Z e s z y t 2 Rozdział III Mówię do was katechezy 13-18 Rozdział IV Dałem wam wszystko katechezy 19-22 K l a s a I g i m n a z j u m
22 16. ZROZUMIEĆ PISMO ŚWIĘTE ZNACZENIE SŁOWA Wprowadzenie dla katechety Przedstawiając problematykę języka biblijnego od strony literackiej, należy pamiętać, że nie można przykładać współczesnej systematyki (podziałów na rodzaje i gatunki literackie) do starożytnych tekstów, jakimi są księgi biblijne. Można wprawdzie znaleźć w Biblii prozę, poezję i elementy dramatu. Ale już na płaszczyźnie gatunków literackich sprawa jest o wiele bardziej skomplikowana. Błędem bowiem jest szukanie w Biblii gatunków wyodrębnionych i ustalonych pod wpływem wielowiekowego oddziaływania kultury hellenistycznej, której podział literatury ma źródło u Arystotelesa, a która inspirowała i kształtowała kulturę zachodnią. Biblia ma bowiem własne gatunki, nie mające często swoich odpowiedników we współczesnym podziale. Na ogół bibliści wyróżniają siedem tak zwanych większych modeli rodzajowych: historiografia, prawo, teksty prorockie, liryka, literatura mądrościowa (gnomiczna), apokaliptyka, list. W polu każdego z tych większych struktur rodzajowych można znaleźć jeszcze wiele mniejszych form lub gatunków literackich (rodowody, kroniki, spisy, opowiadania, sagi, epopeje, relacje, przepowiednie, przysłowia, sentencje, napomnienia, wezwania, wyrocznie, przypowieści, alegorie, błogosławieństwa, modlitwy, hymny, psalmy, pieśni, lamentacje. W nauczaniu na poziomie gimnazjum nie wydaje się być celowe wprowadzanie systematyki gatunków biblijnych. Zrozumienie tej problematyki wymaga z jednej strony głębszej znajomości kultury starożytności, z drugiej utrwalonej wiedzy na temat podziału literatury w takim kształcie, w jakim uczniowie poznają ją dopiero na języku polskim. Jednak młodzież na tym poziomie dobrze rozumie potrzebę poznania znaczenia konkretnych słów dla zrozumienia sensu wypowiedzi. Wiele nieporozumień w interpretacji tekstów Pisma Świętego wynikało właśnie z niewłaściwego rozumienia oryginalnych (czyli natchnionych) słów używanych przez autorów biblijnych. Znane są przykłady takiego błędnego odczytania znacze-
16. Zrozumieć Pismo Święte znaczenie słowa 23 nia słów. Np. w czasach propagandy ateistycznej w książce Opowieści biblijne Zenon Kosidowski wyciągnął daleko idące wnioski z faktu, że Mojżesza przedstawiano z rogami (tak m.in. wyrzeźbił go Michał Anioł). Kosidowski uważał, że miało to ścisły związek z egipskim kultem byka Mojżesz miał więc być zapożyczonym z Egiptu bożkiem. Jednak rogi na głowie Mojżesza wzięły się właśnie z nieporozumienia słownego. W Księdze Wyjścia promieniowanie twarzy Mojżesza po spotkaniu z Bogiem (Wj 34, 29. 35) jest wyrażone słowem hebrajskim qaran, które poza znaczeniem promienieć ma także znaczenie wypuszczać rogi. W Wulgacie (łacińskim tłumaczeniu Biblii) użyto na to miejsce słowa cornuta, co dosłownie znaczy rogata. Jak widać Michał Anioł (i wielu innych twórców), opierało się na łacińskim tłumaczeniu Biblii. Wielu ludzi w Kościele niezależnie od biblistów miało intuicję i świadomość wartości oryginalnych tekstów Pisma Świętego. Św. Teresa od Dzieciątka Jezus mówiła, że pragnęłaby poznać język, którym posługiwał się Jezus. Czesław Miłosz, który znał język grecki, w dojrzałym wieku uczył się języka hebrajskiego, aby móc w oryginale czytać i tłumaczyć Księgi Starego Testamentu. Kościół zalecił, aby tłumaczenia Biblii dokonywać z języków oryginalnych: hebrajskiego, aramejskiego i greckiego. W obecnej katechezie uczniowie zapoznają się z problemem rozumienia słów oryginalnych na podstawie tekstu o braciach Jezusa oraz przypowieści o nielitościwym dłużniku. Uwrażliwiamy ich na korzystanie z komentarzy biblijnych np. w Biblii Tysiąclecia i uczymy krytycznego czytania tekstów Pisma Świętego. MATERIAŁY I POMOCE: podręcznik ucznia, Pismo Święte, świeca (można wykorzystać ołtarzyk przygotowany wcześniej w ramach zadania dodatkowego przez ochotnika). Scenariusz katechezy Część wstępna katechezy Katechezę można rozpocząć od krótkiej rozmowy w oparciu o ilustrację z podręcznika ucznia (s. 48). Katecheta stawia pytania. Dlaczego między synem i ojcem powstało nieporozumienie? Po odpowiedziach uczniów katecheta zadaje kolejne pytanie. Czy znacie inne przykłady nieporozumień lub dwuznaczności słów? Być może uczniowie podadzą podobne przykłady nieporozumień.
24 III. Mówię do Was Katecheta poleca zapisanie tematu: Zrozumieć Pismo Święte znaczenie słowa i wstępnej notatki. Księga win może oznaczać księgę napojów alkoholowych lub księgę przewinień, występków, błędów, grzechów. Część zasadnicza katechezy Katecheta przypomina prawdę o ludzkim języku Boga. Proponuje chętnym uczniom (nie więcej niż trzem) głośne odczytanie pracy domowej z poprzedniej katechezy (zadanie 4., podręcznik ucznia s. 47). Potem dodaje kilka słów. Chcąc dobrze poznać prawdę Bożą zawartą w Piśmie Świętym, trzeba dobrze zrozumieć język autora natchnionego, słowa jakich użył, formę, jaką dał swojej wypowiedzi czyli gatunek biblijny, a także intencję, z jaką pisał. Dziś skupimy się na zjawisku niejednoznaczności słów. Opracowanie zadania 2. i 3. Katecheta odczytuje teraz głośno przypowieść o niegodziwym słudze (Mt 18, 23-35). Może to uczynić w sposób uroczysty, korzystając z Pisma Świętego, a nie z podręcznika ucznia. Następnie poleca uczniom przygotowanie ustnej odpowiedzi na pytanie zawarte w zadaniu 2. Jak rozumiesz przypowieść Jezusa o nielitościwym dłużniku? Uczniowie powinni zauważyć najpierw, że nie można rozumieć jej treści dosłownie, lecz trzeba odkryć jej głębszy sens. W związku z tym poleca przeczytać krótki tekst Zrozumieć słowo (s. 48) i objaśnienie zawarte w zadaniu 3. na temat talentu jako jednostki monetarnej. Katecheta prowadzi uczniów do sformułowania wniosku, że Jezus nie chce nas pouczać o jednostce monetarnej, jaką był talent ani w opowiadaniu nie każe nam się domyślać czy takie wydarzenie miało miejsce czy też nie, ale poprzez podobieństwo chce nam ukazać prawdę zawartą w przypowieści prawdę o niezmierzonym Bożym miłosierdziu. W ten sposób możemy przejść do odpowiedzi na pytanie zawarte w zadaniu 3. i zachęcić uczniów do głębszej interpretacji słów Jezusa, który pokazując Boże miłosierdzie, wzywa także nas do naśladowania Boga w postawie przebaczenia. Co więcej, uzależnia Boże przebaczenie od naszej postawy wobec naszych winowajców. Uwaga! Intencją katechety jest doprowadzenie uczniów do wniosku opisanego powyżej, nie może jednak odrzucać poprawnych, choć nieprzydatnych w tej lekcji uczniowskich odpowiedzi. Uczniowie mogą wskazać jeszcze: nieokreślony czas i miejsce, nieokreślonych bohaterów (nie mają imion), obecność króla, powtarzalność zdarzeń itp. jako elementy, które nie są w tym opowiadaniu biblijnym dla Jezusa istotne.
16. Zrozumieć Pismo Święte znaczenie słowa 25 Jako przykład właściwego rozumienia słów można teraz przeprowadzić dyskusję na podstawie tekstu pod hasłem: Jak sądzisz?. Uczniowie podają najpierw własną interpretację fragmentu Ewangelii według św. Mateusza (11, 25-26). Potem katecheta wyjaśnia, że słowa mądry i roztropny oznaczają w tekście oryginalnym wykształcony i błyskotliwy. Za takich uważano faryzeuszy i uczonych żydowskich. Prostaczek oznacza człowieka prostego, o czystym sercu. Właśnie uczniowie Jezusa często nie byli wykształceni, ale przyjęli tajemnicę królestwa mesjańskiego z prostotą i wiarą. MODLITWA Słowa Pisma Świętego są skierowane do wszystkich ludzi także dzisiaj. Nauka Jezusa jest trudna do przyjęcia, ale jako jedyna daje obietnicę i nadzieję szczęścia nieprzemijającego. Pomyśl, co dzisiaj Jezus mówi do ciebie w przypowieści o niegodziwym słudze. Chwila ciszy. Odmawiając teraz modlitwę Ojcze nasz, zróbmy krótką przerwę po słowach mówiących o przebaczaniu. Możemy wtedy powiedzieć w myślach: Naucz mnie, Panie, przebaczać. Ojcze nasz... Podsumowanie Na poprzedniej i dzisiejszej katechezie przekonaliśmy się, że nie zawsze dobrze rozumiemy teksty biblijne, nawet jeśli czytamy je z uwagą. Czy wobec tego faktu jesteśmy bezradni? Celem tego pytania jest zwrócenie uwagi uczniów na przydatność, a czasem nawet konieczność sięgnięcia do komentarzy, chociażby tych, które są zawarte w przypisach do Biblii Tysiąclecia. Katecheta uwrażliwia uczniów na funkcje homilii często duszpasterze objaśniają zawiłe, ale konieczne do zrozumienia przekazu biblijnego kwestie filologiczne. Jeśli nie znalazł się uczeń, który wykonał zadanie dodatkowe z poprzedniej katechezy, można zachęcić do ponownej próby zrobienia tego zadania z wykorzystaniem komentarzy biblistów w Biblii Tysiąclecia. Zadanie domowe ZADANIE 1. (pisemnie). Dla chętnych zadanie dodatkowe.
26 III. Mówię do Was Zapis w zeszycie Temat: Zrozumieć Pismo Święte znaczenie słowa. Notatka: Księga win może oznaczać księgę napojów alkoholowych lub księgę przewinień, występków, błędów, grzechów. ZADANIE 1. Klucz do Pytań i zadań ZADANIE 1. Jezus nie miał braci, wieloznaczność słowa brat w języku hebrajskim nie uprawnia do takiego wniosku. ZADANIE 2. Honorujemy odpowiedzi uczniów wskazujące na trudną do zrozumienia przez człowieka zdolność przebaczania win przez Boga i częsty brak takiej zdolności u ludzi (nawet tych, którzy doświadczyli miłosierdzia Boga). ZADANIE 3. Elementy nieistotne w przypowieści o niegodziwym słudze: nieprecyzyjna kwota długu, ale także: nieokreślony czas i miejsce, nieokreśleni bohaterowie (nie mają imion), obecność króla, powtarzalność zdarzeń. Zadanie dodatkowe Uczeń w swoim tekście powinien ominąć słowo talent, zastępując je innymi wyrażeniami wielkiej sumy. Może także zawierać współczesny kontekst: np. bankiera itp. Materiały i pomoce na następną katechezę: podręcznik ucznia, kawałek białej szyby i witraż (może to być maleńki dekoracyjny element używany w domach do ozdobienia szyb, np. aniołek, owoc lub motyl).
69 Spis treści III. Mówię do Was 13. Jak Bóg daje się poznać?... 1 14. Biblioteka nad bibliotekami... 8 15. Zrozumieć Pismo Święte kontekst... 15 16. Zrozumieć Pismo Święte znaczenie słowa... 22 17. Zrozumieć Pismo Święte środki stylistyczne... 27 18. Jak czytać Pismo Święte?... 33 IV. Dałem Wam wszystko 19. Sens i pochodzenie świata... 41 20. Kim jest człowiek? Kim ja jestem?... 48 21. Bóg-Stwórca uczy dobrej pracy... 54 22. Granice wolności... 61