Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego RSI LORIS PLUS Anna Rogut, Bogdan Piasecki
Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego RSI LORIS PLUS Anna Rogut, Bogdan Piasecki 6th FRAMEWORK PROGRAMME, Structuring the European Research Area, Regional Innovation Policies including new tools and approaches Łódź, 2008
Projekt graficzny i skład DTP: Irena Laszczyk e-mail: ilaszczyk@interia.pl Redakcja językowa: Oksana Hałatyn-Burda Copyright by: Społeczna Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości i Zarządzania w Łodzi 90-011 Łódź, Kilińskiego 109, tel./fax (42) 676 25 30, w. 39 ISBN: 978-83-60230-57-2 Druk i oprawa: Drukarnia GREEN, Plac Komuny Paryskiej 4, 90-007 Łódź, tel. 42 632 27 13, fax. 42 632 27 13, 0 604 507 082, e-mail: wydawnictwo@post.pl
Spis treści - Spis tabel - Spis rysunków Podziękowanie - Streszczenie Wprowadzenie Globalne trendy Pozycja województwa łódzkiego Nowe fakty Przesłanki modyfikacji Regionalnej Strategii Innowacji Druga generacja Regionalnej Strategii Innowacji RSI LORIS PLUS Monitoring i ewaluacja RSI LORIS PLUS Wykaz źródeł - Suplement
Spis treści SPIS TREŚCI 4 SPIS TABEL 6 SPIS RYSUNKÓW 8 PODZIĘKOWANIE 12 STRESZCZENIE 14 1. WPROWADZENIE 18 1.1. IDEA SYSTEMOWEGO PODEJŚCIA DO PROCESU INNOWACJI 18 1.2. W STRONĘ OPERACJONALIZACJI REGIONALNEJ STRATEGII INNOWACJI 18 1.3. RELACJA STRATEGII DO INNYCH REGIONALNYCH DOKUMENTÓW STRATEGICZNYCH 19 1.4. PARTNERZY I REALIZATORZY ZADAŃ 20 2. GLOBALNE TRENDY 22 2.1. DEINDUSTRIALIZACJA 22 2.2. INTEGRACJA ŁAŃCUCHA WARTOŚCI 26 2.3. DELOKALIZACJA 26 2.4. ZACIERANIE GRANIC MIĘDZY PRZEMYSŁEM I USŁUGAMI 27 3. POZYCJA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 28 3.1. POZIOM ROZWOJU GOSPODARCZEGO 28 3.1.1. Wartość dodana brutto 28 3.1.2. Produkt krajowy brutto 29 3.1.3. Rynek pracy 31 3.1.4. Atrakcyjność inwestycyjna województwa 33 3.2. POZYCJA INNOWACYJNA WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 35 3.2.1. Nasycenie przemysłami wysokich i średnich technologii i usługami zaawansowanymi technologicznie 39 3.2.1.1. Przemysły wysokich i średnich technologii 39 3.2.1.2. Usługi zaawansowane technologicznie i wiedzochłonne 45 3.2.2. Intensywność nakładów na działalność badawczo-rozwojową 47 3.2.3. Intensywność nakładów na działalność innowacyjną przedsiębiorstw 51 3.3. ZAMIAST PODSUMOWANIA. MOCNE I SŁABE STRONY WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO 55 4. NOWE FAKTY 58 4.1. ANALIZA KLASTEROWA. OBSZARY REGIONALNYCH KOMPETENCJI 58 4.1.1. Mapa potencjalnych klasterów 60 4.1.2. Powiązania międzygałęziowe 66 4.1.3. Inicjatywy środowiskowe 67 4.2. BENCHMARKING REGIONALNY. CZEGO BRAKUJE REGIONALNEJ INFRASTRUKTURZE BIZNESU? 76 4.3. AUDYT TECHNOLOGICZNY I INNOWACYJNY. MOCNE I SŁABE STRONY ZARZĄDZANIA INNOWACJAMI W REGIONALNYCH FIRMACH 80 4.4. FORESIGHT REGIONALNY 81 4.4.1. Kierunki przyszłego rozwoju województwa 82 4.4.1.1. Wiodące siły, trendy i słabe sygnały 82 Wiodące siły 82 Trendy 83 Słabe sygnały 84 4.4.1.2. Scenariusze rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy 84 4
4.4.2. Kierunki transformacji regionalnego przemysłu 86 4.4.2.1. Wiodące siły, trendy, słabe sygnały 88 Wiodące siły 88 Trendy 89 Słabe sygnały 90 4.4.2.2. Scenariusze transformacji regionalnych przemysłów 90 4.5. EWALUACJA REGIONALNYCH POLITYK INNOWACYJNYCH W OBSZARACH POLITYKI PRZEMYSŁOWEJ I RYNKU PRACY 96 4.5.1. Efektywność polityki przemysłowej 96 4.5.2. Efektywność działań podejmowanych na lokalnym rynku pracy 97 5. PRZESŁANKI MODYFIKACJI REGIONALNEJ STRATEGII INNOWACJI 98 5.1. REWOLUCYJNY CZY EWOLUCYJNY MODEL ZMIAN STRUKTURY GOSPODARCZEJ 98 5.2. KIERUNKI POŻĄDANYCH ZMIAN 99 5.3. BARIERY TRANSFORMACJI 100 5.4. SEKTOROWE PODEJŚCIE DO TRANSFORMACJI 103 5.5. KONCENTRACJA NA ZAMIERZONYCH PRZEWAGACH KONKURENCYJNYCH 104 5.6. FILOZOFIA INTERWENCJI 105 6. DRUGA GENERACJA REGIONALNEJ STRATEGII INNOWACJI RSI LORIS PLUS 106 6.1. WIZJA 106 6.2. PRIORYTETY I INSTRUMENTY RSI LORIS PLUS 106 6.3. PLAN AKCJI 110 7. MONITORING I EWALUACJA RSI LORIS PLUS 120 7.1. MONITORING 120 7.2. EWALUACJA 129 7.2.1. Zmiany w efektywności regionalnego systemu innowacji w efekcie wdrożenia RSI LORIS PLUS 131 7.2.2. Wpływu RSI LORIS PLUS na rozwój województwa 135 WYKAZ ŹRÓDEŁ 138 SUPLEMENT 146 5
Spis tabel TABELA 1: RSI LORIS PLUS a Strategia Rozwoju Województwa Łódzkiego 19 TABELA 2: RSI LORIS PLUS a Strategia Rozwoju Klastra w Łodzi 20 TABELA 3: Dynamika WDB na 1 pracującego według rodzajów działalności. Województwo łódzkie na tle Polski 29 TABELA 4: Czynniki brane pod uwagę przy ocenie atrakcyjności inwestycyjnej 33 TABELA 5: Atrakcyjność inwestycyjna województw w latach 2005-2007 34 TABELA 6: Pozycjonowanie atrakcyjności inwestycyjnej województwa łódzkiego 34 TABELA 7: Wskaźniki brane pod uwagę przy ustalaniu wartości RRSII 36 TABELA 8: Pozycja innowacyjna polskich województw w UE25 37 TABELA 9: Klasyfikacja przemysłów według poziomu zaawansowania technologicznego 40 TABELA 10: Przedsiębiorstwa wysokotechnologiczne w Polsce w 2000 i 2005 roku 42 TABELA 11: Istotne koncentracje zatrudnienia (LQ>1,25) w przemysłowych branżach high tech w województwie łódzkim 44 TABELA 12: Typologia usług wiedzochłonnych 45 TABELA 13: Istotne koncentracje zatrudnienia (LQ>1,25) w usługach wiedzochłonnych w województwie łódzkim 46 TABELA 14: Przedsiębiorstwa przemysłowe, które poniosły nakłady na działalność innowacyjną w 2005 r. według sekcji i działów PKD 55 TABELA 15: Zweryfikowana diagnoza województwa łódzkiego. Mocne i słabe strony województwa łódzkiego na tle Polski 56 TABELA 16: Współczynniki lokacyjne dla przetwórstwa przemysłowego według grup PKD (okres 2002-2003) 62 TABELA 17: Krzyżowa klasyfikacja grup przetwórstwa przemysłowego według wartości współczynników lokacyjnych oraz udziału w zatrudnieniu 64 TABELA 18: Wykaz usług informacyjnych, szkoleniowych i doradczo-konsultingowych 76 TABELA 19: Trendy związane z kierunkami rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy 83 TABELA 20: Słabe sygnały charakteryzujące kierunki rozwoju województwa jako regionu opartego na wiedzy 84 TABELA 21: Trendy określające kierunki transformacji przemysłu spożywczego, włókienniczego i odzieżowego 89 TABELA 22: Słabe sygnały określające kierunki transformacji przemysłu spożywczego, włókienniczego i odzieżowego 90 TABELA 23: Trendy w innych przemysłach istotnych dla pozycji innowacyjnej województwa łódzkiego 93 TABELA 24: Kierunki przekształceń sprzyjające transformacji regionalnych przemysłów 99 TABELA 25: Bariery transformacji 101 TABELA 26: RSI LORIS PLUS: priorytety i instrumenty 108 TABELA 27: Plan akcji (wybrane najpilniejsze akcje podejmowane w okresie 2008-2009) 112 TABELA 28: Korelacja między nakładami na innowacje, innowacjami i rozwojem gospodarczym 122 TABELA 29: Wskaźniki monitorowania RSI LORIS PLUS (wskaźniki efektywności regionalnego systemu innowacji) 124 TABELA 30: Dodatkowe wskaźniki innowacji w usługach 129 6
TABELA 31: Uczestnicy regionalnego systemu innowacji 131 TABELA 32: Matryca regionalny system innowacji (wskaźniki rezultatu akcji vs. wskaźniki efektywności regionalnego systemu innowacji) 132 TABELA 33: Działania i wskaźniki rezultatu dla priorytetu III. Współpraca/ klastery/sieci badawczo-rozwojowe 133 TABELA 34: Matryca - Regionalnego systemu innowacji (oczekiwany poziom oddziaływania RSI LORIS PLUS, priorytet III, na wskaźniki efektywności regionalnego systemu innowacji) 134 TABELA 35: Matryca oddziaływania 136 7
Spis rysunków RYSUNEK 1: Zmiany w udziale zatrudnionych w przemyśle w ogólnej liczbie zatrudnionych w okresie 1970-2003 23 RYSUNEK 2: Zmiany zatrudnienia w podstawowych sektorach przemysłowych w krajach G7 w okresie 1979-2001 23 RYSUNEK 3: Zmiany w zatrudnieniu w przemyśle w krajach OECD w okresie 1990-2003 w podziale na przemysły wysokich, średnich wysokich, średnich i niskich technologii 24 RYSUNEK 4: Profil specjalizacyjny krajów na podstawie struktury handlu zagranicznego (według danych 2003) 25 RYSUNEK 5: Zmiany struktury WDB w okresie 2000-2004 według województw 28 RYSUNEK 6: Dynamika PKB w okresie 2000-2005 w relacji do średniej krajowej według województw 29 RYSUNEK 7: Ranking regionów według wielkości PKB per capita w 2005 r. w relacji do średniej krajowej 30 RYSUNEK 8: Struktura pracujących w województwie łódzkim w 2006 31 RYSUNEK 9: Zmiany struktury pracujących w okresie 2003-2006 według województw 32 RYSUNEK 10: Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2006. W relacji do średniej krajowej według województw (bez podmiotów gospodarczych o liczbie pracujących do 9 osób) 32 RYSUNEK 11: Przemysły średnich i wysokich technologii. Wskaźniki regionalne w relacji do średniej UE25. Województwo łódzkie na tle polskich województw 38 RYSUNEK 12: Usługi zaawansowane technologicznie. Wskaźniki regionalne w relacji do średniej UE25. Województwo łódzkie na tle polskich województw 38 RYSUNEK 13: Odsetek skupisk i potencjalnych skupisk wysoko technologicznych według województw (według danych z 2002) 41 RYSUNEK 14: Relacja liczby firm high tech na 1 mln mieszkańców do średniej krajowej według województw 42 RYSUNEK 15: Dynamika zmian liczby firm high tech w latach 2000-2005 według województw 43 RYSUNEK 16: Usługi wiedzochłonne 45 RYSUNEK 17: Liczba jednostek B+R według województw (2005) 47 RYSUNEK 18: Dynamika nakładów na działalność B+R w okresie 1997-2005 w relacji do średniej krajowej według województw 47 RYSUNEK 19: Struktura nakładów wewnętrznych na działalność B+R według rodzajów badań i województw (2005) 48 RYSUNEK 20: Udział nakładów na B+R w PKB w relacji do średniej krajowej według województw 49 RYSUNEK 21: Nakłady na B+R na 1 mieszkańca w relacji do średniej krajowej według województw 49 RYSUNEK 22: Zatrudnienie w działalności B+R na 1000 mieszkańców w relacji do średniej krajowej według województw 50 RYSUNEK 23: Zatrudnienie pracowników naukowo-badawczych na 1000 mieszkańców w relacji do średniej krajowej według województw 50 RYSUNEK 24: Dynamika nakładów na działalność innowacyjną firm w okresie 2003-2005 według województw w porównaniu do średniej krajowej 52 RYSUNEK 25: Odsetek przedsiębiorstw, które wprowadziły innowacje techniczne w okresie 2003-2005 według województw w porównaniu do średniej krajowej 52 8
RYSUNEK 26: Udział przedsiębiorstw, które w 2005 r. poniosły nakłady na działalność innowacyjną według województwa 53 RYSUNEK 27: Nakłady przypadające na 1 przedsiębiorstwo prowadzące działalność innowacyjną w tys. zł (ceny bieżące 2005 r.) według województwa 53 RYSUNEK 28: Udział patentów zgłoszonych przez firmy zlokalizowane w województwie łódzkim w ogólnej liczbie zgłoszeń patentowych w 2005 r. według województw 54 RYSUNEK 29: Struktura przeciętnego zatrudnienia w przemyśle przetwórczym w województwie łódzkim (2006) 54 RYSUNEK 30: Analiza wiodących sił, trendów i słabych sygnałów 82 RYSUNEK 31: Trajektorie przekształceń przemysłu 88 RYSUNEK 32: Scenariusze transformacji regionalnych przemysłów 94 RYSUNEK 33: Model zorientowanego na innowacje rozwoju ekonomicznego regionu 104 RYSUNEK 34: Struktura RSI LORIS PLUS 107 RYSUNEK 35: Logika interwencji publicznej 120 RYSUNEK 36: Model sektorowych wskaźników innowacji 121 RYSUNEK 37: Model OOMB regionalnych polityk innowacyjnych 130 RYSUNEK 38: Schemat budowy matrycy regionalnego systemu innowacji 132
10
11
Podziękowanie LORIS PLUS jest drugą powstałą na przestrzeni ostatnich kilku lat generacją Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Łódzkiego. Jest to wynik trwających prawie trzy lata prac dużego zespołu naukowców techników i ekonomistów oraz praktyków gospodarczych z których wielu wcześniej uczestniczyło w pracach nad przygotowaniem pierwszej wersji strategii RIS LORIS. Celem badań prowadzonych w ramach projektu LORIS PLUS było wypracowanie nowej wizji rozwoju regionu i zarekomendowania działań, które prowadzić będą do uczynienia z województwa łódzkiego regionu opartego na wiedzy. Od osób, które w nich uczestniczyły wymagało to zarówno doskonałej znajomości regionu, jak i wiedzy na temat metod, które służą poszukiwaniom najbardziej efektywnych rozwiązań, które do tego prowadzą. Zakończenie prac nad strategią i przyjęcie jej przez powołany przez Marszałka Województwa Podkomitet Sterujący oraz przekazanie jej do rąk polityków, którzy decydować będą o kierunkach polityki innowacyjnej i uruchomieniu różnych instrumentów wspierających tą politykę, jest okazją do podziękowania osobom, którzy tę strategię tworzyli i których opinie i sugestie inspirowały do nadania jej obecnego kształtu. Szczególne wyrazy podziękowania chcielibyśmy skierować do grupy łódzkich naukowców, pracowników Uniwersytetu Łódzkiego, Politechniki Łódzkiej i Społecznej Wyższej Szkoły Przedsiębiorczości i Zarządzania, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego oraz Instytutów Sadownictwa i Kwieciarstwa i Ekonomiki Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Spośród licznego grona naukowców, pracujących w tych uczelniach i instytutach, którzy uczestniczyli w badaniach szczególne podziękowania kierujemy do profesorów: Tadeusza Markowskiego, Tadeusza Marszała, Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Stefana Krajewskiego, Aleksandry Jewtuchowicz, Zdzisławy Libudzisz, Ewy Nebesny, Lecha Michalczuka, Krzysztofa Krygiera, Andrzeja Pisuli i Romana Urbanowicza oraz doktorów: Wiesławy Krysiak, Zbigniewa Przygodzkiego i Iwony Świeczewskiej. Dziękujemy pracownikom administracji regionalnej, Łódzkiej Agencji Rozwoju Regionalnego i instytucji otoczenia biznesu w tym szczególnie: Członkowi Zarządu Województwa pani doktor Elżbiecie Hibner, doktorowi Włodzimierzowi Mielczarkowi, panom: Jackowi Skwierczyńskiemu i Marcinowi Podgórskiemu, Ewie Paturalskiej-Nowak, Wojciechowi Michalskiemu i Urszuli Królikowskiej, Pawłowi Żuromskiemu, Błażejowi Moderowi i doktorowi Bogdanowi Mazurkowi, pani doktor Ewie Sadowskiej-Kowalskiej, panom: Wiesławowi Słomce, Tomaszowi Rychlewskiemu, Zbigniewowi Sokołowskiemu, Jackowi Grudniowi i innym autorom założeń badawczych, uczestnikom badań, wizyt studyjnych, spotkań grup roboczych i warsztatów scenariuszowych. Dziękujemy także ekspertom-respondentom rund delfickich w badaniach związanych z foresightem regionalnym i foresightami technologicznymi, menedżerom przedsiębiorstw, w których przeprowadzaliśmy badania benchmarkingu, audytu technologicznego i innowacyjnego oraz uczestnikom licznych spotkań i regionalnych forów innowacyjnych. Serdecznie dziękujemy zagranicznym partnerom projektu i konsultantom, którzy uczestniczyli w opracowaniu strategii, organizowali wizyty studyjne i dzielili się z nami swoimi doświadczeniami, a zwłaszcza naszym partnerom w projekcie LORIS PLUS: Irmie Priedl i Hansowi-Christianowi Jägerowi z Austrii, profesorom: Mario Armenie i Francesko Losurdo z Włoch oraz Stevenowi Johnsonowi z Wielkiej Brytanii, Marji Toivonen z Finlandii, Bistrze Vassilevej z Bułgarii oraz Kristoferowi Erlandssonowi ze Szwecji, których zaprosiliśmy do udziału w poszczególnych zadaniach badawczych. 12
Zakończenie prac nad projektem jest także okazją do podziękowania pani Monice Fabińskiej, Sylwii Kosińskiej, Maciejowi Bieńkiewiczowi, Kazimierzowi Kubiakowi, Renacie Karolewskiej, Monice Piaseckiej i Magdalenie Raszce, pracownikom Instytutu Przedsiębiorczości i Rozwoju Ekonomicznego przy SWSPiZ za ich zaangażowanie w organizację całego procesu badawczego, informację o rezultatach badań i promocji ich wyników. Bogdan Piasecki, Anna Rogut Instytut EEDRI przy SWSPiZ 13
Streszczenie Pierwsze prace nad regionalną strategią innowacji RSI LORIS rozpoczęto w województwie łódzkim w 2003 roku a w roku 2004 przyjęto pierwszą strategię. W międzyczasie Strategię rozwoju województwa Łódzkiego, uchwalono Regionalny Program Operacyjny na lata 2007-2013 i przyjęto kilka istotnych dokumentów programowych w obszarach objętych RSI LORIS, zwłaszcza strategię ezdrowia oraz iłódzkie 2013. Prace prezentowane w niniejszym raporcie miały na celu aktualizację diagnozy i zwiększenie efektywności regionalnej polityki innowacyjnej. Objęły one, obok szerokich studiów literaturowych, takie obszary, jak: klastery, audyt technologiczny i innowacyjny, benchmarking i foresight regionalny, doświadczenia i dobre praktyki partnerskich regionów, jakimi były Dolna Austria i Apulia. Całość uzyskanych rezultatów posłużyła przygotowaniu drugiej generacji regionalnej strategii innowacji RSI LORIS. Wyniki badań prowadzonych w latach 2006-2007 dowodzą, że w okresie 2001-2006 sytuacja społeczno-ekonomiczna województwa łódzkiego uległa znacznej poprawie. Wzmocnił się także potencjał innowacyjny województwa. Jednak dynamika dokonanych zmian była stosunkowo niska (zbliżona do lub niższa od średniej krajowej). W efekcie, województwo nie wykształciło masy krytycznej, niezbędnej do przyspieszenia budowy w regionie gospodarki opartej na wiedzy (wizja przyjęta w RSI LORIS), i utrzymało dystans dzielący nas od prawdziwych liderów, zwłaszcza województwa mazowieckiego, i w dalszej kolejności, śląskiego, małopolskiego czy dolnośląskiego. Analiza klasterów regionalnych potwierdziła, że proces tworzenia i rozwijania sieci współpracy napotyka na szereg barier, istotnych zwłaszcza dla mniejszych firm. Należą do nich przede wszystkim: brak strategicznego uczestnika pełniącego rolę integratora sieci, deficyt zaufania, brak czasu na współpracę, niski poziom świadomości co do możliwości i korzyści współpracy i ograniczone zasoby. Dlatego w rzeczywistości współpraca między firmami różnej wielkości, uczelniami, jednostkami badawczo-rozwojowymi, innymi uczestnikami należy do rzadkości. Jednak w ostatnim okresie pojawia się szereg interesujących inicjatyw klasterowych, będących, na razie, na etapie tworzenia struktur organizacyjnych umożliwiających przygotowanie wspólnych strategii i przyszłe pozyskiwanie środków finansowych. Benchmarking regionalny wskazał na brak istotnych zmian w efektywności regionalnej infrastruktury wsparcia biznesu w porównaniu z sytuacją stwierdzoną w latach 2003-2004. Tak teraz, jak i wtedy, do podstawowych mankamentów otoczenia biznesu można było zaliczyć: dużą rozbieżność między dotychczasowym (niskim) a potencjalnym (dużym) popytem na usług informacyjne, szkoleniowe i doradczo-konsultingowe; słabą zgodność istniejącej oferty z potrzebami firm, zwłaszcza w zakresie usług specjalistycznych i wąsko specjalistycznych; niedostateczną informację o istniejącej ofercie; małą, nawet w porównaniu z innymi polskimi regionami, liczbę organizacji pośredniczących w transferze innowacji i stosunkowo niską jakość świadczonych usług. Te zarzuty najczęściej dotyczyły usług oferowanych na warunkach niekomercyjnych. Dużo lepiej oceniano usługi oferowane przez firmy konsultingowo-doradcze działające na typowo komercyjnych zasadach. Było to zbieżne z jedną z ostatnich ekspertyz, przygotowaną na zamówienie Ministerstwa Gospodarki, która wskazywała na niski poziom potencjału ludzkiego w organizacjach otoczenia biznesu, brak współpracy z jednostkami naukowo-badawczymi, słaby kontakt z gospodarką. Audyt innowacyjny i technologiczny zwrócił uwagę na stosunkowo niską wiedzę na temat technik zarządzania innowacjami i brak (w większości firm) wykształconej kultury innowacyjnej. 14
Z rund delfickich wyłoniły się dwa możliwe scenariusze rozwoju województwa. Oba zorientowane na konwergencję wewnętrzną (efekt doganiania), jednak pierwszy z nich preferował rozwój policentryczny, i wyrównywanie różnic wewnątrzregionalnych, drugi zaś, rozwój centralno-peryferyjny i rosnące zróżnicowanie wewnątrzregionalne. Konwergencji wewnętrznej powinien towarzyszyć rosnący dobrobyt, ale także wzrost kosztów prowadzenia działalności gospodarczej (co najmniej do poziomu średniej krajowej). To zaś nie wykluczało przenoszenia produkcji pracochłonnej do regionów/krajów o niższych kosztach siły roboczej. Alternatywnym kierunkiem okazało się przekształcanie regionalnych przemysłów z pracochłonnych w naukoi kapitałochłonne, zmierzające do: (1) przechodzenia od indywidualnej rywalizacji do zespołowej (klastery) konkurencji; (2) przesuwania się w górę łańcucha wartości, w kierunku faz generujących wyższą wartość dodaną. W efekcie uzyskano czteropolową macierz potencjalnych scenariuszy transformacji regionalnych przemysłów kontynuację dotychczasowych trendów, wspieranie rodzimych liderów, tworzenie lokalnych klasterów przemysłowych i budowę sektorowych systemów innowacji zdolnych stawić czoła globalnej konkurencji. Najmniej korzystny okazał się scenariusz kontynuacji dotychczasowych trendów, prowadzący, w dłuższym okresie, do degradacji regionalnego przemysłu. Za najbardziej prawdopodobny, przynajmniej w krótszym okresie czasu (do 2013 roku) uznano scenariusz rozwoju lokalnych klasterów przemysłowych, który w późniejszym okresie powinien prowadzić do powstania sektorowych systemów innowacji. Rozważania te sugerowały koncentrację na sześciu problemach. Należały do nich: - wybór między rewolucyjnym a ewolucyjnym modelem zmian struktury gospodarczej, - określenie kierunków pożądanych zmian, - zdefiniowanie instrumentów przełamywania barier transformacji, - koncentracja na sektorowym podejściu do transformacji, - położenie nacisku na kształtowanie zamierzonych przewag, - konsensus co do roli mechanizmów rynkowych w procesie transformacji. Zredefiniowano także wizję przyświecającą Regionalnej Strategii Innowacji, nadając jej następujące brzmienie: W okresie do 2020 roku województwo łódzkie się w gronie najbardziej innowacyjnych polskich regionów, PKB na 1 mieszkańca znacznie przekroczy średnią krajową a region stanie się atrakcyjnym miejscem pracy i zamieszkania. Dla realizacji wizji wytypowano sześć priorytetów: I. Kwalifikacje/umiejętności/kompetencje (budowa i rozbudowa kapitału ludzkiego w regionie jako warunku zdecydowanego wzrostu zdolności absorpcyjnych firm). II. Radykalne innowacje (rozbudowa potencjału badawczo-rozwojowego i innowacyjne -go regionalnych firm). III. Współpraca/klastery/sieci badawczo-rozwojowe (zwiększenie otwartości na i two- -rzenie warunków do rozwoju regionalnych klasterów i sieci badawczo-rozwojowych). IV. Usługi dla innowacji (rozwój rynku usług, zwłaszcza wysoko specjalistycznych, wspierających działalność firm (informacyjnych, szkoleniowych, doradczo-konsutingo wych, związanych z transferem wiedzy. i technologii i wzrost jakości świadczonych usług). 15
V. Finanse dla innowacji (rozwój regionalnych instytucji finansowych pracujących na rzecz transformującej się gospodarki). VI. Zarządzanie transformacją (budowa efektywnych struktur wdrażania RSO LORIS PLUS. Rozwój kwalifikacji i umiejętności regionalnej administracji w zakresie wspomagania transformacji gospodarki zarówno na poziomie koncepcji, jak i wdrożenia). Określono także kompozycję instrumentów: Popytowych (kierowane do firm) i podażowych (kierowane do otoczenia biznesu: sfery badawczo-rozwojowej oraz finansowych i pozafinansowych instytucji wsparcia biznesu). Horyzontalnych (kierowanie tych samych instrumentów do ogółu firm/instytucji; przykładem takich instrumentów może być fundusz poręczeń kredytowych, szkolenia w zakresie dostępu do programów pomocowych itp.) Sektorowych (adresatem tych działań są firmy/instytucje zlokalizowane w ramach określonych przemysłów czy określonych produktów/technologii; przykładem takich instrumentów może być wspomaganie działalności badawczo-rozwojowej w obszarze nanotechnologii czy tworzenie funduszy zalążkowych dla firm biotechnologicznych). Pewne instrumenty mogą mieć charakter mieszany (np. uniwersalne instrumenty zarządzania wiedzą, takie jak audyt innowacyjny z wyodrębnionymi klasterowym sektorowymi bazami danych dla benchmarkingu). Na okres pierwszych 12 miesięcy przygotowano plan akcji obejmujący obszary najpilniejsze z punktu widzenia szybkiego uruchomienia całego procesu transformacji. Temu celowi służyło także przygotowanie systemu monitoringu i ewaluacji. W propozycji systemu monitoringu uwzględniono siłę związku między nakładami na innowacje, innowacjami i rozwojem gospodarczym, wskazującą na uniwersalne znaczenie takich zmiennych, jak: nakłady na działalność badawczo-rozwojową, w tym własną, i innowacyjną, kapitał ludzki i strategie, a po stronie rezultatów sprzedaż nowych (dla rynku) produktów i usług. Dlatego zaproponowano, aby system monitoringu RSI LORIS PLUS koncentrował się w pierwszym rzędzie na tych właśnie wskaźnikach. Przy czym wartość docelową tych wskaźników określono na poziomie aktualnej średniej dla Unii Europejskiej. W przypadku wskaźników dodatkowych wartość docelową określono procentowym przyrostem w stosunku do wartości bazowych. W propozycji systemu ewaluacji uwzględniono dorobek projektu IASMINE, zmierzającego do i wdrożenia modelu oceny oddziaływanie i metodologii benchmarkingu. Model ten rozwinął wielostopniową analizę opartą na trzech krokach, z których każdy charakteryzował się wyższym stopniem skomplikowania (i wyższym ryzykiem), każdy jednak kończył się rezultatem przydatnym dla osób/instytucji kształtujących regionalne polityki innowacyjnej: 1. nakreślenie obrazu regionalnych polityk innowacyjnych (cele, akcje, wskaźniki rezultatu i oddziaływania, spójność z unijnymi strategiami innowacyjnymi); 2. połączenie regionalnych polityk innowacyjnych z celami regionalnego systemu innowacji (wpływ regionalnych polityk innowacyjnych - wdrażanych i planownych - na kształt regionalnego systemu innowacji): charakterystyka regionalnego systemu innowacji (uczestnicy, relacje, wskaźniki efektywności, zakres polityk innowacyjnych kierowanych do poszczególnych uczestników i ich wpływ na efektywność działania 16
poszczególnych uczestników regionalnego systemu innowacji; 3. ocenę efektywności polityk innowacyjnych (wpływ regionalnych polityk innowacnych na rozwój regionu). W ewaluacji RSI LORIS PLUS wykorzystano dwa ostatnie kroki: określenie wpływu strategii na kształt regionalnego systemu innowacji i na rozwój województwa. 17
18 1. Wprowadzenie 1.1. Idea systemowego podejścia do procesu innowacji Podejście systemowe jest ukoronowaniem kilkudziesięcioletniej ewolucji spojrzenia na proces innowacji od pierwotnego, bazującego na modelach liniowych, do aktualnego, opierającego się na modelach sieciowych (Rothwell, 1994). Szczególnie interesujące są ostatnie wersje sieci społecznych traktujące innowację jako wspólny rezultat badań (innowacja technologiczna), interakcji między firmą i innymi uczestnikami rynku oraz proces uczenia się (kumulacja wiedzy dostępna w coraz większym stopniu i w coraz krótszym czasie dzięki technologiom informatyczno-telekomunikacyjnym). Taka reorientacja jest zasługą przejścia od neoklasycznych poprzez endogeniczne do ewolucyjnych teorii wzrostu gospodarczego, w których głównym bohaterem staje się firma wraz ze swoim potencjałem i umiejętnością strategicznej reakcji, i w których zdecydowanie rośnie rola otoczenia instytucjonalnego jako czynnika decydującego o sukcesie firmy i dynamice wzrostu całej gospodarki. W efekcie następuje przejście od pierwotnej polityki naukowej (a później technologicznej), odwołującej się do modeli liniowych, do obecnej polityki innowacji. Pojawia się także nowe spojrzenie na cel polityki i rolę władz publicznych. Ich zadaniem staje się przede wszystkim tworzenie i rozwijanie otoczenia instytucjonalnego przyjaznego firmie, nie zaś, jak wcześniej, bezpośrednia interwencja. To z kolei daje asumpt do rozwoju systemów innowacji i klasterów, budowanych wokół sieciowych modeli innowacji, z centralną rolą wiedzy i uczenia się. 1.2.W stronę operacjonalizacji regionalnej strategii innowacji Taki system innowacji rozwijany jest również w województwie łódzkim, w którym pierwsze prace nad regionalną strategią innowacji RSI LORIS ukończono w 2004 roku. I choć nie było formalnych mechanizmów wdrażania strategii, w kolejnych latach uruchomiono (w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego) kilka projektów pilotażowych 1. W międzyczasie znowelizowano Strategię rozwoju województwa łódzkiego, uchwalono Regionalny Program Operacyjny na lata 2007 2013 i przyjęto kilka istotnych dokumentów programowych nawiązujących do niektórych celów RSI LORIS, zwłaszcza strategię ezdrowia 2 oraz i-łódzkie 2013 3. Dlatego aktualne prace miały na celu aktualizację diagnozy i zwiększenie efektywności regionalnej polityki innowacyjnej poprzez lepsze poznanie uwarunkowań transformacji województwa łódzkiego w region oparty na wiedzy. W ich ramach skoncentrowano się na czterech kierunkach analizy: klasterach, benchmarkingu regionalnym, audycie technologicznym i innowacyjnym oraz foresighcie regionalnym. Celem analizy klasterowej było zidentyfikowanie regionalnych klasterów, określenie ich potencjału innowacyjnego i potrzeb w zakresie mechanizmów wsparcia. Mapę potencjalnych klasterów wyznaczono na podstawie wartości współczynników lokacyjnych (LQ) oraz analizy regionalnych/lokalnych rynków pracy. Podstawą wyznaczenia LQ było przeciętne zatrudnienie dla okresu 2000 2003, obejmujące populację firm o liczbie zatrudnieniowych powyżej 9 osób. Dane dotyczące zatrudnienia w ostatecznej wersji zosały uaktualnione dla okresu 2003-2006 i zamieszczone w suplemencie do tej publikacji. Celem benchmarkingu było określenie zgodności popytu i podaży na usługi informacyjne, szkoleniowe i doradczo-konsultingowe oraz porównanie jakości usług świadczonych przez różne instytucje. W ramach każdej grupy usług wyodrębniono usługi związane z pozyskiwaniem zewnętrznych źródeł finansowania, rozwojem technologicznym/badaniami, zagadnieniami prawnymi, zarządzaniem firmą, jakością/certyfikacją, ochroną środowiska, technologiami informacyjno-komunikacyjnymi. 1 Jak się jednak ocenia, priorytety ZPORR zostały rozproszone na zbyt wiele celów, głównie o znaczeniu ogólnospołecznym (ochrona zdrowia, kultura, szkolnictwo podstawowe, infrastruktura komunalna itp.). Inwestycje były w zasadniczym stopniu ukierunkowane na cele infrastruktury podstawowej (ponad 75 proc.). W marginalny sposób wspierana była regionalna przedsiębiorczość oraz konkurencyjność regionalnej gospodarki opierająca się na badaniach i rozwoju lub innowacyjności technologicznej. W ten sposób ZPORR jedynie w niewielkim stopniu realizował postulat Narodowej Strategii Rozwoju Regionalnego, dotyczący zwiększenia innowacyjności gospodarki w Polsce poprzez zwiększanie innowacyjności poszczególnych regionów (Ministerstwo Gospodarki i Pracy, 2004). 2 Strategia ezdrowia Województwa Łódzkiego na lata 2007 2013 przyjęta przez Zarząd Województwa w sierpniu 2007 roku. 3 I-Łódzkie 2013 Program Rozwoju Społeczeństwa Informacyjnego w Województwie Łódzkim po roku 2013 przyjęty przez Zarząd Województwa Łódzkiego 19 września 2007.