ZESTAWY ĆWICZEŃ APARATU ARTYKULACYJNEGO Przed przystąpieniem do ćwiczeń należy pamiętać, że nie wszystkie ćwiczenia stosujemy jednocześnie. Dobieramy je w zależności od możliwości dziecka i rodzaju wady wymowy. Warto również pamiętać, że z dzieckiem należy ćwiczyć systematycznie, codziennie po kilka minut, dostosowując liczbę ćwiczeń i ich powtórzeń do możliwości danego dziecka. 1. Ćwiczenia usprawniające język - wysuwanie języka do przodu, unoszenie go na górną wargę, opuszczanie do brody - kierowanie języka w kąciki ust (w kierunku lewego i prawego ucha) - oblizywanie warg ruchem okrężnym na przemian w prawo i w lewo - dotykanie czubkiem języka górnych zębów i górnej wargi oraz dolnych zębów i wargi - głaskanie podniebienia czubkiem języka - kląskanie językiem - wysuwanie języka w przód i cofanie w głąb jamy ustnej 2. Ćwiczenia warg - wysuwanie warg, jak przy u rozchylanie warg, jak przy e. Ruchy wysuwania i rozchylania warg należy wykonywać naprzemiennie - rozciąganie warg, jak przy i - dmuchanie przez złączone wargi lekko wysunięte do przodu - gwizdanie, parskanie, cmokanie - wymawianie na przemian a-o, przy maksymalnym oddaleniu od siebie wargi górnej i dolnej - naprzemienne wymawianie i-u - masaż warg zębami (górnymi zębami dolnej wargi i dolnymi zębami górnej wargi) - dmuchanie na płoń świecy, na piórko, piłkę pingpongową - układanie ust jak przy wymowie samogłosek ustnych, z wyraźną przesadną artykulacją warg, np. w kolejności a-i-o-u-y-e, u-a-i-o-e-y, o-a-y-i-u, e-y-i-o-a-u, u-i-y-a-o - wymowa samogłosek w parach: a-i, a-u, i-a, u-o, o-i, u-i, a-o, e-o itp. - dmuchanie baniek mydlanych 3. Ćwiczenia szczęki dolnej - opuszczanie i unoszenie szczęki (naśladowanie ziewania) - przesuwanie dolnej szczęki w lewą a następnie w prawą stronę - chwytanie dolnymi zębami górnej wargi. 4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego - głębokie oddychanie wdech nosem, wydech ustami 1
- oddychanie tylko przez nos lub tylko ustami - chrapanie, naśladowanie kaszlu, ziewania - wymawianie połączeń głosek tylnojęzykowych zwartych z samogłoskami, np. ga, go, ge, gu, gy, gi, gą, gę, ka, ko, ke, ky, ki, ku, ak, ok, ek, ik, yk, uk itp. 5. Ćwiczenia słuchowe Stanowią one bardzo ważną grupę ćwiczeń logopedycznych, ponieważ często opóźnienia czy zaburzenia rozwoju mowy pojawiają się na skutek opóźnień rozwoju słuchu fonematycznego (twz. Słuchu mownego). Stymulując funkcje słuchowe przyczyniamy się do rozwoju mowy dziecka. - rozpoznawanie dźwięków z pudełeczek, np. kasza, gwoździe, kamyki, groch itp. - stuk puk zabawa polega na rozpoznawaniu dźwięków uderzenia o siebie jednakowych przedmiotów, np. kasztan-kasztan, klocek-klocek, łyżeczka-łyżeczka, garnuszek-garnuszek - gdzie dzwoni rozpoznawanie źródła dźwięku w najbliższym otoczeniu, np. telefonu, budzika itp. ukrytego pod różnymi przedmiotami (maskotkami, poduszkami itp.) - kuchenne cymbałki uderzanie łyżką o różnego rodzaju przedmioty, np. szklanka pusta, szklanka pełna, cukiernica ceramiczna, drewniana łyżka, metalowy garnuszek itp. 6. Ćwiczenia oddechowe Ćwiczenia oddechowe poprawiają wydolność oddechową, sprzyjają wydłużeniu fazy wydechowej, co powoduje poprawę jakości mowy. Ćwiczenia prowadzone są najczęściej w formie zabawowej, przy wykorzystaniu różnych środków, np. piórek, piłeczek, wody itp. - PIŁKA Dzieci dobierają się w pary, siedzą przy stoliku naprzeciw siebie, trzymając się za ręce tworzą boisko do gry. Zadaniem dzieci jest przedmuchiwanie do siebie mięciutkiej piłeczki. - MECZ na stoliku przyklejamy taśmą dwie kartki, które będą bramkami, na środku stolika umieszczamy kilkanaście malutkich piłeczek. Każde z dzieci dostaje słomkę. Zadaniem zawodników jest umieszczenie jak największej ilości piłeczek w bramce przeciwnika (można stworzyć drużyny dwu osobowe). - KOLOROWE KÓŁECZKA/KWIATKI/SMOKI/LISTKI itp. jako wstęp do zabawy można zastosować ćwiczenia usprawniające motorykę małą (wycinanie elementów np. ulubionych bohaterów bajki). Zadaniem zawodników jest przenoszenie elementów zasysając papierowe elementy słomką i przenoszenie je do koszyczka. - DETEKTYW ZAPACHÓW zasłaniamy dziecku oczy i podsuwamy różne produkty o charakterystycznym zapachu (kawa, cynamon, czekolada, pomarańcza itp.) - ŁÓDKA propozycja zabawy polega na wykonaniu prostej łódki metodą origami i napełnieniu miseczki bądź głębokiego talerza wodą. Zabawa polega na dmuchaniu na łódkę w określonym kierunku. 2
Bajki logopedyczne ŚNIADANIE PUCHATKA Kubuś Puchatek obudził się rano, przeciągnął i bardzo mocno ziewnął (ziewanie). Poczuł, że jego brzuszek jest pusty, wyruszył więc do lasu na poszukiwanie miodu. Idzie wyboistą ścieżką (dotykamy czubkiem języka do każdego ząbka na górze i na dole), rozgląda się na prawo (czubek języka do prawego kącika ust) i na lewo (czubek języka do lewego kącika ust). Próbuje wyczuć, gdzie może znajdować się dziupla z miodem (kilka razy wdychamy powietrze nosem, a wydychamy buzią). Stanął przed wysokim drzewem. Spojrzał w górę (językiem dotykamy do górnej wargi) i zobaczył dziuplę, z której wypływał pyszny miodzik. Kubuś zaczął więc wspinać się na drzewo. Sięgnął łapką do dziupli i wyjął ją oblepioną miodem. Oblizał całą dokładnie (wysuwamy język z buzi i poruszamy nim lekko do góry i na dół) i wsunął łapkę po miód jeszcze raz (ponownie naśladujemy oblizywanie ręki). Podczas jedzenia Puchatek pobrudził sobie pyszczek. Teraz próbuje go wyczyścić. Oblizuje więc językiem dokładnie wargi, dotyka do kącików ust, a na koniec oblizuje ząbki (usta przez cały czas są szeroko otwarte). Misio poczuł, że jego brzuszek jest już pełen. Zszedł z drzewa i ruszył w drogę powrotną. Musiał iść tą samą wyboistą dróżką (dotykamy czubkiem języka do każdego ząbka na górze i na dole), więc gdy doszedł do swojego domku był bardzo zmęczony (wysuwamy język na brodę i dyszymy). Położył się do łóżeczka i zasnął (chrapiemy). INDIANIE Indianie wyruszają ze swojej wioski na polowanie. Żegnają się ze swoimi dziećmi (cmokając całujemy palce prawej ręki) i żonami (cmokając całujemy palce lewej ręki). Wsiadają na swoje konie i jadą (naśladujemy językiem tętent koński, zmieniając brzmienie przez inny układ warg) przez most (usta jak do,, u " i kląskanie), a potem przez prerię (usta jak do..i" i kląskanie). Konie zmęczyły się (parskanie) i dają znak, że chcą pić: ihaha, ihaha, ihaha. Indianie zatrzymują swoje konie: prrr...prrr...prrr... Konie piją (ruchy języka z dołu do góry, naśladujące picie zwierzęcia). Nagle Indianie ujrzeli zwierzynę i strzelili z łuku. Zbliżała się noc, więc musieli rozpalić ognisko. Nie mieli zapałek. Zaczęli od małej iskierki i musieli mocno dmuchać, żeby ognisko się rozpaliło (dmuchanie w złączone ręce). Upiekli na ogniu zwierzynę i zrobili sobie ucztę (mlaskanie i oblizywanie szeroko otwartych ust). Po jedzeniu zapalili fajkę pokoju (między wargi wkładamy szpatułkę lub ołówek i mocno trzymamy). Po pewnym czasie zachciało im się spać (ziewanie) i zasnęli (chrapanie). Rano Indianie zwołali rozbiegane konie: a-e-o, y-u-i (przeciągamy samogłoski). 3
Wsiedli na nie i pojechali przez prerię (usta jak do i", kląskanie), a potem przez most (usta jak do u " i kląskanie). Wrócili do wioski i witają się ze swoimi dziećmi (cmokając całujemy palce prawej ręki) i żonami (cmokając całujemy palce lewej ręki). OSIOŁEK Na polanie bardzo smacznie spał sobie osiołek (chrapanie). Gdy nastał ranek, osiołek się zbudził, bardzo szeroko otworzył swoją buzię i ziewał (ziewamy). - Nagle poczuł się głodny. Nabrał więc sporo trawy do pyska (otwieranie i zamykanie ust) i dokładnie zaczął ją żuć (żucie). - Po swoim śniadaniu osiołek oblizuje ząbki, żeby były czyste -każdy ząbek po kolei (przesuwamy językiem po zębach). - Jedno źdźbło przykleiło się do podniebienia, trzeba je koniecznie oderwać (przesuwamy językiem po podniebieniu). - Osiołek po swoim jedzeniu biega po polance (kląskanie), a ruchy te naśladuje język - raz w górę (język do nosa), raz w dół (język na brodę, buzia szeroko otwarta). - Zmęczony osiołek podchodzi do strumyka i pije wodę (język zwinięty w rurkę). - Przed nocnym spaniem osiołek dokładnie myje każdy ząbek (język przesuwamy po wewnętrznej i po zewnętrznej ścianie zębów) oraz policzki (językiem przesuwamy po wewnętrznej strome policzków). JĘZYCZEK WĘDROWNICZEK Język wybrał się na wycieczkę do lasu. Pojechał tam na koniku (kląskanie językiem). Na łące zostawił konia (prrr). Następnie rozejrzał się dookoła (język ruchem okrężnym oblizuje wargi). Potem wszedł do lasu (język chowamy w głąb jamy ustnej). Przeszedł las wzdłuż (język przesuwamy po podniebieniu w stronę jamy gardłowej) i wszerz (przesuwamy język za zębami dolnymi i górnymi). A wtedy przedarł się przez gęstwinę krzewów i drzew (język przeciskamy przez zaciśnięte zęby). Zauważył, że zrobiło się ciemno. Rozejrzał się w prawo i w lewo, spojrzał w górę i w dół (język przesuwamy z jednego końca ust do drugiego, potem sięgamy nim nosa i brody). Wsiadł na konia i pojechał do domu (kląskanie językiem). MALOWANIE Malarz maluje sufit (przesuwamy język po podniebieniu od zębów w głąb jamy ustnej). Zamalowuje plamy w kilku miejscach (czubkiem języka dotykamy kilka razy podniebienia). Następnie maluje ściany (przesuwamy językiem po wewnętrznej powierzchni policzków) - najpierw jedną potem drugą. Została jeszcze do pomalowania podłoga (opuszczony jak najniżej język przesuwa się po dolnych dziąsłach), oraz przedpokój (przesuwamy językiem po zewnętrznej stronie zębów). Na koniec malarz pomalował okno (oblizujemy językiem wargi). 4
Wierszyki dźwiękonaśladowcze: Co słychać na wsi? Co słychać? Zależy - gdzie. Na łące słychać: Kle, kle! Na stawie: Kum, kum! Na polu: Ku - ku, ku - ku! Przed kurnikiem: Kukuryku! Ko - ko - ko - ko - ko! - w kurniku. Koło budy słychać: Hau, hau! A na progu: Miau... A co słychać w domu, Nie powiem nikomu! Myszki Myszek sto do norki szło: SZO, SZO, SZO SZO, SZO, SZO Wtem wybiegły koty dwa: SZA, SZA, SZA SZA, SZA, SZA A, że były bardzo złe SZE, SZE, SZE SZE, SZE, SZE To złapały myszki dwie SZE, SZE, SZE SZE, SZE, SZE Potem jeszcze zjadły trzy SZY, SZY, SZY SZY, SZY, SZY I ostrzyły ciągle kły SZY, SZY, SZY SZY, SZY, SZY Ale, że im brakło tchu SZU, SZU, SZU SZU, SZU, SZU Nie złapały wszystkich stu SZU, SZU, SZU SZU, SZU, SZU Jedzie pociąg Jedzie pociąg - fu, fu, fu Trąbka trąbi tru, tu, tu A bębenek - bum, bum, bum Na to żabki - kum, kum, kum... Woda z kranu - kap, kap, kap Konik człapie - człap, człap, człap Mucha brzęczy - bzy, bzy, bzy A wąż syczy - sss, sss, sss... 5
Co mówią zwierzaki? Co mówi bocian, gdy żabę zjeść chce? Kle kle kle Co mówi żaba, gdy bocianów tłum? Kum kum kum Co mówi kaczka, gdy jest bardzo zła? Kwa kwa kwa Co mówi kotek, gdy mleczka by chciał? Miau miau miau Co mówi kura, gdy znosi jajko? Ko ko ko Co mówi kogut, gdy budzi w kurniku? Ku ku kukuryku Co mówi koza, gdy jeść jej się chce? Mee mee mee Co mówi krowa, gdy brakuje jej tchu? Mu mu mu Co mówi wrona, gdy wstaje co dnia? Kra kra kra Co mówi piesek, gdy kość zjeść by chciał? Hau hau hau Co mówi baran, gdy jeść mu się chce? Bee bee bee Co mówi ryba, gdy powiedzieć chce? Nic! Przecież ryby nie mają głosu. Dziadzio Mrok Pada, pada deszcz chlupu, chlupu, chlup! Idzie dziadzio Mrok tupu, tupu, tup! Idzie dziadzio Mrok człapu, człapu, człap! Wyskoczyła noc, za połę go łap! Zmyka dziadzio Mrok tupu, tupu, tup! A noc za nim brnie chlupu, chlupu, chlup! Kurnik z grzędą Na podwórzu dziś zebranie, Są panowie i są panie. Wszyscy radzić dzisiaj będą, Czy budować kurnik z grzędą. Kaczki kwaczą: kwa kwa kwa, Zbudujemy go raz dwa. Świnki kwiczą: kwi kwi kwi, Zbudujemy kurnik w mig! 6
Konik na to: I ha ha, i-ha-ha, Ja stajenkę swoją mam. Po co więc budować coś. Czy przybędzie do nas gość? -Nie bądź taki, gę gę gę Zagęgała tłusta gęś. -Dzisiaj kury tu przybędą, musi być ten kurnik z grzędą! Kaczki znowu: kwa kwa kwa, Zbudujemy go raz dwa. Świnki kwiczą: kwi kwi kwi Czy w kurniku będą drzwi? Konik na to: I ha-ha, i-ha-ha, Koń najwięcej siły ma. Jeśli kury tu przybędą, Będzie kurnik z piękną grzędą. Tak zwierzęta zbudowały Dla kur z grzędą kurnik mały. Kury na to: ko ko ko, Piękny dom, nie ma co! Do środeczka zapraszamy, Poczęstunek dla was mamy. Kaczki kwaczą: kwa kwa kwa, Zjemy ziarno tak tak tak. Świnki kwiczą: kwi kwi kwi, My mieszankę zjemy w mig! Konik woła: i-ha-ha, i-ha-ha, Ja na proso chętkę mam! Gąska na to: gę gę gę, Ja na trawkę też mam chęć. Kurki gdaczą: ko ko ko, Każdy z was to miły gość! Jak Mruczek uczył się pływać Mruczał mruczek: "Kaczko miła, gdzie się pływać nauczyłaś?" Ja bym też tak pływać chciał. Miau, miau, miau, miau. Spróbuj, wszak to nic trudnego. Hop do wody skacz kolego! Łapką machaj tak jak ja. Kwa, kwa, kwa, kwa. Prychał kichał w wodzie Mruczek. Ledwo żywy na brzeg uciekł. 7
A nasz Bryś się z tego śmiał. Hau, hau, hau, hau. Deszcz Zła pogoda, kapie woda, kapie z nieba, kap, kap, kap. A w kaloszach do przedszkola, idą dzieci, chlap, chlap, chlap! Kap, kap, kap, kap, kap, kap, idą dzieci, chlap, chlap, chlap! Kap, kap, kap, kap, kap, kap, idą dzieci, chlap, chlap, chlap Odgłosy zwierząt Kotek miauczy miau, miau, miau. Piesek szczeka hau, hau, hau. Żabka kumka kum, kum, kum. Rybka pluska plum, plum, plum. Świnka kwiczy kwi, kwi, kwi. A kurczaczek pi, pi, pi. Baran beczy be, be, be. Mała kózka me, me, me. Jeże tupią tup, tup, tup. Krecik słyszy łup, łup, łup. Gąska gęga gę, gę, gę. Bocian woła kle, kle, kle. Krowa muczy mu, mu, mu. Gdzie cielątko? Tu, tu, tu. Pszczoła robi bzzz, bzzz, bzzz. Ptak odleciał frr, frr, frr. Kaczka kwacze kwa, kwa, kwa. Konik rży iha, ha, ha. Kura gdacze ko, ko, ko. Dziadek na to ho, ho, ho. Małpka fika fik, fik, fik. Słoń katarek ma a psik! Królik kica kic, kic, kic. Mała myszka nie ma nic. Poliglota Jestem mały poliglota, bo rozumiem psa i kota. Ptasi język także znam, zaraz udowodnię wam. Kotek miskę mleka miał. Pyszne było miauknął: miau miau. Piesek też by pewnie chciał, szczeknął głośno: hau hau. 8
Małej myszce ser się śni, piszczy cicho: pii pii pii. Kurka zniosła jajek sto. Gdacze o tym: ko ko ko. Kaczka śliczne pióra ma, Kwacze dumnie: kwa kwa kwa. Nad jeziorem żabek tłum, kumka sobie kum kum kum. Jak to dobrze kumie, kumie, że ktoś po żabiemu umie. W zagrodzie Małgosi Wieczorem w zagrodzie cioci Małgosi Każde zwierzątko o jedzenie prosi. Piesek szczeka: HAU, HAU, HAU, Kotek miauczy: MIAU, MIAU, MIAU, Kura gdacze; KOD, KO, DA Kaczka kwacze: KWA, KWA, KWA. Gąska gęga: GĘ, GĘ, GĘ Ona też chce najeść się. Owca beczy: BE, BE, BE, Koza muczy: ME, ME, ME, Indor gulaga: GU, GU, GU Krowa ryczy: MU, MU, MU, Konik parska: PRR, PRR, PRR A pies warczy: WRR, WRR, WRR. I tak gra orkiestra ta, aż Małgosia jeść im da. 9