Eurostat) to organizacja UE powstała w 1972 r. Zajmuje się przede wszystkim prognozowaniem i analizami statystycznymi dotyczącymi obszaru UE i Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu. 34 Skill Needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008. 56

Europejskie Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego opracowało również szacunkowe prognozy zatrudnienia do 2020 r. w odniesieniu do całych sektorów i grup zawodów. Największy spadek zatrudnienia wg sektorów gospodarki w latach 2006-2020, dotknie sferę usług podstawowych (do których zaliczmy m.in. górnictwo i rolnictwo) oraz niewielkim stopniu przemysł wytwórczy. W budownictwie nastąpi nieduży wzrost, zaś największe zapotrzebowanie będzie występowad w sektorze biznesu i innych usługach (ponad 14 mln) oraz usługach publicznych (koło 5 mln). Z prognoz Cedefop wynika, iż do roku 2020 najwięcej stanowisk powstanie właśnie w szeroko pojmowanym sektorze usług, w tym dla biznesu, pomocy społecznej, usługach osobistych, ochronie zdrowia, cateringu i hotelarstwie oraz dystrybucji (dane szczegółowe znajdują się w poniższej tabeli). Tab. 3. Zmiany zatrudnienia (w mln) do 2020 r. wg sektorów dla krajów UE (dane łącznie ze Szwajcarią i Norwegią, ale bez Bułgarii i Rumunii) Zmiana zatrudnienia sektor/lata Sektor podstawowy i podstawowe usługi 2015 2020 2006-2015- 2006-2020 -2,289-0,758-3,047 Przemysł wytwórczy -0,457-0,268-0,725 Budownictwo 0,442-0,003 0,438 Dystrybucja i transport 3,498 1,104 4,602 Biznes i inne usługi 8,921 5,260 14,181 Usługi publiczne 3,165 1,738 4,904 Razem 13,280 7,073 20,353 Źródło: Skill Needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008, s. 16. Ponadto, należy zaznaczyd, iż do 2020 r. prognozuje się, że około 3/4 wszystkich pracowników będzie pracowad w sektorze usług, co w konsekwencji doprowadzi do wzrostu zatrudnienia o ok. 5% w porównaniu z 2006 r. Zmiany na europejskim rynku pracy w perspektywie 5-10 lat będą mocno wpływad na rodzaj wymaganych kompetencji i umiejętności. W następnych latach będziemy obserwowad zwiększenie popytu na stanowiska pracy wymagające wyższych umiejętności oraz elastyczną kadrę wykwalifikowanych pracowników. 57

W tabelach znajdujących się poniżej zaprezentowano prognozy Europejskiego Centrum Rozwoju Kształcenia Zawodowego, które wskazują na przyrost stanowisk pracy, w przypadku których wymagane są wysokie kwalifikacje, z 26% w 2006 r. do 31,5% w 2020 r., przy czym równocześnie będziemy obserwowad spadek zatrudnionych posiadających niskie kwalifikacje. Tab. 4. Udział zatrudnionych (w %) wg kwalifikacji dla krajów UE (dane łącznie ze Szwajcarią i Norwegią, ale bez Bułgarii i Rumunii) Udział w % 2006 2015 2020 Niskie kwalifikacje 26,2 20,8 18,5 Średnie kwalifikacje 48,6 49,9 50 Wysokie kwalifikacja 25,2 29,3 31,5 Razem 100 100 100 Źródło: Skill Needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008, s. 17. Tab. 5. Popyt wg kwalifikacji dla krajów UE w mln (dane łącznie ze Szwajcarią i Norwegią, ale bez Bułgarii i Rumunii) 2006-2020/ Kwalifikacje Wzrost popytu Zastępowanie wolnych stanowisk Wolne miejsca pracy (suma) Niskie -12,353 22,014 9,661 Średnie 13,132 41,542 54,674 Wysokie 19,574 21,363 40,937 Razem 20,353 84,919 105,272 Źródło: Skill Needs in Europe. Focus on 2020, Cedefop, Luxembourg 2008, s. 17. Warto wspomnied, iż w sektorze usług generującym największą ilośd miejsc pracy pożądane umiejętności będą dotyczyd przede wszystkim obsługi klienta, m.in. umiejętności komunikacyjnych i informatycznych. Na wszystkich stanowiskach kluczowe będą tzw. horyzontalne umiejętności takie jak komunikatywnośd, umiejętnośd analitycznego myślenia i rozwiązywania problemów oraz zarządzania czasem. Trzeba podkreślid, iż na całym świecie zapotrzebowanie na pracowników będzie wzrastad w długim okresie czasu. Ponadto, podobnie jak w krajach Unii Europejskiej 58

obserwujemy tendencję do zwiększania kwalifikacji pracowników, a tym samym osób z wykształceniem wyższym. Charakterystyczne jest także zwiększanie roli sektora usług oraz wysokich technologii kosztem sektorów tradycyjnych i rolniczych. Niepokojącą tendencję można zaobserwowad w krajach wysokorozwiniętych, w których społeczeostwo starzeję się, z drugiej zaś strony liczba osób młodych jest coraz mniej wystarczająca, by w dłuższej perspektywie zaspokoid zapotrzebowanie popytowe rynku pracy. Europejskie tendencje wyraźnie podążają w kierunku rozwoju gospodarki opartej na wiedzy, a także rozwoju nowoczesnych technologii informacyjno-komunikacyjnych oraz szeroko pojętego sektora usług. Powodują tym samym potrzebę mocniejszego ukierunkowania na edukację i poprawę kapitału ludzkiego UE. W związku tym wymagania dotyczące kwalifikacji osób zatrudnionych będą nakierowane na umiejętności kluczowe, jakimi są: sprawnośd uczenia się i samodoskonalenia oraz rozwiązywania problemów, szybkiej analizy przy wykorzystaniu informacji z wielu źródeł, komunikowania, organizowania pracy, a także opanowania technik i narzędzi pracy, projektowania działao i przyjmowania odpowiedzialności za wyniki 35. Reasumując, należy zaznaczyd, iż w perspektywie 5-10 najbliższych lat europejski rynek pracy, a więc wymagania odnośnie zapotrzebowania na konkretne zawody oraz umiejętności i kompetencje pracowników, będą ulegad sporym zmianom. Jest to związane z nieuchronnym rozwojem nowych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych, coraz dynamiczniejszym oparciu gospodarek na tzw. wiedzy. Ponadto, zmiany zachodzą także w strukturze społecznej paostw Unii Europejskiej, w których poprawa warunków socjalnych i rozwój systemu ochrony zdrowia powoduje wydłużanie okresu życia Europejczyków. Jednak z drugiej strony obserwujemy wyraźną tendencję zmniejszania liczby urodzeo w krajach UE prowadzącą do spadku tzw. siły roboczej, co w konsekwencji może mied niekorzystne oddziaływanie, zwłaszcza dla czołowych gospodarek kontynentu europejskiego. Należy zaznaczyd, iż obserwuje się zwiększenie szeroko pojętego sektora usług i na tym rynku liczba miejsc pracy będzie najbardziej dynamicznie wzrastad i generowad największą ich ilośd. 35 Foresight kadr nowocześniej gospodarki, red. K.B. Matusiak, J. Kuciński, A. Gryzik, PARP, Warszawa 2009, s. 44. 59

Preferencje pracodawców Barbara Przywara Przygotowanie do wejścia na rynek pracy rozpoczyna się już w czasie edukacji na poziomie szkoły średniej, zaś czas studiów to okres intensywnej pracy nad zdobyciem potrzebnych kwalifikacji i kształtowania kluczowych umiejętności. Rozwój społeczeostwa informacyjnego związany jest ściśle z rozwojem gospodarki opartej na wiedzy. Jak podkreśla Witold Abramowicz, istotną kwestią w tym rozwoju jest edukacja i stąd wykształcenie społeczeostwa nie może byd traktowane wyłącznie jako indywidualna sprawa uczącego się, tylko jako strategiczne zadanie dla paostwa 36. Współczesna szkoła, chcąc kształcid obywateli informujących się, komunikujących i uczących się przez całe życie, musi skupid się na kształceniu pracy zespołowej: definiowaniu wspólnych celów, negocjowaniu, odpowiedzialności, terminowości i lojalności wobec grupy. Ponadto, w szkole powinno się rozwijad umiejętności i wiedzę przydatne do zatrudnienia na współczesnym, bardzo wymagającym rynku pracy oraz w nowo kreowanych zawodach. Podstawowym warunkiem funkcjonowania społeczeostwa informacyjnego jest umożliwienie obywatelom ciągłego kształcenia się. Współczesne wyzwania stojące przed systemami edukacji odnoszą się do kluczowych kompetencji, czyli takich, które są szczególnie ważne dla sprawnego funkcjonowania w szybko zmieniającej się rzeczywistości. Należą do nich (wg OECD) m.in. 37 : planowanie, organizowanie i kontrola własnego uczenia się, skutecznie komunikowanie się, efektywna praca w zespole, kreatywne rozwiązywanie problemów, sprawne posługiwanie się komputerem i nowoczesnymi technologiami informacyjnymi. W zglobalizowanej gospodarce sieciowej, którą charakteryzuje przede wszystkim dynamizm, wysoka konkurencyjnośd czy indywidualizacja oferty, kształcenie także nabiera nowego charakteru. Niektórzy autorzy zauważają, że współcześnie oferta edukacyjna 36 W. Abramowicz, Edukacja, [w:] Polska w drodze do globalnego społeczeństwa informacyjnego. Raport o rozwoju społecznym, red. W. Cellary, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju, Warszawa 2002, s. 121. 37 S. Juszczyk, Edukacja na odległość. Kodyfikacja pojęć, reguł i procesów, Adam Marszałek, Toruń 2003, s. 12. 60

powinna zawierad kształcenie za pomocą metod szybkiego zdobywania umiejętności adaptowania się do zmieniającej się dynamicznie rzeczywistości 38. Szczególnie w sytuacji, gdy coraz częściej mówi się o e-biznesie czy wirtualnej przedsiębiorczości. Umiejętności poruszania się i operowania w tym środowisku muszą opanowad wszyscy, którzy myślą o założeniu własnego biznesu, którzy chcieliby zaistnied w globalnym społeczeostwie informacyjnym. Wiedza na temat wymagao współczesnego pracodawcy względem potencjalnych kandydatów do pracy jest ważnym elementem nie tylko w wyborze zawodu, ale również kierunku studiów i uczelni (np. pod kątem jej nowoczesności, stosowanych metod dydaktycznych, prestiżu itp.). Zespół ds. Badania Potrzeb WSIiZ we współpracy z Biurem Karier i Instytutem Gospodarki, prowadząc od ponad 10 lat badania rynku pracy, skonstruował sylwetkę idealnego kandydata na podstawie analizy ofert pracy i badao pracodawców podkarpackich. W wyniku analizy 215 ofert pracy zgłoszonych do Biura Karier w 2010 r. wskazano na poszukiwane tą formą rekrutacji zawody, a także profil kandydata do pracy. Branże Wśród branż, w których poszukiwani byli pracownicy w 2010 r., przeważały: informatyka/telekomunikacja, przemysł/produkcja, usługi i biura doradztwa personalnego. Tendencja ta nieco zmieniła się w porównaniu z rokiem ubiegłym wówczas najchętniej poszukującą pracowników branżą była branża finansów. Tab. 6. Branże, w których poszukiwani byli pracownicy BRANŻA Częstośd % informatyka/telekomunikacja 54 25,16 przemysł/produkcja 26 12,09 usługi 26 12,09 biuro doradztwa personalnego (Polska i zagranica) 22 10,63 handel 12 5,58 turystyka/hotelarstwo 12 5,58 konsulting 11 5,12 edukacja 10 4,65 38 W. Bielecki, E-symulacyjne gry menedżerskie w treningu nowych metodyk zarządzania, [w:] Metody symulacyjne w badaniu organizacji i w dydaktyce menedżerskiej, red. A. Balcerak, W. Kwaśnicki, Oficyna Wydawnicza Politechniki Wrocławskiej, Wrocław 2008, s. 285. 61

finanse 9 4,19 media 9 4,19 inne 9 4,19 rozrywka 4 1,86 promocja/reklama 3 1,40 ubezpieczenia 3 1,40 bankowośd 2 0,93 administracja publiczna 1 0,47 farmacja/medycyna 1 0,47 Ogółem 215 100 Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. Poszukiwane zawody Wśród najczęściej poszukiwanych zawodów w ubiegłym roku znalazły się: informatyk, programista, specjaliści z różnych dziedzin, kierownicy i doradcy klienta. W porównaniu z wcześniejszym rokiem zwiększyło się zapotrzebowanie na zawody związane z nowoczesnymi technologiami. Tab. 7. Zawody, w których poszukiwani byli pracownicy Poszukiwane zawody Częstośd % informatyk 24 11,16 programista 24 11,16 inny specjalista 21 9.77 kierownik/menedżer 14 6.51 doradca klienta 12 5.58 konsultant 12 5.58 praca administracyjno/biurowa 11 5.12 analityk/finansista 9 4.19 asystent 9 4.19 grafik 8 3.72 dział handlowy/sprzedaży 7 3.26 inżynier/technolog 5 2.33 sprzedawca 5 2.33 ankieter 4 1.86 praca fizyczna 4 1.86 przedstawiciel handlowy 4 1.86 logistyka 3 1.40 hostessa/promotor 2 0.93 marketing/promocja 1 0.47 inne 36 16.74 Ogółem 215 100 Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. 62

Cechy kandydata do pracy Dla większości pracodawców wykształcenie, płed czy doświadczenie nie było istotnymi elementami, które eliminowałyby potencjalnych kandydatów do pracy. 44,2% z nich w swoich ogłoszeniach nie zawarło informacji o wymaganym wykształceniu, zaś 24,7% oczekiwało od kandydatów wykształcenia wyższego (w poprzednim roku 22% ofert skierowanych było do tychże osób). W co piątym ogłoszeniu poszukiwano do pracy studentów. Rys. 11. Preferowane wykształcenie Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. W 57% ofert pracy doświadczenie zawodowe kandydatów nie było koniecznym warunkiem podjęcia pracy (w porównaniu do poprzedniego roku wzrósł odsetek ofert pracy z brakiem wymaganego doświadczenia). Doświadczenie wskazywane było szczególnie w ofertach pracy dla specjalistów, finansistów i analityków. Natomiast w ofertach dla pracowników biurowych nie znajdowała się wzmianka o konieczności posiadania doświadczenia. 63

Rys. 12. Preferencje związane z doświadczeniem zawodowym Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. W 7 ofertach znalazły się informacje o preferencjach dotyczących płci kandydatów pomimo tego, że jest to prawnie zabronione. Do cech idealnego kandydata do pracy pracodawcy poszukujący pracowników w ubiegłym roku zaliczyli przede wszystkim wiedzę specjalistyczną, komunikatywnośd, obsługę programów informatycznych i samodzielnośd. Nie bez znaczenia jest też dyspozycyjnośd i posiadanie prawa jazdy. W roku 2010 pracodawcy stawiali przede wszystkim na umiejętności komunikacyjne i obsługę programów informatycznych. Rys. 13. Pożądane cechy kandydatów do pracy 64

Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. Znajomośd języków obcych W analizowanych ofertach pracy pojawiały się wymagania dotyczące znajomości głównie języka angielskiego (w 47 ofertach wymagany był na poziomie co najmniej dobrym). 12 pracodawców poszukiwało kandydatów, którzy posługiwali się językiem niemieckim, 7 francuskim, 5 hiszpaoskim i po 2 pracodawców preferowało język rosyjski i włoski. Preferencje co do wymagao dotyczących znajomości języka obcego nie zmieniły się, biorąc pod uwagę badania z poprzedniego roku. Rys. 14. Wymagany język obcy 65

Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. Czas, miejsce i forma zatrudnienia Pracodawcy oferowali w zeszłym roku głównie pracę na czas określony (64,8% ofert). Większośd ofert dotyczyła umowy o pracę (66,7%), 29, 8% umowy-zlecenia i 3 ogłoszenia oferowały zatrudnienie w oparciu o umowę o dzieło. Rys. 15. Preferowany okres zatrudnienia kandydata Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. 66

Większośd ofert dotyczyła pracy w Rzeszowie (50,7%) i woj. podkarpackim (22,8%). 7,9% ogłoszeo skierowanych było do kandydatów chcących pracowad w Warszawie i 13% odnosiło się do terenu całego kraju. Rys. 16. Oferowane miejsce pracy Źródło: Raport z analizy ofert pracy Biura Karier. 67

Preferencje osób poszukujących pracy Charakterystyka kandydatów do pracy Analizie poddano 363 formularze zgłoszone do Biura Karier w 2010 r. Wśród osób poszukujących pracy 62% stanowiły kobiety. Blisko połowa to maturzyści z lat 2000-2005. Osoby kooczące szkołę średnią w latach 2006-2009 stanowiły 37%, zaś wśród zeszłorocznych maturzystów pracy szuka 31 osób. Zdecydowana większośd kandydatów do pracy, tj. prawie 86%, to osoby wieku 20-29 lat. Tab. 8. Wiek poszukujących pracy Rok urodzenia Częstośd % 1951-1972 4 1,07 1973-1980 23 6,17 1981-1990 310 83,11 1991-1996 25 6,70 Brak danych 11 2,95 Ogółem 363 100 Źródło: Raport z analizy preferencji osób poszukujących pracy. Większośd poszukujących pracy (blisko 60%) ukooczyło licea ogólnokształcące, 23% to absolwenci zespołów szkół, zaś 8% uczęszczało do techników. 20% osób zapisanych w bazie poszukujących pracy ma tytuł magistra. Tylko 4 osoby po studiach inżynierskich szuka pracy. Blisko 50% poszukujących zatrudnienia to studenci studiów I stopnia (licencjatu) głównie z kierunków: ekonomia, administracja, turystyka i rekreacja oraz dziennikarstwo i komunikacja społeczna. 63% osób deklaruje znajomośd co najmniej jednego języka na poziomie dobrym, zaś w takim samym stopniu dwa języki zna 13%. Język angielski biegle lub dobrze zna 49% poszukujących pracy, niemiecki na podobnym poziomie 8%, francuski 6%, rosyjski 7% i inny (głównie ukraioski) 4%. Niemal wszyscy deklarują co najmniej dobrą znajomośd obsługi komputera (przede wszystkim internetu, edytora tekstu i arkusza kalkulacyjnego). 32% zna przynajmniej podstawy któregoś z języków programowania: 9% zna język C++, 7% JAVA, 6% PHP. 68

Kandydatów do pracy interesują przede wszystkim oferty pracy w Polsce. Aż 81% nie zamierza opuszczad kraju w poszukiwaniu pracy. Zarówno w kraju, jak i za granicą chciałoby pracowad 18%, a zaledwie 2 osoby poszukują tylko zagranicznych ofert pracy. Blisko 60% poszukujących pracy oczekuje zatrudnienia w Rzeszowie, zaś dla 41% miejsce pracy nie ma znaczenia. Wśród zawodów, które poszukujący pracy chcieliby wykonywad, najczęściej wpisywano pracę biurową i w administracji. 16 osób chciałoby pracowad w księgowości, tyle samo jako grafik komputerowy. 10 osób poszukuje zatrudnienia w zawodzie przedstawiciela handlowego, a 8 jako asystentka/sekretarka. Rys. 17. Preferencje poszukujących pracy co do zawodu Źródło: Raport z analizy preferencji osób poszukujących pracy. 69

Rola wiedzy we współczesnych społeczeostwach Karolina Cyran, Andrzej Rozmus Ku nowej szkole Jeszcze tak niedawno, bo zaledwie kilkadziesiąt lat temu, aby edukacja była efektywna, wystarczała zwykła tablica, kreda i dobry nauczyciel. Dziś okazuje się, że takie twierdzenie nie znajduje żadnego potwierdzenia, a co więcej trudno jest je obronid. Dzisiejsza rzeczywistośd, otwarcie granic, rozwój technologii informacyjno-komunikacyjnych powoduje, że świat staje się globalną wioską, w której główną rolę pełnią wirtualne informacje. To z kolei sprawia, że wymagania oraz oczekiwania studenta są zupełnie inne aniżeli chociażby w XX w. Wyzwaniem dzisiejszego polskiego szkolnictwa wyższego jest stworzenie rynku edukacyjnego, w którym główną rolę odgrywad będzie taki zestaw narzędzi interaktywnych, społecznościowych, dzięki któremu młody człowiek w sposób naturalny będzie w stanie przetwarzad docierające do niego informacje w wiedzę, a następnie tę ostatnią wykorzystywad w codziennym życiu 39. Polskie szkolnictwo wyższe diagnoza i ocena 40 Okres ostatnich kilkunastu lat był boomem dla szkolnictwa wyższego w Polsce. Rozwój gospodarczy kraju, zmiany demograficzne sprawiły, iż dostęp do nauki na poziomie wyższym ma niemal każda osoba. To coraz bardziej powszechniejsze dążenie do uzyskania dyplomu ma swoje odzwierciedlenie w statystykach. Jeszcze na początku lat 90. liczba studentów w Polsce nieznacznie przekraczała 400 tys., dziś zaś osiąga ona niemal 5-krotnie wyższy poziom. Dynamiczny rozwój edukacji również możemy zaobserwowad w woj. podkarpackim. Rozwój ten jest potwierdzeniem ogromniej roli edukacji i świadczy o wadze, jaką przywiązuje się do rozbudowy sieci szkół wyższych i znacznego zwiększenia dostępności wykształcenia. Rozpoczęty proces dostosowywania kształcenia dla potrzeb szeroko 39 Opracowanie z: O. Kurek, K. Pado, Nowoczesne narzędzia dydaktyczne i komunikacyjne wyzwaniem dla szkolnictwa wyższego, [w:] Doskonalenie usług edukacyjnych w szkołach wyższych w procesie integracji z Unią Europejską, red. J. Mączyoski, A. Pawlak-Wolanin, W. Demecki, wyd. Wyższa Szkoła Menadżerska w Legnicy, Legnica 2009, str. 253-261 Legnica 2009. 40 Opracowanie na podstawie danych GUS: Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009. 70

rozumianej gospodarki regionu nasuwa koniecznośd modernizacji kierunków kształcenia, stwarza możliwości kształcenia podyplomowego. Dotyczy to najbardziej aktualnych zagadnieo związanych z reformą paostwa, jak i integracją europejską, a także adaptacji polskiej gospodarki rynkowej do wymogów gospodarki Unii Europejskiej. Wzrasta liczba słuchaczy i studentów szkół wyższych, kolegiów nauczycielskich i językowych. Obserwuje się również komercjalizację kształcenia. Szkoły niepubliczne wzbogacają ofertę kształcenia o kierunki dostosowane do potrzeb rynku pracy. Szkolnictwo wyższe w liczbach Jeszcze w roku akademickim 1990/1991 na studiach wyższych w Polsce uczyło się ok. 400 tys. osób na 112 uczelniach, a 4 lata później już prawie 800 tys. znajdowało swoje miejsce w 179 szkołach, by wreszcie w roku akademickim 2009/2010 osiągnąd pułap 1,9 mln studiujących w 461 uczelniach. W roku akademickim 2008/2009 w szkołach wyższych wszystkich typów szkół kształciło się 1 927,8 tys. studentów, zaś w roku akademickim 2009/2010 liczba studentów wyniosła 1 900 tys., tj. o 1,4% mniej niż w roku poprzednim. Natomiast w porównaniu z rokiem akademickim 2000/2001 ostatnio odnotowana liczba studentów była większa o 315,2 tys. osób (16,6%). W roku akademickim 2009/2010 zmniejszyła się liczba studentów nowo przyjętych na I rok studiów, zarówno stacjonarnych, jak i niestacjonarnych. Ogółem (bez cudzoziemców) przyjęto 472,6 tys. studentów wobec 488,5 tys. w roku 2008, czyli mniej o 15,9 tys. osób (3,3%). Liczba studentów-cudzoziemców w roku akademickim 2009/2010 wyniosła 17 tys. osób wobec 15,9 tys. w roku akademickim 2008/2009, 6,6 tys. w roku akademickim 2000/2001 i 4,3 tys. w roku akademickim 1990/1991. W roku akademickim 2009/2010 liczba studentów na studiach stacjonarnych wynosiła 938,3 tys. osób, tj. 49,4% wszystkich studiujących. Na studiach niestacjonarnych studiowało 961,8 tys. osób. Studenci studiów niestacjonarnych stanowili 50,6% wszystkich studiujących. Ogółem w szkołach publicznych kształciło się 1 266 917 studentów, zaś w szkołach niepublicznych 633 097 osób. 71

Rys 18. Studenci wg form kształcenia rok akademicki 1990/1991 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010. Rys. 19. Studenci wg form kształcenia rok akademicki 2009/2010 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa, 2010. Na przestrzeni ostatnich 17 lat liczba ludności Polski ciągle spadała, natomiast liczba studentów wzrosła pięciokrotnie (liczba osób podejmująca naukę na studiach wyższych systematycznie wzrastała do roku 2006).W roku 2009 liczba ludności nieznacznie zwiększyła się, zaś liczba studentów utrzymuje nadal tendencję spadkową. Fakt ten przyczynił się do obniżenia wskaźnika liczby studentów w przeliczeniu na tys. mieszkaoców. Tab. 9. Wskaźnik liczby studentów w Polsce w przeliczeniu na 1000 mieszkaoców w latach 1990-2009 Rok Liczba ludności w Polsce ( w tys.) Liczba studentów w Polsce (w tys.) 1990 38 183,2 403,8 10,57 1991 38 309,2 428,2 11,17 1992 38 418,1 495,7 12,9 1993 38 504,7 584 15,17 1994 38 580,6 628,2 16,28 1995 38 609,4 794,6 20,58 1996 38 639,3 927,5 24 Wskaźnik liczby studentów w przeliczeniu na 1000 mieszkaoców 72

1997 38 660 1 091,8 28,24 1998 38 667 1 274 32,95 1999 38 653,6 1 341,9 34,72 2000 38 254 1 584,7 41,42 2001 38 242,2 1 718,7 44,92 2002 38 218,5 1 800,5 47,11 2003 38 190,6 1 858,7 48,67 2004 38 180,2 1 929,1 50,53 2005 38 157 1 926,1 50,47 2006 38 189 1 953,8 51,16 2007 38 115 1 937,4 50,83 2008 38135,9 1927,8 50,55 2009 38173,7 1900 49,8 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych GUS: Mały rocznik statystyczny 2010 oraz Szkoły wyższe i ich finanse 2009. Jak wynika z przedstawionych obliczeo, wskaźnik liczby studentów przypadających na 1000 mieszkaoców stale rósł od 1990 r. W roku 1990 wynosił on 10,57, co znaczyło, że na 1000 mieszkaoców Polski przypadało około 11 studentów. 8 lat później, w 1998 r., wskaźnik liczby studentów oscylował w granicach 32,95, co świadczyło o wzroście liczby studentów do około 33 studentów przypadających na 1000 mieszkaoców. W roku 2006 wskaźnik osiągnął wartośd 51,16. Przy spadku liczby ludności w Polsce i jednoczesnym wzroście liczby studentów na 1000 mieszkaoców Polski przypadało już ponad 51 studentów. Reasumując, od 1990 r. do 2006 r. liczba osób studiujących w Polsce wzrastała z roku na rok. Niestety, od 2007 r. wskaźnik ten zaczyna spadad i w 2009 r. osiągnął wartośd równą 49,8, co świadczy o spadku liczby studentów. Na 1000 mieszkaoców Polski przypada już tylko ok. 50 studentów. Obok publicznych szkół wyższych kształcących studentów w systemie stacjonarnym, wieczorowym, niestacjonarnym i eksternistycznym, począwszy od 1991 r. powstają i rozwijają się szybko szkoły wyższe niepubliczne. Na początku roku akademickiego 2009/2010 funkcjonowało 330 uczelni niepublicznych kształcących 633,1 tys. studentów (czyli 33,3% ogółu studentów), w tym 163,7 tys. na I roku studiów. W porównaniu z rokiem poprzednim nastąpił wzrost liczby niepublicznych szkół wyższych o 1,5%, a liczba studiującej tam młodzieży zmalała o 4%. W roku akademickim 2009/2010 wśród 461 szkół wyższych w Polsce (łącznie ze szkołami resortów obrony narodowej oraz spraw wewnętrznych i administracji) 131 było uczelniami publicznymi. Kształciło się w nich 1 266,9 tys. osób (66,7% ogółu studentów), 73

w tym 324 tys. osób na I roku. W porównaniu z rokiem ubiegłym zmalała liczba studentów kształcących się w tych szkołach o 1,4%. Zdecydowana większośd uczelni niepublicznych prowadzi kształcenie wyłącznie na poziomie licencjackim, głównie na kierunkach ekonomicznych (zarządzanie, marketing, bankowośd, finanse). Szkoły niepubliczne starają się sprostad rosnącym potrzebom edukacyjnym i zwłaszcza w mniejszych ośrodkach stwarzają czasem jedyną i taoszą niż w mieście uniwersyteckim możliwośd kształcenia się. Liczba szkół wyższych w roku akademickim 2009/2010 w porównaniu do roku akademickiego 2000/2001 wzrosła o 33,6%, a w porównaniu z wcześniejszym rokiem tylko o 1,1 %. W roku akademickim 2009/2010 najwięcej osób kształciło się na kierunkach ekonomicznych i administracyjnych, społecznych oraz pedagogicznych. Były to również najbardziej popularne kierunki w roku 2000. W roku 1990 najwięcej osób kształciło się na kierunkach technicznych, związanych z biznesem i zarządzaniem oraz pedagogicznych. Od 2008 r. utrzymuje się tendencja spadkowa, jeśli chodzi o zainteresowanie kierunkami humanistycznymi, społecznymi, a także informatycznymi. Większym zainteresowaniem natomiast cieszyły się kierunki ochrony i bezpieczeostwa oraz związane ze zdrowiem i opieką społeczną, a także architekturą i budownictwem. Najmniejszy odsetek kobiet kształcących się w szkołach wyższych studiował na kierunkach informatycznych (10%), usług transportowych (14,9%), inżynieryjno-technicznych (19,2%) oraz ochrony i bezpieczeostwa (32,5%). Kobiety przeważały wśród ogólnej liczby studentów kierunków opieki społecznej (88,2%), medycznych (75,2%) oraz pedagogicznych (75,8%). W roku akademickim 2009/2010 w akademiach medycznych kształciło się 59,9 tys. studentów, tj. o 3,3% więcej niż w roku poprzednim, w tym na studiach niestacjonarnych studiowało 14,9 tys. studentów, o 0,8% więcej niż w roku poprzednim. W roku akademickim 2009/2010 szkoły wyższe opuściło 439,7 tys. absolwentów, z czego prawie 2/3 to absolwenci uczelni publicznych (282,2 tys.). Prawie połowa wszystkich absolwentów ukooczyła studia zawodowe (I stopnia), tj. 49,1% ogółu, czyli 216 tys. absolwentów, z czego 34,7 tys. z tytułem inżyniera i 181,3 tys. osób z tytułem licencjata. Studia magisterskie jednolite ukooczyło 111,3 tys. absolwentów (tj. 25,3% ogółu). Największą częśd absolwentów stanowili absolwenci studiów niestacjonarnych 237,4 tys. osób (w tym 106,8 tys. absolwentów studiów zawodowych *I stopnia+ z tytułem licencjata i 18,6 tys. 74

absolwentów studiów zawodowych *I stopnia+ z tytułem inżyniera oraz 22,2 tys. absolwentów studiów jednolitych magisterskich). Absolwenci studiów stacjonarnych stanowili 202,3 tys. osób (w tym 74,5 tys. absolwentów studiów zawodowych *I stopnia+ z tytułem licencjata i 16 tys. absolwentów z tytułem inżyniera oraz 89,1 tys. absolwentów studiów jednolitych magisterskich). W porównaniu do roku akademickiego 2000/2001 liczba absolwentów wzrosła o 135,8 tys. osób. W roku akademickim 2009/2010 absolwenci kierunków ekonomicznych i administracyjnych stanowili 25,8%, kierunków pedagogicznych 14,5%, kierunków społecznych 14,5%, humanistycznych 8,2%, medycznych 6,6%. Rys. 20. Studenci wg grup kierunków studiów w roku akademickim 1990/1991 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2006 roku, GUS, Warszawa 2006, http://www.mnisw.gov.pl/_gallery/18/66/18662/publikacja.pdf. 75

Rys. 21. Studenci wg grup kierunków studiów w roku akademickim 2009/2010 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010. Dziś mamy do czynienia z nadprodukcją humanistów, a tej z kolei towarzyszy deficyt absolwentów kierunków inżynieryjno-technicznych, wykwalifikowanych specjalistów. Niestety, liczba studentów decydujących się na studia inżynieryjno-techniczne i matematyczno-przyrodnicze jest niewielka. Rys. 22. Odsetek nowo przyjętych studentów wg grup kierunków w Polsce i krajach OECD w 2008 r. 76

Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010. Patrząc na powyższy wykres, widzimy, że odsetek studentów, którzy rozpoczynają naukę na studiach matematycznych oraz informatycznych w Polsce w 2008 r., wynosi zaledwie 5%, ale jednocześnie jest on równy ze średnim wskaźnikiem dla krajów OECD. Studenci też rzadko wybierają studia na kierunkach z grupy nauki biologiczne, fizyczne i rolnicze. Tymczasem polskie przedsiębiorstwa biją na alarm rynek przesycony jest humanistami. Jak wynika z badao przeprowadzonych przez TNS OBOP, w 2013 r. zapotrzebowanie w przemyśle może sięgnąd nawet 47 tys. osób 41. Reasumując, należy stwierdzid, że pomimo wysokiej liczby osób decydujących się na studia w Polsce, tylko nieliczne z nich swoje życiowe wybory podejmują zgodnie z oczekiwaniami rynku pracy. Znaczna częśd absolwentów ma coraz większe problemy ze znalezieniem pracy w wyuczonym zawodzie. Uczelnie na dużą skalę kształcą na potrzeby rynku pracy, którego nie ma. Polskie szkoły wyższe nie mogą niestety również pochwalid się swoją infrastrukturą dydaktyczną. Stąd byd może wynika fakt olbrzymiej liczby kierunków, które nie wymagają (raczej nie stad na to uczelni) bogatego zaplecza dydaktycznego. Chodzi tu m.in. o zarządzanie i marketing, pedagogikę, polonistykę, historię itp. Wyjściem powinno byd znaczne zinformatyzowanie systemu dydaktycznego, które pośrednio pozwoliłoby na wyposażenie absolwentów w umiejętnośd posługiwania się narzędziami informatycznymi, jest to bowiem (i nie jest to truizmem) jedyną przepustką do współczesnej cywilizacji cywilizacji informatycznej. Poniżej przedstawione zostały najpopularniejsze kierunki i specjalności studiów w roku akademickim 2010/2011 w publicznych szkołach wyższych nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego. Według liczby kandydatów (10 tys. i więcej) na studia stacjonarne sytuacja przedstawia się następująco 42. 41 http://gazetapraca.pl/gazetapraca/1,91736,5881465,szkolnictwo_wyzsze_a_wyzwania_rynku_pracy.html, 21 grudnia 2009 r. 42 Informacji o wynikach rekrutacji na studia w roku akademickim 2010/2011 w uczelniach publicznych i niepublicznych nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/dane_statystyczne_o_szkolnictwie_wyzszym/20 110104_WYNIKI_rekrutacji_2010.pdf, 30 stycznia 2011 r.. 77

Tab. 10. Najpopularniejsze kierunki i specjalności studiów w roku akademickim 2010/2011 w publicznych szkołach wyższych nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego 1 Zarządzanie 37 743 2 Budownictwo 30 944 3 Pedagogika 30 414 4 Prawo 26 943 5 Informatyka 25 435 6 Ekonomia 24 539 7 Finanse i rachunkowośd 19 997 8 Inżynieria środowiska 19 370 9 Administracja 19 255 10 Psychologia 19 021 11 Filologia specjalnośd: filologia angielska 17 529 12 Zarządzanie i inżynieria produkcji 16 806 Źródło: Informacji o wynikach rekrutacji na studia w roku akademickim 2010/2011 w uczelniach publicznych i niepublicznych nadzorowanych przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego, http://www.nauka.gov.pl/fileadmin/user_upload/szkolnictwo/dane_statystyczne_o_szkolnictwie_wyzszym/20 110104_WYNIKI_rekrutacji_2010.pdf, 30 stycznia 2011 r. W roku akademickim 2009/2010 w 461 szkołach wyższych wszystkich typów kształciło się 1 900 tys. studentów, w tym w 128 filiach zamiejscowych 98,1 tys. studentów, oraz w 112 zamiejscowych ośrodkach dydaktycznych, punktach konsultacyjnych 22,8 tys. studentów. Największymi placówkami typu zamiejscowego były: zamiejscowy Wydział Administracyjno-Prawny w Rzeszowie Wyższej Szkoły Prawa i Administracji w Przemyślu (7,9 tys. studentów), filia Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu (5,9 tys. studentów) oraz Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu im. Mikołaja Kopernika w Toruniu (5,1 tys. studentów). Największym ośrodkiem akademickim w Polsce jest Warszawa z największą uczelnią Uniwersytetem Warszawskim kształcącym 55,4 tys. studentów. W roku akademickim 2009/2010 w 78 uczelniach w Warszawie i trzech jednostkach zamiejscowych kształciło się ponad 278 tys. studentów, w tym w 66 uczelniach niepublicznych i 3 jednostkach zamiejscowych 120,4 tys. studentów. Studenci w Warszawie stanowili 14,6% ogółu studentów polskich uczelni. W roku akademickim 2009/2010 na studiach stacjonarnych kształciło się w Warszawie 124,3 tys. studentów (tj. 44,7% ogółu studentów w tym mieście). Poza Warszawą największe ośrodki 78

akademickie to Kraków, Wrocław, Poznao, Łódź, Lublin oraz Gdaosk i Katowice. Kształciło się w nich łącznie 43,4% ogółu studentów, przy czym studenci studiów stacjonarnych stanowią 53,3% ogółu studentów w tych ośrodkach akademickich. Na polskich uczelniach studiuje coraz więcej cudzoziemców (wzrost o 7,2% w ciągu roku). W roku akademickim 2009/2010 ich liczba wyniosła 17 tys. osób wobec 15,9 tys. w roku ubiegłym, 6,6 tys. w roku 2000/2001 i 4,3 tys. w roku 1990/1991. Najwięcej cudzoziemców studiowało na uniwersytetach (4,9 tys. osób) oraz akademiach medycznych (4,8 tys. osób). W wyższych szkołach ekonomicznych studiowało 2,5 tys. osób, a w wyższych szkołach technicznych 1,3 tys. osób. Największym powodzeniem wśród studentówcudzoziemców cieszyły się kierunki medyczne (5,5 tys. osób), ekonomiczne i administracyjne (3,3 tys. osób), społeczne (2,5 tys. osób), humanistyczne (1,6 tys. osób). W łącznej liczbie 2 210 absolwentów-cudzoziemców w roku akademickim 2008/2009 absolwenci kierunków ekonomiczno-administracyjnych (628 osób, tj. 28,4% ogółu) stanowili najliczniejszą grupę, a następnie absolwenci kierunków medycznych (450 osób, tj. 20,4% ogółu), kierunków społecznych (288 osób, tj. 13% ogółu) i humanistycznych (288 osób, tj. 13% ogółu). Najliczniejszą grupę cudzoziemców studiujących w Polsce stanowili studenci z Europy łącznie 11,6 tys. osób, w tym głównie z Ukrainy, Białorusi, Norwegii i Szwecji. Zainteresowanie studiami w Polsce wykazuje młodzież polskiego pochodzenia. Jej udział w ogólnej liczbie studentów-cudzoziemców w porównaniu do ubiegłego roku wzrósł do 3 709 (wzrost o 304 osoby). W roku akademickim 2009/2010 stanowiła ona 21,5% ogółu populacji cudzoziemców studiujących w Polsce. Studiami w Polsce zainteresowana była przede wszystkim młodzież z krajów Europy Wschodniej, m.in. z Białorusi, Ukrainy oraz Litwy. Kształcenie cudzoziemców w polskich szkołach wyższych jest ważnym instrumentem budowania prestiżu naszego kraju, tworzącym sprzyjające warunki do realizacji polityki zagranicznej. W roku akademickim 2009/2010 194,2 tys. osób było słuchaczami studiów podyplomowych. W porównaniu z rokiem poprzednim liczba ta zwiększyła się o 25,8 tys. osób. W porównaniu z rokiem akademickim 2005/2006 liczba ta wzrosła o 58,3 tys. osób (42,9%), a w stosunku do roku akademickiego 1995/1996 prawie 3-krotnie. Liczba kobiet dokształcających się na studiach podyplomowych stanowiła 68,1% wszystkich słuchaczy. Wśród uczestników studiów podyplomowych największą popularnością cieszyły się kierunki: 79

ekonomiczne i administracyjne (61,2 tys. słuchaczy), pedagogiczne (41,1 tys. słuchaczy), medyczne (28 tys. słuchaczy). W roku akademickim 2009/2010 na studiach doktoranckich prowadzonych przez szkoły wyższe, instytuty naukowo-badawcze, placówki Polskiej Akademii Nauk oraz Centrum Medyczne Kształcenia Podyplomowego kształciło się łącznie 35,7 tys. osób, co oznacza wzrost w porównaniu do roku poprzedniego o 10%. Wśród kierunków studiów doktoranckich największym zainteresowaniem cieszyły się nauki humanistyczne (10 tys. uczestników) oraz techniczne (5,7 tys. uczestników), a najmniejszym nauki muzyczne (128 uczestników) oraz sztuki plastyczne (146 osób). Jednocześnie w tym samym roku otwarto 7,3 tys. przewodów doktorskich. Znaczny wzrost populacji studentów jest związany przede wszystkim ze zwiększaniem się liczby studentów studiów wieczorowych i zaocznych w szkołach paostwowych oraz rozwojem różnych form studiów w szkołach wyższych niepaostwowych. Liczniejsze generacje absolwentów szkół średnich oraz zwiększony wśród nich odsetek osób, które zamierzają kontynuowad naukę w szkołach wyższych, powoduje, że od kilku lat sukcesywnie rośnie liczba studentów I roku, a także odsetek młodzieży kształcącej się w wieku 19-24 lat, co znajduje swój wyraz w wartościach współczynnika skolaryzacji brutto. W okresie ostatnich 15 lat współczynniki skolaryzacji w szkolnictwie wyższym wzrosły blisko 4-krotnie. Współczynnik skolaryzacji brutto wzrósł z 12,9 w roku akademickim 1990/1991 do 53,7 w roku akademickim 2009/2010, a netto odpowiednio: z 9,8 do 41,2. Biorąc jednak pod uwagę kraje wysokorozwinięte, nasze zapóźnienie jest jeszcze duże dla porównania: Kanada 88%, USA 81%, Australia 80%, Nowa Zelandia 63%, Norwegia 62%. 80

Tab. 11. Współczynnik skolaryzacji w szkolnictwie wyższym Współczynnik 1990/1991 1995/1996 2000/2001 2005/2006 2006/2007 2007/2008 2008/2009 2009/2010 skolaryzacji 43 Brutto 12,9 22,3 40,7 48,9 49,9 51,1 52,7 53,7 Netto 9,8 17,2 30,6 38 38,8 39,7 40,6 41,2 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010. Jak widad, Polska ma w tej kwestii jeszcze wiele do zrobienia. Aby można było mówid o konkurencyjności i szansach polskiej gospodarki, studentów wśród wszystkich uczących się powinno byd znacznie więcej, więcej nawet, niż rejestruje się obecnie w najbardziej rozwiniętych krajach UE zaległości wymagają większych starao. Gdy mówimy o liczbie studentów w Polsce i całej UE, musimy zdad sobie sprawę z tego, że nie jest ona tutaj najważniejsza. Przede wszystkim liczy się jakośd nauczania. Na tym polu Polacy są jednak daleko za krajami starej, unijnej 15, bo chociaż wykształcenie tzw. ogólne (wiedza ogólna) jest u nas na dobrym poziomie, to pewne praktyczne aspekty naszej edukacji wymagają zmiany. Podstawowy problem tkwi w nikłej umiejętności wykorzystania przez naszych studentów wiedzy w praktyce (by przywoład obraz uczącego się zazwyczaj na pamięd studenta prawa czy w pierwszych latach również studenta medycyny). Problem tkwi w złych programach studiów i przede wszystkim w złym prowadzeniu zajęd, gdzie kładzie się nacisk na posiadanie wiedzy encyklopedycznej, a nie praktycznej. Tak więc podstawową kwestią obok dostosowania oferty programowej szkół wyższych do obecnych warunków jest zmiana sposobu kształcenia. Punkt ciężkości powinien byd tutaj położony na kompetencje. Reasumując ten wątek i przyjmując przy tym założenie, że polskie szkolnictwo powinno dostosowad się do nowych warunków, warto wskazad na pewne trendy 43 Współczynnik skolaryzacji netto relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (w danej grupie wieku) do liczby ludności (stan na 31 grudnia) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Na przykład współczynnik skolaryzacji netto dla poziomu szkoły podstawowej wyliczamy, dzieląc liczbę uczniów szkół podstawowych na początku danego roku szkolnego w wieku 7-12 lat (wiek przypisany do tego poziomu) przez liczbę ludności w wieku 7-12 lat wg stanu na 31 grudnia tego samego roku; wynik podajemy w ujęciu procentowym. Współczynnik skolaryzacji brutto relacja liczby osób uczących się (stan na początku roku szkolnego) na danym poziomie kształcenia (niezależnie od wieku) do liczby ludności (stan na 31 grudnia) w grupie wieku określonej jako odpowiadająca temu poziomowi nauczania. Na przykład współczynnik skolaryzacji brutto dla poziomu szkoły podstawowej wyliczamy, dzieląc liczbę wszystkich uczniów szkół podstawowych bez względu na wiek na początku danego roku szkolnego przez liczbę ludności w wieku 7-12 lat (wiek przypisany do tego poziomu) według stanu na 31 grudnia tego samego roku; wynik podajemy w ujęciu procentowym. Źródło: definicje GUS. 81

edukacyjne, które można zauważyd w pozostałych krajach UE. Po pierwsze, powinna to byd powszechna dążnośd do studiów wyższych. Studia wyższe w Europie nie stanowią już zamkniętego obszaru dostępnego jedynie dla elity, ale stały się powszechne. Ludzie po prostu zdają sobie sprawę z tego, że wykształcenie może im pozwolid konkurowad na rynku pracy. Drugim zauważalnym trendem europejskim jest potwierdzenie istotności kształcenia ustawicznego. W niektórych krajach UE procent rozpoczynających studia w wieku 30 i więcej lat jest naprawdę wysoki (Dania 17%, Szwecja 18%, Wielka Brytania 25%). Paostwa te uważają, że kształcenie ustawiczne jest motorem napędowym wzrostu gospodarczego. Poprzez stałą możliwośd uczenia się ludzie (czy inaczej: kapitał ludzki) zachowują dużą elastycznośd zawodową, co w tak szybko zmieniającym się świecie gospodarczym jest zaletą nie do przecenienia. Warto podkreślid, iż wiedza nie jest tutaj przypisana jedynie do szkół wyższych. Ludzie korzystają ze środków masowego przekazu, internetu, szkoleo otwartych, kursów korespondencyjnych (całej gamy możliwości oferowanych przez system distance learning). Na uczelni zdobywa się w tym wypadku jedynie potwierdzenie swoich kwalifikacji w postaci odpowiednich certyfikatów. Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce 44 Polska należy do grupy krajów (w zasadzie Europa Centralna i Wschodnia), w których jest dualny (podwójny) system finansowania szkolnictwa (dotacje paostwowe, czesne). Finansowanie szkolnictwa wyższego w naszym kraju opiera się obecnie na dwóch ustawach. Pierwsza to Prawo o szkolnictwie wyższym z 27 lipca 2005 r. (DzU nr 164, poz. 1365 ze zm.) określające zasady finansowania edukacyjnej działalności, zaś druga to ustawa z 8 października 2008 r. normująca kwestię finansowania działalności badawczej, mówiąca o zasadach finansowania nauki (DzU nr 238, poz. 2390 ze zm.). Jeśli przyjrzymy się bliżej Prawu o szkolnictwie wyższym, to w swoich zapisach rozróżnia ono dwa odrębne systemy finansowania. Pierwszy z nich odnosi się do uczelni publicznych, zaś drugi do uczelni niepublicznych. Jeżeli chodzi o ten drugi system, zasadniczym źródłem finansowania kosztów działalności uczelni niepublicznych są opłaty pobierane od osób studiujących. Inny sposób finansowania tychże jednostek stanowią 44 Opracowanie: A. Rozmus K. Pado, Finansowanie szkolnictwa wyższego w Polsce stymulacja rozwoju czy regres?, e-finanse 2008, nr 2. 82

przychody ze świadczonych usług, projekty badawcze, unijne oraz dotacje, które jeszcze w II poł. lat 90. nie przysługiwały tym podmiotom. Pomimo iż dziś dotacje przysługują zarówno uczelniom publicznym, jak i niepublicznym, to jednak dla tych drugich są one bardziej teoretyczne, gdyż w praktyce 95% dotacji trafia do uczelni publicznych 45. Dotacje z budżetu paostwa dla studentów uczelni niepublicznych mają formę bezzwrotnej pomocy materialnej bez względu na tryb studiowania, a także są udzielane na takich samych zasadach jak dla uczelni publicznych. Oprócz tego typu dotacji uczelnia niepubliczna może liczyd na częściowe pokrycie opłat wnoszonych przez studentów czy doktorantów studiów stacjonarnych oraz dofinansowanie m.in. prac remontowych, świadczeo zdrowotnych czy kształcenia i rehabilitacji niepełnosprawnych studentów. Niemniej jednak ciągle nakłady inwestycyjne w szkołach niepublicznych są znacznie niższe aniżeli w uczelniach publicznych (tab. 12). Tab. 12. Nakłady inwestycyjne w szkołach wyższych w Polsce w latach 1995-2009 Rok Nakłady inwestycyjne w uczelniach publicznych w mln zł Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010 i lata wcześniejsze. Nakłady inwestycyjne w uczelniach niepublicznych w mln zł 1995 280,4 13,2 1996 468,5 34,9 1997 647,5 91,3 1998 863,5 95,4 1999 1 055,8 172,3 2000 1 317,1 258,7 2001 1 265,5 322,7 2002 1 265,5 275,9 2003 1 142,5 336,4 2004 1 452,2 333,6 2005 1 690,7 268,0 2006 1 823,8 212,2 2007 2 008,2 238,7 2008 2 065 329,8 2009 2275,5 348,8 Proporcja źródeł finansowania publicznych szkół wyższych jest zupełnie odwrotna aniżeli niepublicznych. Finansowanie tych jednostek odbywa się głównie za pośrednictwem budżetu paostwa poprzez dotacje o charakterze celowym. Do najważniejszych rodzajów dotacji budżetowych dla uczelni zaliczamy dotacje na finansowanie działalności dydaktycznej 45 E. Malinowska-Misiąg, W. Misiąg, M. Tomalak, Centralne finansowanie ochrony zdrowia i edukacji w Polsce. Analiza regionalna, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2008, s. 64. 83

oraz dotacje na zadania badawcze. W ustawie budżetowej określana jest ogólna kwota dotacji, która powinna byd przeznaczona tylko i wyłącznie na określone cele 46. Za dysponowanie i dokonywanie podziału tych środków odpowiedzialny jest minister właściwy ds. szkolnictwa wyższego, zaś w uczelniach resortowych właściwy minister. Od 1993 r. podział środków przeznaczonych na szkolnictwo wyższe odbywa się za pomocą algorytmu, który powinien zapewniad obiektywnośd kryteriów i racjonalizację wydatków uczelni. Jednym z określanych w ustawie celów, na który mogą byd przyznawane dotacje, są zadania związane z kształceniem studentów studiów stacjonarnych, uczestników stacjonarnych studiów doktoranckich i kadr naukowych oraz utrzymaniem uczelni, w tym na remonty. Decyzja o przyznaniu dotacji podejmowana jest na podstawie planów rzeczowo-finansowych przygotowywanych przez uczelnie. Fakt, iż głównym bodźcem finansowania publicznych uczelni są dotacje, nie oznacza, że jednostki te zamykają się na inne źródła finansowania. W ostatnim czasie obserwujemy systematyczny wzrost finansowania ich działalności przez źródła niezwiązane z dotacjami, które pochodzą głównie z odpłatności za kształcenie na studiach niestacjonarnych. Finansowanie szkolnictwa wyższego w formie dotacji budżetu paostwa w poprzednim dziesięcioleciu realizowane było na miarę możliwości uwarunkowanych głównie makroekonomicznymi przesłankami dystrybucji finansów publicznych 47. Patrząc w przeszłośd, lata 90. to czas głębokich zmian w polskim szkolnictwie wyższym. Zdaniem A. Kołodziejczyka przemiany te nastąpiły pod wpływem trzech głównych czynników. Pierwszym z nich był fakt uzyskania przez szkoły wyższe znacznie większej autonomii, drugim wzrost zainteresowania wykształceniem, zaś trzeci czynnik dotyczył redukcji finansowania szkolnictwa wyższego z budżetu, co w połączeniu z dużym przyrostem liczby studentów spowodowało drastyczne obniżenie paostwowej dotacji przypadającej na jednego studenta 48. Dziś sytuacja ta jest znacznie lepsza. Jak pisze J. Bielioski na łamach miesięcznika Forum Akademickie : w latach 2003-2005 dotacja na działalnośd dydaktyczną polskich uniwersytetów znacznie się zwiększyła. Wynosiła ona w 2003 roku 1 664,3 mln zł, w 2004 46 Dotacje mogą byd przyznawane na cele określone w ustawie, a sposób ich podziału określa Rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z 2 kwietnia 2007 r. (DzU z 7 maja 2007 r.). 47 Strategia rozwoju szkolnictwa wyższego w Polsce do roku 2010, [w:] J. Osiecka, A. Chodyra, Konferencje i seminaria. Raport o szkolnictwie wyższym. Diagnoza stanu i strategia rozwoju, Biuletyn Biura Studiów i Ekspertyz Kancelarii Sejmu 2003, nr 2(46), s. 162. 48 A. Kołodziejczyk, Stanowisko Senatu Politechniki Gdaoskiej w sprawie dotacji budżetowych dla szkolnictwa wyższego. Uchwała nr 75/2000/XIX z 20 grudnia 2000 r., Serwis Politechniki Gdaoskiej, numer specjalny z 21 grudnia 2000 r. 84

roku 2 004 mln zł, w 2005 roku 2 334,8 mln zł 49, aczkolwiek zdaniem W. Mendysa prezentowane kwoty wystarczyły zaledwie na częśd wynagrodzeo dla pracowników w 2003 r. 74,5%, w 2004 r. 76,9%, zaś w 2005 r. 73,4%. Dotacja ta stanowi około 60% przychodów publicznych szkół wyższych w Polsce 50. Tab. 13. Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w Polsce oraz nakłady inwestycyjne w uczelniach publicznych Rok Nakłady z budżetu paostwa ogółem w mln zł W tym nakłady inwestycyjne w uczelniach publicznych w mln zł 1995 2 174,7 280,4 1996 3 002,4 468,5 1997 3 752,2 647,5 1998 4 272,3 863,5 1999 5 070,5 1 055,8 2000 5 326,7 1 317,1 2001 6 370,7 1 265,5 2002 6 829,6 1 265,5 2003 7 049,2 1 142,5 2004 8 822,3 1 452,2 2005 9 676,5 1 690,7 2006 9 888,7 1 823,8 2007 10 701,4 2 008,2 2008 11091 2065 2009 11654,5 2275,5 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010 i lata wcześniejsze. Patrząc na wielkośd wydatków budżetu paostwa na szkolnictwo wyższe w PKB, widzimy, że oscylowały one w 1995 r. wokół poziomu 0,65%, zaś dziś kształtują się na poziomie 0,88%. Tab. 14. Wielkośd wydatków na szkolnictwo wyższe jako %PKB Rok Udział % wydatków publicznych w PKB 1995 0,65 1996 0,71 1997 0,73 1998 0,71 1999 0,76 2000 0,72 2001 0,82 2002 0,85 2003 0,84 2004 0,96 2005 0,99 2006 0,94 2007 0,93 2008 0,88 49 J. Bielioski, Dotacje i czesne, Forum Akademickie 2006, nr 12. 50 W. Mendys, Mienie i finanse szkół wyższych, [w:] Szkolnictwo wyższe w Polsce. ustrój prawo organizacja, red. S. Waltoś, A. Rozmus, Wyd. WSIiZ, Rzeszów 2008, s. 164. 85

2009 0,88 Źródło: Szkoły wyższe i ich finanse w 2009 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2010 i lata wcześniejsze. Wydatki z budżetu na szkolnictwo wyższe w paostwach europejskich oscylują wokół średniej równej 1%. Tak więc, nie uwzględniając paostw skandynawskich (Dania, Szwecja), Polska w tej dziedzinie nie zostaje w tyle. Przyglądając się natomiast kosztom kształcenia ponoszonym przez szkoły publiczne i szkoły niepubliczne, śmiało możemy powiedzied, iż w przypadku tych drugich są one niższe. Według wyliczeo GUS: Przeciętny jednostkowy koszt kształcenia przypadający na studenta przeliczeniowego według wariantu I w 2009 r. w szkołach publicznych wyniósł 13 556 zł, niepublicznych 6 361 zł, zaś według wariantu II odpowiednio 11 615 zł i 6 155 zł. W porównaniu z rokiem ubiegłym (2008) jednostkowy koszt kształcenia (wariant I) w uczelniach publicznych wzrósł o 6,7%. Tymczasem w szkołach niepublicznych jednostkowy koszt kształcenia zmalał o 8,3% z 5 872 zł do 6 361 zł 51. Można zatem rzec, iż wprowadzenie do sektora publicznych uczelni konkurencyjności (inaczej mówiąc uczciwej konkurencji) w obszarze pieniędzy na kształcenie oraz dofinansowanie stacjonarnych studentów w uczelniach niepublicznych spowodowałoby obniżenie kosztów kształcenia. Perspektywy europejskie i mega trendy w edukacji Unia Europejska dąży do tego, by stad się najbardziej dynamiczną, opartą na wiedzy gospodarką na świecie. Oznacza to koniecznośd ogromnych inwestycji w badania naukowe (źródło wiedzy) oraz edukację i kształcenie dające obywatelom do tej wiedzy dostęp. Szczególnie istotne jest kształcenie pracowników w zakresie informatyki oraz zapewnienie prostszego i szybszego dostępu do internetu w szkole, firmie i domu 52. Niemniej jednak UE pozostawia swoim członkom znaczną swobodę w kreowaniu polityki edukacyjnej. Nie ma tym samym jednolitego modelu europejskiej edukacji utworzonego przez ponadnarodową władzę. Są tylko wspólne działania zaplanowane przez instytucje Unii, a realizowane w ramach programów wspartych środkami finansowymi przeznaczonymi do wykorzystania przez poszczególne paostwa. Przyjęta 7 grudnia 2000 r. na szczycie w Nicei Karta praw fundamentalnych Unii Europejskiej w art. 14. (Prawo do edukacji) stanowi, iż każdy ma prawo do edukacji oraz 51 Szkoły wyższe i ich finanse w 2008 roku, Zakład Wydawnictw Statystycznych, Warszawa 2009. 52 J. Minkina, Triada-największe gospodarki świata Europa, http://www.europa.eu, 12 stycznia 2009 r. 86

dostępu do kształcenia zawodowego i ustawicznego 53. Prawo to obejmuje również wolny dostęp w zakresie kształcenia obowiązkowego i prawo do kształcenia dzieci zgodnie z religijnymi, filozoficznymi i pedagogicznymi przekonaniami rodziców, zgodnie z ustawodawstwem krajowym, które określa zasady wykonywania tego prawa. Mówiąc o edukacji w UE, należy przypomnied datę 19 czerwca 1999 r., kiedy to ministrowie edukacji 29 krajów podpisali tzw. deklarację bolooską. Liczba paostw uczestniczących w procesie bolooskim wzrosła do 47. Deklaracja bolooska jest dokumentem zawierający zadania prowadzące do zbliżenia systemów szkolnictwa wyższego krajów europejskich. Głównym jej celem było stworzenie do 2010 r. Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego (EOSW). Obszar ten został uroczyście inaugurowany w marcu 2010 r. podczas jubileuszowej konferencji ministrów Budapeszt Vienna. Istnienie Europejskiego Obszaru Szkolnictwa Wyższego nie oznacza osiągnięcia wszystkich celów uzgodnionych przez ministrów uczestniczących w procesie bolooskim. Badania i raporty wdrożeniowe paostw uczestniczących pokazują, że reformy bolooskie powinny zostad wzmocnione w celu zapewnienia większej porównywalności, kompatybilności i spójności systemów szkolnictwa wyższego w Europie. Dlatego w ramach EOSW działania w obszarach wskazanych przez proces bolooski powinny byd kontynuowane, wejśd w nową fazę i koncentrowad się na zmniejszaniu rozbieżności w realizacji postulatów bolooskich w krajach tworzących EOSW 54. Do najważniejszych zadao sformułowanych w deklaracji bolooskiej należą: stworzenie trójstopniowej struktury uzyskiwania dyplomów (dyplom licencjacki, magisterski, doktorski), zapewnianie jakości w szkolnictwie wyższym, uznawanie kwalifikacji i okresów studiów. Polska włączyła się w proces wdrażania deklaracji bolooskiej, m.in. podejmując działania zmierzające do powszechnego stosowania Suplementu do Dyplomu, rozwijając trójstopniowy system studiów i system punktów kredytowych ECTS, powołując Paostwową Komisję Akredytacyjną, promując mobilnośd np. w ramach programu Sokrates/Erasmus lub dwustronnych umów międzynarodowych itp. 53 Centrum Informacji Europejskiej, www.cie.gov.pl. 54 http://www.procesbolonski.uw.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=49&itemid=55, 23 stycznia 2011 r. 87

Mówiąc o polskim szkolnictwie wyższym w aspekcie międzynarodowym, należy poruszyd jeszcze kilka kwestii: w polskim szkolnictwie wyższym obserwowany jest obecnie regres, jeżeli chodzi o rolę certyfikatów, a przecież stanowią one niemalże fundament unijnej edukacji, edukacja w Polsce skoncentrowana jest na przekazywaniu wiedzy encyklopedycznej (dotyczy to wszystkich szczebli szkolnictwa), mało jest form dydaktycznych praktycznych, uczących myślenia. Model: wykład dwiczenia projekty warsztaty laboratoria gry decyzyjne internet jest niestety w polskich uczelniach rzadkością. Jedynie taki praktyczny dyplom jest dyplomem oferującym umiejętności oraz kompetencje i to powinno byd głównym kryterium wyboru szkoły wyższej, jednym z kryteriów wyboru uczelni może byd ECTS, czyli Europejski System Transferu Punktów, który stwarza studentowi możliwośd wyjazdu np. na semestr studiów za granicę. Uczelnie, które taki system posiadają, wymianę międzynarodową studentów realizują, a nie tylko deklarują, wdrażanie Ram Kwalifikacji do polskiego systemu edukacji to nie tylko zobowiązanie międzynarodowe wynikające z realizacji założeo deklaracji bolooskiej, postanowieo konferencji w Bergen z 2005 r., ale proces ten należy przede wszystkim rozpatrywad w kategorii narzędzia, które służy podnoszeniu jakości kształcenia 55. Dzięki tym reformom przed uniwersytetami i studentami otwierają się nowe możliwości. Europejski rejestr zapewniania jakości w szkolnictwie wyższym ułatwia promocję europejskiego szkolnictwa wyższego oraz zwiększa zaufanie do instytucji oraz programów w Europie i na świecie 56. Podsumowując powyższe rozważania, należy zauważyd, że najważniejszymi trendami w europejskiej edukacji są 57 : wzrost liczby dzieci korzystających z różnych form edukacji przedszkolnej, wzrost liczby studentów w uczelniach wyższych, stopniowy wzrost liczby absolwentów kierunków ścisłych i technicznych, coraz powszechniej stosowane procedury oceny jakości kształcenia, 55 http://www.nauka.gov.pl/finansowanie/fundusze-europejskie/program-operacyjny-kapital-ludzki/krajoweramy-kwalifikacji/krajowe-ramy-kwalifikacji/, 21 stycznia 2011 r. 56 Ibidem. 57 Key Data on Education in Europe 2005 (Kluczowe dane o edukacji w Europie 2005). 88

zbliżone formy organizacji i zarządzania systemami edukacji w starej 15 oraz w nowych paostwach członkowskich UE, stopniowe zmniejszanie się różnic między szkołami europejskimi w dostępie do sprzętu komputerowego i internetu, dążenie do wydłużenia okresu aktywności zawodowej pracowników oraz zdobywania przez nich nowych umiejętności w ciągu całej kariery zawodowej (pojęciem głównym jest tu uczenie się przez całe życie ). Omawiając trendy w dziedzinie globalnej edukacji, należy również wspomnied o powstałej w 2010 r., kolejnej już edycji jednego z ważniejszych światowych opracowao poświęconych trendom w edukacji pt. Horizon Report 2010. Został on przygotowywany przez dwie instytucje zajmujące się badaniem wpływu nowych technologii na życie społeczne i edukację The New Media Consortium oraz Educause Learning Initiative. W raporcie zostały wskazane wyzwania, które wg autorów będą mied znaczący wpływ na uczenie się, nauczanie, a także na zwiększenie kreatywności we wszystkich organizacjach edukacyjnych. Główny nacisk w raporcie został położony na nowe technologie w kontekście uczenia się i nauczania. Wyzwania dotyczą przede wszystkim bardzo szybkiego postępu technologicznego wynikającego z procesów informatyzacji i digitalizacji. Dzisiejsi studenci przychodzą na uczelnię z zupełnie innym bagażem doświadczeo i umiejętności niż ich rodzice 20-30 lat temu inaczej myślą i inaczej pracują. To instytucje edukacyjne muszą dostosowad się do potrzeb studentów i identyfikowad nowe modele uczenia się, które będą w stanie zaangażowad młode generacje. Horizon Report 2010 wymienia m.in. następujące wyzwania, które w znaczący sposób wpłyną na przyszłą edukację szkolnictwa wyższego 58 : Trend 1. Bogactwo zasobów i relacji edukacyjnych Bogactwo zasobów i relacji edukacyjnych, które są konsekwencją pojawienia się otwartych zasobów edukacyjnych i sieci społecznościowych, będą stawiały wielkie wyzwania edukatorom, zmuszając do przemyślenia ich roli jako nauczających, nadających sens rzeczywistości i uwierzytelniających treści edukacyjne. Model nauczyciela-mistrza, w którym to on dysponuje wszystkimi informacjami i rozdaje karty, nie będzie miał racji bytu w tym świecie natychmiastowego dostępu do edukacji. Edukatorzy muszą odpowiedzied na tę zmianę 58 Informacje bezpośrednio pochodzą z: http://www.edunews.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=1006&itemid=1, 21 stycznia 2010 r. 89

i zastanowid się nad zmianą ról, dopasowad się bardziej do oczekiwao uczących się, pomagając im wyszukiwad, interpretowad i rozumied strumienie informacji płynące z wielu źródeł. Trend 2. Mobilne technologie Coraz częściej ludzie chcą mied możliwośd pracy, nauki czy kontaktowania się ze swoimi społecznościami, gdziekolwiek są i kiedykolwiek mają na to ochotę. Nie jesteśmy już przywiązani do miejsca nauki dzięki komputerom możemy uczyd się wszędzie. Trend 3. Technologie zdecentralizowane Coraz częściej akceptujemy fakt przechowywania naszych cennych informacji nie na swoich serwerach. Doceniamy to, że mamy dostęp do tych zasobów bez względu na to, z którego komputera korzystamy. Nie musimy już instalowad oprogramowania na naszych komputerach mamy je coraz częściej w sieci. Trend 4. Uczniowie i studenci stają się współpracownikami Dzięki technologiom jesteśmy świadkami wielowymiarowej kolaboracji uczących się. W sieci granice uczelni czy szkoły zacierają się coraz częściej osoby z jednej uczelni uczestniczą w zajęciach i spotkaniach na uczelniach oddalonych tysiące kilometrów od nich. Tworzą nowe zasoby edukacyjne, dzielą się swoją wiedzą. W programach badawczych i projektach edukacyjnych coraz częściej biorą udział zespoły międzynarodowe i złożone z osób o bardzo różnym doświadczeniu akademickim oraz zawodowym. Tu również współpraca w zespole, dostęp do badao i projektów jest łatwiejszy niż kiedykolwiek przedtem. Przechodząc dalej w naszych rozważaniach, UE w aspekcie edukacji postawiła sobie następujące zadania: przyczynianie się do rozwoju edukacji wysokiej jakości, zachęcanie do współpracy między paostwami członkowskimi oraz jeśli to niezbędne, wspieranie i uzupełnianie ich działao, w pełni szanując odpowiedzialnośd paostw członkowskich za treśd nauczania i organizację systemu edukacyjnego, jak również ich różnorodnośd kulturową i językową. Szczegółowo działania Wspólnoty zmierzają do rozwoju wymiaru europejskiego w edukacji, zwłaszcza przez nauczanie i upowszechnianie języków paostw członkowskich, sprzyjanie wymianie studentów i nauczycieli, zachęcając do uznawania dyplomów akademickich i okresów studiów, promowanie współpracy między placówkami oświatowymi, rozwój wymiany informacji i doświadczeo w kwestiach wspólnych dla systemów kształcenia 90

paostw członkowskich, popieranie rozwoju wymiany młodzieży i instruktorów społecznooświatowych oraz edukacji na odległośd. Jak wynika z powyższego, działania UE w zakresie edukacji i kształcenia zawodowego mają charakter działao koordynacyjnych, a nie harmonizacyjnych. Działania Wspólnoty koncentrowad się mają na organizowaniu ram jak najszerszej współpracy, wymiany doświadczeo bez ingerencji w krajowe regulacje prawne obowiązujące w zakresie polityki oświatowej poszczególnych paostw członkowskich. Działania Wspólnoty w omawianym obszarze to przede wszystkim wspólnotowe programy takie jak Sokrates, Leonardo da Vinci, Młodzież, Comenius, Erasmus, Grundtvig oraz Lifelong Learning Pogramme 2007-2013. Ważna z punktu widzenia polskiego studenta jest rekomendacja Parlamentu Europejskiego i Rady Europy z 10 lipca 2001 r. w sprawie swobodnego przemieszczania się we Wspólnocie studentów, osób kształcących się, nauczycieli, wykładowców i wolontariuszy. Zachęca ona paostwa członkowskie do podjęcia szeregu działao mających na celu ułatwienie przemieszczania się we Wspólnocie studentów, osób kształcących się, nauczycieli, wykładowców i wolontariuszy. W szczególności paostwa członkowskie winny dążyd do podjęcia środków mających na celu: usunięcie prawnych i administracyjnych przeszkód w swobodnym poruszaniu się osób podejmujących studia, odbywających szkolenie czy działalnośd w ramach wolontariatu w innym paostwie członkowskim, w szczególności w ramach wspólnotowych programów (Sokrates, Leonardo da Vinci, Młodzież), zmniejszenie barier językowych i kulturalnych przez promowanie nauki przynajmniej 2 języków obcych, wpajanie młodzieży szacunku dla zróżnicowania kulturowego i społecznego, dążenie do ułatwienia przepływu środków finansowych związanych z kształceniem za granicą (stypendiów, pożyczek itp.), ułatwienia w postaci zniżek na przejazdy publicznymi środkami transportu, pomoc finansową w zakresie zakwaterowania, wyżywienia, dostęp do bibliotek, muzeów, zapewnienie dostępu do informacji osobom zainteresowanym rozmaitymi możliwościami i warunkami wymiany, ułatwienia w zakresie uznawania dla celów akademickich okresów nauki za granicą, 91

podjęcie środków mających na celu ułatwienie wymiany nauczycieli i wykładowców, podnoszenie kwalifikacji kadry akademickiej, w szczególności przez odpowiednią zawartośd programów szkoleniowych dla nauczycieli i wykładowców, zachęcanie do nawiązywania kontaktów między nauczycielami i wykładowcami z różnych krajów. Tak sformułowana główna zasada polityki paostwa w zakresie edukacji europejskiej opiera się na założeniu, że ze względu na swój powszechny charakter edukacja jest podstawową drogą przygotowującą społeczeostwo do życia w nowym, zmieniającym się politycznie, gospodarczo oraz społecznie ładzie europejskim i światowym. Podstawową rolą edukacji w tych procesach jest przekazanie społeczeostwu odpowiedniego zasobu wiedzy oraz przygotowanie do życia zawodowego w warunkach jednolitego rynku europejskiego. UNESCO Edukacja dla wszystkich 59 UNESCO jest organizacją multilateralną, koordynującą działania służące rozwojowi międzynarodowej współpracy kulturalnej, oświatowej oraz naukowej. Działania w dziedzinie edukacji są tu bardzo ważną kwestią. Jej celem jest uświadamianie, że prawo do edukacji jest podstawowym prawem człowieka. Pokrewnym celem jest poprawa jakości edukacji oraz wspieranie doświadczeo, innowacyjności i dialogu. Głównym programem edukacyjnym UNESCO jest Edukacja dla wszystkich, która została zainicjowana na Światowej Konferencji w Jomtien (Tajlandia, 1990) i jest wciąż realizowana. Organizacja zrzesza obecnie 192 paostwa członkowskie oraz 6 paostw stowarzyszonych. Celem programu Edukacja dla wszystkich jest doprowadzenie do zaspokojenia podstawowych potrzeb edukacyjnych wszystkich ludzi, zapewniając wysoką jakośd procesu kształcenia. Wśród priorytetów UNESCO znajdują się zagadnienia związane z jakością, finansowaniem i zarządzaniem edukacją. Na konferencji w 1990 r. przyjęto światową deklarację Edukacja dla wszystkich oraz plan działania na kolejne lata. Dla regionu Europy Środkowo-Wschodniej za zadania szczególnie istotne uznano rozwój demokratycznych i humanistycznych wartości oraz zachowao, uwypuklenie międzynarodowego wymiaru edukacji, ze szczególnym uwzględnieniem potrzeb edukacyjnych mniejszości narodowych, zapobieganie 59 http://www.unesco.pl/edukacja-dla-wszystkich.html. 92

analfabetyzmowi funkcjonalnemu, edukację na rzecz środowiska naturalnego, rozwój oświaty dorosłych, edukację dla dzieci specjalnej troski, kształcenie i doskonalenie nauczycieli. W 2000 r. w Warszawie podczas Regionalnej Konferencji Edukacja dla wszystkich dla Europy i Ameryki Północnej przyjęta została strategia działao na lata 2000-2015. Zakłada ona koniecznośd tworzenia narodowych planów działania, zdobywania środków na realizację programu, zdobywania partnerów, szukania rozwiązao dla problemów specyficznych, takich jak edukacja w rejonach wiejskich czy edukacja dla mniejszości narodowych, śledzenia postępów drogą wymiany informacji i doświadczeo, współpracy bilateralnej i multilateralnej. Obrady Światowego Forum w Dakarze w 2000 r. zakooczyły się sformułowaniem 6 celów, które powinny zostad zrealizowane do 2015 r.: edukacja przedszkolna upowszechnienie, poprawa jakości, objęcie nią dzieci ze środowisk zaniedbanych, ubogich, zapewnienie wszystkim dzieciom edukacji podstawowej, obowiązkowej, bezpłatnej i na odpowiednim poziomie, ze szczególnym uwzględnieniem dziewcząt, dzieci ze środowisk zaniedbanych i dzieci ze środowisk mniejszości etnicznych, zaspokojenie potrzeb edukacyjnych młodzieży i dorosłych, umożliwienie im zdobywania umiejętności i wiedzy niezbędnej w codziennym życiu, zmniejszenie o 50% liczby analfabetów wśród dorosłych, zapewnienie im równego dostępu do edukacji bazowej i możliwości stałego dokształcania się, eliminacja nierówności w dostępie kobiet do edukacji podstawowej i średniej oraz zapewnienie wszystkim kobietom edukacji bazowej, poprawa jakości kształcenia we wszystkich jego aspektach w celu zapewnienia wszystkim ludziom wymiernych rezultatów kształcenia. Szkolnictwo wyższe sytuacja w Europie 60 W Europie w latach 1998-2006 nastąpił gwałtowny wzrost osób studiujących pomimo zmniejszania się liczby młodych ludzi w wieku 20-29 lat. Liczba studentów w krajach europejskich wzrosła w tych latach o 25% i wyniosła w 2006 r. 18,7 mln. Na początku 2009 60 Key Data on Higher Education In Europe 2009, 2007, 2005. 93

roku potencjał szkolnictwa wyższego UE obejmował ok. 4 tys. instytucji oraz ponad 19 mln studentów 61. Wzrost liczby studentów prowadzi do konieczności zwiększenia nakładów finansowych na szkolnictwo wyższe oraz pociąga za sobą zmiany na międzynarodowym rynku pracy w związku z rosnącą podażą wykwalifikowanej kadry. Upowszechnienie szkolnictwa wyższego jest zróżnicowane pod względem kraju, jak również grupy wiekowej populacji. Potencjał sektorów publicznego i prywatnego w segmencie kształcenia wyższego Europie Od 1990 r. liczba prywatnych szkół wyższych znacznie wzrosła w Europie, zwłaszcza w Europie Środkowej i Wschodniej. Publiczne instytucje sektora szkolnictwa wyższego dominują w dzisiejszej Unii Europejskiej zatrudniają znaczną częśd nauczycieli, a odsetek studentów w UE studiujących w nich przekracza ponad 70% 62. Całkowicie niezależny sektor prywatny jest bardzo słabo reprezentowany w Europie (w szczególności na poziomie ISCED 5A i 6 63 ), a w 11 krajach nie ma go wcale 64. Oczywiście są wyjątki. W Czechach, Rumunii, Armenii, Estonii, Polsce, Portugalii czy na Węgrzech liczba uczelni w sektorze prywatnym jest wyższa od liczby uczelni publicznych. Dodatkowo, Portugalia (1979) i Hiszpania (1973) to pierwsze kraje, które stworzyły prawo umożliwiające powstanie uczelni komercyjnych. Przyglądając się bliżej Polskiemu szkolnictwu wyższemu, relacje między sektorem publicznym a niepublicznym są nader skomplikowane. Z jednej strony można mówid o konkurencji (o kandydatów na studia, kadrę, fundusze grantowe etc.), z drugiej zaś strony o swoistej symbiozie czy współpracy (zjawisko dwuetatowości, wspólne przedsięwzięcia badawcze uczelni publicznych i niepublicznych etc.). Jednak w wielu sferach trudno mówid 61 Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego: 2010-2020, http://www.frp.org.pl/pliki/strategia_all_pass.pdf, 21 grudnia 2009 r. 62 Key Data on Higher Education in Europe 2007 Edition, http://eacea.ec.europa.eu/ressources/eurydice/pdf/0_integral/088en.pdf. 63 ISCED Międzynarodowa Standardowa Klasyfikacja Kształcenia (International Standard Classification of Education); Poziom 5A wyższe studia zawodowe, studia magisterskie, studia uzupełniające magisterskie, Studia podyplomowe; Poziom 5B kolegium nauczycielskie, nauczycielskie kolegium języków obcych; Poziom 6 studia doktoranckie 64 Prywatne niezależne instytucje szkolnictwa wyższego instytucje, które są pośrednio lub bezpośrednio zarządzane przez pozarządową organizacje (kościół, związek zawodowy, prywatny biznes) i które otrzymują mniej niż 50% ich finansowania ze strony władz publicznych. 94

o zdrowej konkurencji (np. uczelnie publiczne są preferowane w procesach pozyskiwania funduszy unijnych). Udział sektora prywatnego w kształceniu na poziomie wyższym w Europie Ze względu na historyczne i inne powody (np. instytucjonalne) prywatny sektor szkolnictwa wyższego w Europie Zachodniej jest niewielki. Jednym z wyjątków jest Wielka Brytanii, w której prawie wszystkie instytucje szkolnictwa wyższego są klasyfikowane jako instytucje prywatne zależne od sektora rządowego, czyli takie, które otrzymują ponad 50% ich finansowania ze strony władz publicznych. Również na Cyprze jest silny sektor prywatny szkolnictwa wyższego. Ponadto Cypr jest krajem, gdzie niezależny sektor prywatny jest bardzo zaangażowany w organizowanie programów ISCED 5B (ponad 80% studentów uczestniczących). Podobnie jest również w Portugalii połowa wszystkich studentów studiuje w kolegiach prywatnych. W krajach europejskich widoczna jest przewaga sektora publicznego bez względu na poziom ISCED (5A, 5B i 6). Tendencja ta jest szczególnie wyraźna w przypadku doktoratów. W Grecji i na Malcie wszystkie instytucje szkolnictwa wyższego, niezależnie od poziomu programu (poziomy ISCED 5 lub 6) są instytucjami publicznymi. Podobna sytuacja jest w Danii, Słowenii, Słowacji i Turcji, gdzie ponad 95% wszystkich studentów uczęszcza do instytucji szkolnictwa publicznego. 95

Rys. 23. Procent absolwentów wg kierunków studiów International Standard Classification of Education (ISCED) zdefiniował w szkolnictwie wyższym takie obszary kierunków studiów jak: A edukacja, B nauki humanistyczne i artystyczne, C nauki społeczne, zarządzanie i prawo, D nauki ścisłe, matematyka, informatyka, E inżynieria, produkcja, budownictwo, F rolnictwo i weterynaria, G zdrowie i opieka społeczna, H usługi. Źródło: Key Data on Higher Education In Europe 2009, http://eacea.ec.europa.eu/education/eurydice/documents/key_data_series/105en.pdf, 21 stycznia 2011 r. Profil kobiet i ich znaczenie w szkolnictwie wyższym wciąż utrzymuje pewne cechy charakterystyczne. Liczba kobiet niemal w każdym przedziale wiekowym jest większa niż mężczyzn, dlatego te, im większy całkowity wskaźnik uczestnictwa w szkolnictwie wyższym, tym większy jest udział kobiet. Mężczyźni stanowią większośd jedynie w naukach ścisłych, 96

matematyce, informatyce oraz w studiach doktoranckich. Ponadto, kobiety są o wiele mniej mobilne niż mężczyźni (np. w wyborze studiów za granicą). Finansowanie szkolnictwa wyższego w Europie kontekst i fakty Dużym wyzwaniem stojącym przed rządami na całym świecie, zarówno w uprzemysłowionych, jak i w rozwijających się krajach jest reforma finansowania szkolnictwa wyższego. Ma byd ona odpowiedzią na presję rosnącego popytu sektora prywatnego dotyczącą zwiększenia dofinansowania z budżetu paostwowego, a z drugiej zaś strony na bardzo ograniczone budżety publiczne. Przez ostatnie dwadzieścia lat byliśmy świadkami tego, jak zmieniały się systemy finansowania w wielu krajach. Aby uporad się z rosnącymi kosztami, które są wynikiem m.in. coraz większej liczby studentów, nowych technologii oraz zróżnicowanych specjalizacji, europejskie instytucje szkolnictwa wyższego posiadają dwie możliwości utrzymania lub poprawy ich poziomu finansowania. Mogą domagad się dodatkowych funduszy od rządów lub zbierad fundusze od prywatnych podmiotów. W przypadku tych ostatnich mogą przyjmowad one jedną z dwóch form. Po pierwsze, są to wydatki studentów i ich rodzin nie tylko w formie czesnego, ale także w postaci opłat za usługi pomocnicze takie jak zakwaterowanie czy wyżywienie. Po drugie, od prywatnych przedsiębiorstw, organizacji non profit i organizacji pracy. Wszystkie te wydatki stanowią wkład sektora prywatnego w finansowanie instytucji szkolnictwa wyższego, jednak należy zauważyd, że nawet wtedy, gdy instytucje edukacyjne otrzymują fundusze od podmiotów prywatnych, nie oznacza to, iż nie pochodziły one pierwotnie od rządu, np. w formie transferów czy świadczeo społecznych. Jeżeli popatrzymy natomiast na wydatki z budżetu publicznego, to są one przeznaczone głownie na sfinansowanie kosztów nauczania, działalności i inwestycji oraz badania i rozwój, w tym inwestycje w urządzenia i sprzęt. W Unii Europejskiej studia wyższe są w znacznej części finansowane z sektora publicznego dotyczy to ponad 70% studentów w całej wspólnocie 65. Grecja, Norwegia, Francja, Finlandia, Szwecja, Irlandia czy Dania to paostwa, w których finansowanie ze źródeł publicznych jest niemalże jedynym źródłem dochodów szkolnictwa wyższego *w Stanach Zjednoczonych (2,1% PKB) czy Korei Płd. (1,9%PKB) sytuacja jest odwrotna przewaga 65 Kluczowe dane o szkolnictwie wyższym wydanie 2007, informacje prasowe sieci Eurydyce, http://eacea.ec.europa.eu/ressources/eurydice/pdf/countryspecificpressdos/pr088pl.pdf, 12 maja 2009 r. 97

wydatków prywatnych+ 66. W krajach uczestniczących w procesie bolooskim wydatki z sektora prywatnego stanowią ok. 1/5 z całej puli środków. Rys. 24. Wydatki na instytucje szkolnictwa wyższego jako procent PKB (2005 r.) w wybranych krajach UE Źródło: Opracowanie własne na podstawie: Education at a Glance 2010, OECD Indicators, http://www.hurriyetdailynews.com/videos/eduglance2010.pdf, 21 stycznia 2011 r. Chcąc sprostad rosnącym kosztom, które są wynikiem m.in. umasowienia studiów czy potrzeby tworzenia nowych technologii, instytucje szkolnictwa wyższego posiadają dwie możliwości. Mogą postulowad o zwiększenie wydatków publicznych, czyli dodatkowych funduszy od rządów, lub poszukiwad funduszy ze źródeł prywatnych. Te źródła prywatne to przede wszystkim czesne i wkład przedsiębiorstw, instytucji non profit, darczyocy. W Polsce jedynie 26% wydatków na instytucje szkolnictwa wyższego pochodzi ze źródeł prywatnych. Największy udział wydatków prywatnych notuje Chile. Dlaczego w Polsce ten udział nie jest wysoki (chociaż wyższy niż w krajach skandynawskich czy w Niemczech)? Odpowiedzi może byd wiele: system podatkowy, polityka rządu wobec instytucji prywatnych czy społeczne wzorce i uwarunkowania historyczne 67. Wydatki publiczne na szkolnictwo wyższe w UE W krajach UE zdecydowana większośd środków publicznych na edukację jest skierowanych do publicznych instytucji. Estonia i Słowenia przekazują ponad 80% ze swojego budżetu na uczelnie publiczne. Jednak są i takie kraje, w których do sektora szkół prywatnych 66 Education at a Glance 2008, OECD Indicators, s. 230, http://www.oecd.org/dataoecd/23/46/41284038.pdf. 67 A. Rozmus, Prywatne źródła finansowania. Kształcenia w szkołach wyższych wybrane dylematy ekonomiczno-społeczne, e-finanse vol. 6, nr 4., Rzeszów 2010r. 98

przekazywana jest znaczna pula środków pochodzących z budżetów paostwa (ponad 20%). Do tego grona zliczyd możemy Danię, Belgię i Wielką Brytanię 68. W większości krajów UE dominuje model bezpośredniego finansowania uczelni. Przeważająca częśd środków jest przeznaczona na pokrycie kosztów procesu dydaktycznego. Mimo zadawalającego wzrostu liczby przyjęd na studia wzrost wydatków publicznych na szkolnictwo wyższe ciągle nie jest na takim poziomie, jakbyśmy tego chcieli. Zdaniem Komisji Europejskiej uniwersytety w Europie nie są w stanie uzupełnid tego braku ze źródeł prywatnych 69. Pozabudżetowe wydatki na szkolnictwo wyższe w UE W Unii Europejskiej studia wyższe są w znacznej części finansowane z sektora publicznego dotyczy to ponad 70% studentów w całej wspólnocie. Grecja, Norwegia, Francja, Finlandia, Szwecja, Irlandia czy Dania to paostwa, w których finansowanie ze źródeł publicznych jest niemalże jedynym źródłem finansowania szkolnictwa wyższego. W innych krajach, np. Stanach Zjednoczonych, Japonii czy Korei Płd., sytuacja jest odwrotna przeważają wydatki prywatne: w Stanach Zjednoczonych 1,9% PKB, Korei Płd. 1,9% PKB. Narzuca się przy tym jasny ciąg przyczynowo-skutkowy: USA czy Japonia to kraje o dużej sile innowacyjnej (dużo środków na edukację pochodzi ze źródeł prywatnych), może więc te zmienne (innowacyjnośd i poziom finansowania edukacji ze źródeł prywatnych) są ze sobą powiązane. Im więcej funduszy na szkolnictwo wyższe płynie ze źródeł prywatnych, tym bardziej innowacyjna jest gospodarka danego kraju. To, rzecz jasna, jedynie hipoteza, lecz jej postawienie wydaje się byd zasadne. Rys. 25. Dystrybucja publicznych i prywatnych wydatków na instytucje szkolnictwa wyższego w % (2007 r.) w wybranych krajach UE 68 Education at a Glance 2008, OECD Indicators, http://www.oecd.org/dataoecd/23/46/41284038.pdf., s. 230. 69 Komisja Europejska, Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego. Realizacja programu modernizacji dla uniwersytetów: edukacja, badania naukowe i innowacje z 10 maja 2006 r., KOM(2006) 208, http://eur-lex.europa.eu/lexuriserv/lexuriserv.do?uri=com:2006:0208:fin:pl:pdf. 99

Źródło: opracowano na podstawie: OECD. (2010). Education at a Glance 2010: OECD Indicators. Pozyskano z http://www.hurriyetdailynews.com/videos/eduglance2010.pdf Jednym z głównych źródeł wydatków prywatnych na szkolnictwo wyższe są opłaty studenckie za studiowanie (tzw. czesne). Dane pokazują, że student ze swojego budżetu 70 przekazuje ok. 25% na czesne lub inne opłaty związane ze studiowaniem. Szkolnictwo wyższe może byd postrzegane jako taosze we Francji, Austrii, Słowenii, Słowacji i Szwajcarii (czesne stanowi tutaj co najwyżej 6% całkowitych wydatków budżetowych studenta), biorąc pod uwagę wszystkie wydatki z nim związane (zakwaterowanie, pomoce naukowe itp.) 71. Mimo iż wielu studentów może uczestniczyd w szkolnictwie wyższym bezpłatnie, to obecny trend idzie jednak w kierunku upowszechnienia czesnego (np. pomiędzy 2006 a 2008 r. w Niemczech wprowadzono stopniowo czesne we wszystkich landach, a Wielka Brytania z wyjątkiem Szkocji znacznie podwyższyła czesne w 2006 r. w ramach wyrównania opłat w sektorze szkolnictwa wyższego.) Według informacji prasowych sieci Eurydyce w czternastu krajach Europy studenci płacą czesne. Są to m.in. Hiszpania, Portugalia, Belgia, Holandia, Włochy, Austria, Litwa, Łotwa czy Bułgaria. Przeważnie jest to roczna opłata w wysokości od 200 do 1000 PPS euro 72 Szkoły wyższe mają często prawo do definiowania czesnego w ramach centralnie określonych limitów na przykład tak jak we Włoszech czy od roku 2006/1007 w Anglii 70 Jako budżet studenta rozumie się koszty na zakwaterowanie, wyżywienie, dojazd, materiały dydaktyczne etc. 71 The Bologna Process in Higher Education in Europe, op.cit., s. 85. 72 PPS euro standardowa, przeciętna dla całej grupy badanych krajów, umowna jednostka siły nabywczej. 100