CZYLI O MURZE ARKADOWYM PRZED DOMEM ARTYSTY PLASTYKA NA MAZOWIECKIEJ

CZYLI O MURZE ARKADOWYM PRZED DOMEM ARTYSTY PLASTYKA NA MAZOWIECKIEJ Nr 134 GRUDZIEŃ 2012 Mur arkadowy przed Domem Plastyka OW ZPAP na ulicy Mazowieckiej jest istotny co najmniej z dwóch powodów. Jest fragmentem ważnego zabytku Warszawy dawnego Gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, zaprojektowanego przez cenionego architekta Henryka Marconiego w latach 50. XIX wieku. Trzy arkady prowadzące niegdyś na dziedziniec wraz z głównym gmachem nie zostały po zniszczeniach wojennych z 1944 r. odrestaurowane. W 1966 r. podczas budowy w głębi działki modernistycznego budynku Związku Polskich Artystów Plastyków pozostawiono jego okaleczoną strukturę, która z jednej strony stanowi memento wojny, z drugiej jest świetnym, kontrastowym i ekspresyjnym pierwszym planem dla budynku ZPAP. To trochę zapomniana i niedoceniana obecnie realizacja modernistycznej architektury w Warszawie (architekci: Jerzy Kumelowski, Jerzy Nawrocki, Andrzej Zaborowski). Jej pierwotny, zdecydowanie lepszy efekt został lekko zatracony na skutek przebudowy elewacji w latach 80. Drugi powód to odkryty podczas opisanych prac konserwatorskich cement romański. Autor opracowania przedstawia historię powstania, stosowania, a później zaniku używania tego zapomnianego a bardzo interesującego materiału elewacyjnego. Europejski program badania cementu romańskiego ROCARE został praktycznie zakończony. Ale w całej Europie, a zatem także w Polsce, jest jeszcze zapewne wiele zabytków z nierozpoznanym użyciem cementu romańskiego. Także w Warszawie. Badania elewacji zabytków pod kątem oryginalnych powłok tynkarskich, materiału detalu trwają dopiero kilka lat. I na ogół obecność tego cementu ujawnia się dopiero w trakcie prac remontowych czy konserwatorskich. Niejednokrotnie uległ zniszczeniu podczas niewłaściwie zaplanowanych prac renowacyjnych. Należy mieć nadzieję, że ten artykuł przybliży Czytelnikom zjawisko cementu romańskiego oraz uwrażliwi badaczy i projektantów na konieczność przyjrzenia się strukturze zabytkowych fasad. Karol Guttmejer

MUR ARKADOWY PRZED DOMEM ARTYSTY PLASTYKA OW ZPAP BADANIA I KONSERWACJA CENNEGO RELIKTU DAWNEJ ZABUDOWY ULICY MAZOWIECKIEJ Współczesna ulica Mazowiecka w niewielkim stopniu przypomina tę sprzed 1939 roku. Jedyna zachowana część przedwojennej zabudowy mur arkadowy, będący architektonicznym przedłużeniem gmachu Muzeum Etnograficznego, znajduje się po stronie zachodniej, tuż przy wylocie na plac Małachowskiego. Ze względu na znajdujące się na jego elewacjach elementy i detale wykonane z cementu romańskiego zabytkowy relikt został poddany wszechstronnym badaniom konserwatorskim w ramach unijnego projektu naukowo-badawczego ROCARE. Cement romański sztucznie uzyskane spoiwo hydrauliczne był popularnym tworzywem budowlanym XIX wieku, a mur arkadowy przy ulicy Mazowieckiej jednym z pierwszych obiektów na ziemiach polskich, w którym je zastosowano. Projekt ROCARE ROCARE Roman Cements for Architectural Restoration to New High Standards to program naukowo-badawczy finansowany przez Unię Europejską. Jego uczestnikami były uczelnie, instytuty badawcze, przedsiębiorstwa i indywidualni konserwatorzy m.in.: z Austrii, Czech, Francji, Niemiec, Polski, Wielkiej Brytanii, a celem opracowanie procedur postępowania z zabytkami wzniesionymi przy użyciu cementów romańskich. Jeszcze do niedawna, z uwagi na zaprzestanie produkcji romancementów w początkach XX wieku oraz trudności z jego właściwym rozpoznaniem, przy konserwacji obiektów z XIX wieku bardzo często stosowano cementy portlandzkie, co skutkowało przeważnie pogorszeniem stanu zachowania oryginału. W trakcie trzyletnich prac kilku zespołów naukowych udało się opracować optymalne parametry wytwarzania spoiwa romańskiego i wykonać badania ich praktycznego zastosowania. Wnioski z projektu ROCARE wspierają ochronę i konserwację XIX-wiecznego budownictwa stanowiącego o wyrazie historycznych centrów miast Europy Środkowej. Największy zbiór informacji o cementach romańskich: [www.rocare.eu]. Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego (obecnie Państwowe Muzeum Etnograficzne) wzniesione 1856 1858, zniszczone w 1944 r., odbudowane w latach 1962 1971 2 Cementy romańskie Według definicji austriackiej normy z końca XIX wieku, romancementy to wyroby z gliniastych marglów wapiennych otrzymane przez wypalenie w temperaturze poniżej temperatury zeszklenia, które przez zwilżenie nie gaszą się, zatem dopiero przez mechaniczne rozdrobnienie muszą być na mączkę zamienione. Kluczowe cechy tego tworzywa to krótki czas wiązania zapraw, ciepła paleta barw od żółci do brązów, wysoka odporność na wpływy atmosferyczne, możliwość taniej i masowej produkcji. Te właściwości pozwoliły między innymi na seryjne wytwarzanie szerokiej gamy gotowych do montażu elewacyjnych detali sztukatorskich i profilowań, które odnajdujemy także na elewacji muru arkadowego w Warszawie. Poszukiwania spoiwa o lepszych parametrach wytrzymałościowych i dodatkowo silnie wiążącego pod wpływem wody (hydraulicznego) trwały od początku rewolucji przemysłowej w połowie

XVIII wieku. Kamieniem milowym w rozwoju nowoczesnych spoiw budowlanych jest latarnia morska w Eddystone (Anglia) z 1755 roku. Jej konstruktor John Smeaton zauważył, że wapno uzyskane z wypalenia wapienia z określonym dodatkiem gliny ma lepsze właściwości wiążące. Odkrycie to wykorzystał John Parker, który poprzez wypalanie margla (kalcynację) uzyskał w 1796 roku patent na cement, nazwany przez analogię do rzymskich puzzolan romańskim. Nowe tworzywo, pomimo jego eksportu na kontynent i do Ameryki Północnej, poza Anglią zaczęło być masowo stosowane dopiero około 1850 roku. John Parker produkował swój cement romański z septariów pojedynczych brył margla wypłukiwanych z wysokich wybrzeży południowej Anglii. Surowiec pozyskiwano tak intensywnie, że w 1850 roku brytyjski parlament zakazał tej działalności, co pośrednio przyczyniło się do popularyzacji i rozwoju cementu portlandzkiego. Na kontynencie źródłem margla (w większości składającego się z węglanów wapnia i magnezu oraz materiałów ilastych) były powierzchniowe kopalnie. Jakość uzyskanego spoiwa, wytrzymałość, czas wiązania, a nawet barwa uzyskanych z zaprawy elementów ściśle zależały od składu mineralnego lokalnych złóż margla oraz temperatury kalcynacji. Detale z cementu romańskiego charakteryzują się jednorodną kolorystycznie powierzchnią i wyrównaną fakturą. Ich kolorystyka jest bardzo zróżnicowana od jasnej szarości, przez ugry i żółcienie, po ciemne brązy, przy czym w obrębie jednego producenta wahania barwy są stosunkowo niewielkie. W wyniku procesów dojrzewania zaprawy (hydratacji spoiwa) na powierzchni elementów może pojawić się sieć włosowatych spękań, nie mających jednak istotnego wpływu na wytrzymałość elementu. Pewnym ograniczeniem jest bardzo krótki czas wiązania romancementów, wynoszący 15 20 minut, co komplikuje jego stosowanie na większych płaszczyznach elewacji. Z drugiej strony, niewielki skurcz i krótki czas wiązania predestynują zaprawę do wykonywania odlewów lub profili ciągnionych. Aby zwolnić tempo wiązania silnie reaktywnego spoiwa, stosowano kwasek cytrynowy, dodawany w określonej ilości do wody zarobowej, co mogło wydłużyć czas wiązania do godziny, osłabiając niestety końcową wytrzymałość zaprawy. Cementy romańskie szczególną popularność zdobyły w krajach Europy Środkowej. Jednymi z wiodących producentów były Austro-Węgry i kraje południowoniemieckie (Bawaria, Badenia), Próbki różnych gatunków cementu romańskiego. Barwa cementu (spoiwa oraz końcowego wyrobu) zależy m.in. od składu chemicznego margla (surowca) i temperatury jego wypalania w piecu; foto ROCARE gdzie zachowało się najwięcej obiektów dokumentujących to industrialne dziedzictwo. Odrębną pozycję zajmuje Francja, gdzie od początku XIX wieku produkowano cementy naturalne w rejonie Grenoble. Wielkość produkcji cementu romańskiego dynamicznie wzrosła po wynalezieniu w 1860 roku pieca obrotowego, osiągając swój szczyt około roku 1900, kiedy to nastąpiło nagłe załamanie z powodu upowszechnienia się bardziej wszechstronnego, wytrzymalszego i łatwiejszego w zastosowaniu cementu portlandzkiego. Koniec wytwarzania tego spoiwa nastąpił jeszcze przed II wojną światową. Pierwszą na ziemiach polskich wytwórnię hydraulicznego spoiwa budowlanego założył w 1853 roku we wsi Kozioł, pod Sławkowem, wybitny działacz gospodarczy Jan Ciechanowski. Z jego fabryki pochodził materiał do budowy gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w Warszawie oraz detali architektonicznych pałacyku w Helenowie. Są to najwcześniejsze na ziemiach polskich przykłady zastosowania cementów romańskich. Cement romański produkowano (wypalano) w piecu szybowym z miejsco- Bryła margla z kamieniołomu na Opolszczyźnie. Surowiec po rozdrobnieniu jest wypalany w temperaturze około 1000 C. Uzyskany w ten sposób klinkier (półprodukt) jest mielony i pakowany; foto ROCARE Praca Leopolda Ertla O użyciu cementów to pierwszy wydany po polsku podręcznik kompendium wiedzy o współczesnych cementach i sposobach jego zastosowania

wego margla dolomitowego, a powstały klinkier mielono w młynie żarnowym. Cement ten znany był na rynku jako roman-cement Ciechanowskiego. Obecnie prowadzi się działania zmierzające do uruchomienia w ograniczonym zakresie produkcji cementu romańskiego, przede wszystkim jako właściwego tworzywa dla konserwatorów zabytków. W tym celu, w ramach projektu badawczego ROCARE (Roman Cement for Architectural Restoration to New High Standards), interdyscyplinarny zespół chemików, geologów i konserwatorów wykonał badania oryginalnych tynków i detali architektonicznych, odtworzył receptury oraz opracował podręcznik najlepszych praktyk wspierających ochronę i konserwację dziedzictwa cementów romańskich. Rozetki wykonane w laboratorium z różnych gatunków cementu romańskiego. Badano m.in. ciepło hydratacji, szybkość wiązania zapraw, ich rozlewność i wytrzymałość mechaniczną wyrobów; foto ROCARE Miejsca produkcji i zasięg dystrybucji cementów romańskich w Europie na przełomie XIX i XX wieku. Kraje oznaczone na biało brak wystarczających informacji. foto ROCARE Oryginalna konsola z końca XIX wieku. Bardzo dobre właściwości mechaniczne romancementów pozwalały na masową warsztatową produkcję takich detali i ich szybki montaż na elewacji. Odwierty rdzeniowe wykonano w celu pobrania próbek do badań analitycznych; foto ROCARE 4

Henryk Marconi architekt Gmachu Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego Autorem budynku Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego był Henryk Marconi (urodzony 7 stycznia 1792 roku w Rzymie, zmarł 21 lutego 1863 roku w Warszawie) architekt przybyły z Włoch do Polski około 1825 roku. Został zaproszony przez generała Ludwika Michała Paca w celu dokończenia budowy jego neogotyckiego pałacu w Dowspudzie, pod Kownem. Marconi szybko przeniósł się do Warszawy i rozpoczął pracę w charakterze architekta rządowego przy Radzie Państwa. Na tym stanowisku pracował 30 lat, prowadząc równocześnie własną pracownię architektoniczną. Do współpracy wciągnął również swojego brata Ferrante Marconiego rzeźbiarza. Wykształcił wielu polskich architektów: Jana Heuricha (Starszego), Zygmunta Kiślańskiego, Zygmunta Rozpędowskiego, Adolfa Schimmelpfenniga, Franciszka Tournelle a, Adolfa Wolińskiego czy Teofila Schüllera. W latach 1824 1863 Henryk Marconi zaprojektował i wzniósł zaskakująco wiele budowli. W samej tylko Warszawie i okolicach jest autorem pałaców Paca, Andrzeja Zamoyskiego, Branickich, przebudowy pałacu Kossakowskich, autorem Hotelu Europejskiego, dworca kolei warszawsko-wiedeńskiej, wodozbioru w Ogrodzie Saskim, kościołów p.w.: Wszystkich Świętych, św. Karola Boromeusza na Powązkach, św. Anny w Wilanowie wraz z mauzoleum Stanisława Kostki Potockiego, szpitala św. Łazarza oraz zakładu karnego dla więźniów kryminalnych (Pawiak). W podwarszawskich miejscowościach prowadził rozbudowę pałaców i budowę pawilonów parkowych, między innymi w Natolinie, Jabłonnie i Morysinie. Poza Warszawą, na terenach Królestwa Polskiego zaprojektował Wielką Synagogę w Łomży, ratusze w: Radomiu, Błoniu, Kole, Lublinie, Augustowie (gdzie wzniósł również budynek poczty), gmach siedziby gubernatora okręgu stanisławowskiego w Mińsku Mazowieckim, dom uzdrowiskowy w Busku-Zdroju, pałace w Zbójnie i llieniu, szpital św. Trójcy w Kaliszu. Poza ziemiami polskimi, oprócz pałacu w Dowspudzie i kościoła w Raczkach z 1822 roku, na terenach ówczesnej Litwy (obecnie Białoruś) w 1827 roku wzniósł kościół w stylu neogotyckim w Różance koło Lidy. Marconi był architektem niezwykle płodnym, jego dzieła reprezentują wysoki poziom artystyczny, choć stylistycznie bardzo zróżnicowany. W początkowym okresie działalności (Dowspuda) zafascynowany był wyraźnie formami architektury nurtu romantycznego, z silnymi wpływami angielskimi (warto odnotować, że jego żona była Angielką, a sam Marconi co najmniej dwukrotnie podróżował do Wielkiej Brytanii). Niemal równocześnie realizował zupełnie przeciwstawne w założeniach dzieło pałac Paca w Warszawie z silnie akcentowanymi wątkami architektury klasycznej. Skrajne postawy są widoczne w całym okresie pracy Marconiego. Architekt, odwołujący się w swojej twórczości przeważnie do wzorów palladiańskich, pozostawił ogromną liczbę dzieł w stylu neorenesansowym, neoklasycznym i neogotyckim. Jego rozległa wiedza i znajomość dawnej architektury europejskiej pozwoliły mu osiągnąć mistrzostwo w stosowaniu historycznych rozwiązań i form architektonicznych. przy Świętokrzyskiej i przy Królewskiej. Szybki rozwój zabudowy nastąpił dopiero od lat 30. XIX w., a znacznie przyspieszył po wytyczeniu w 1852 roku ulicy Kredytowej (pierwotnie Erywańskiej) i w 1867 roku Traugutta (pierwotnie Berga), ulic, które umożliwiły wygodną komunikację w kierunku Nowego Świata, będącego centrum ówczesnej Warszawy. Ulica Mazowiecka, zabudowana po 1865 roku kamienicami czynszowymi ze sklepami w parterze, stała się w końcu XIX wieku jedną z najbardziej prestiżowych ulic Warszawy. Rolę tę utrzymała również w okresie międzywojennym. W 1944 roku zabudowa ulicy poniosła ogromne straty. Większość domów pozbawiona została co najmniej kilku kolejnych stropów. Zostały zniszczone historyczne, neostylowe elewacje, przez co duża część zabudowy nadawała się w zasadzie do rozbiórki. Odbudowę podjęto już w latach 1946 1947, niestety bez rekonstrukcji pierwotnych form architektonicznych. Kubatury nawiązywały do dawnej pierzei, jednak odbiegały od pierwotnej zabudowy bryłą i stylistyką elewacji. Formy uproszczono, a podwórza w większości oczyszczono z resztek oficyn. Nowa zabudowa ulicy Mazowieckiej została przeznaczona na budynki o funkcji biurowej, a formy architektoniczne zastosowane w elewacjach uwzględniały obowiązujące w latach 50. XX wieku założenia estetyki socrealistycznej. Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego Budynkiem dominującym w pejzażu ulicy Mazowieckiej jest gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego, którego częścią jest mur arkadowy. Była to pierwsza na ziemiach polskich organizacja o charakterze banku hipotecznego, wzniesiona w latach 1856 1858. Towarzystwo, powołane w 1825 roku, miało refinansować zadłużenie i udzielać kredytów właścicielom ziemskim. Organizacja działała prężnie aż do września 1939 roku, w istotny sposób przyczyniając się do rozwoju gospodarczego ziem polskich. Rozległa działalność towarzystwa wymagała odpowiedniej siedziby. Wykonanie projektu powierzono Henrykowi Marconiemu Historyczne otoczenie arkad przy Mazowieckiej Mur arkadowy przy ulicy Mazowieckiej w Warszawie został włączony do projektu ROCARE jako obiekt referencyjny, po potwierdzeniu na drodze badań laboratoryjnych obecności cementów romańskich w elementach jego wystroju architektonicznego. We współpracy ze Stołecznym Konserwatorem Zabytków postanowiono wykonać szczegółowe badania technologiczne oraz przeprowadzić modelową rewaloryzację zabytku. Projekt konserwatorski wykonał zespół Pracowni Konserwacji i Rewaloryzacji Obiektów Zabytkowych Renova sp. z o.o. W pierwszej kolejności rozpoznano historię muru i jego otoczenia. Ulica Mazowiecka powstała na kanwie znacznie wcześniejszego traktu łączącego Ujazdów z Marywilem. Jej lekko łukowy przebieg związany jest z nowożytnymi fortyfikacjami miejskimi Warszawy, dla których późniejsza ulica pełniła funkcję tzw. drogi straży. Dopiero około 1770 roku zabudowano oba krańce Mazowieckiej

Gmach Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w latach 80. XIX wieku. Większość detali architektonicznych na elewacjach wykonano z romancementu wyprodukowanego w pierwszej polskiej fabryce tego tworzywa w miejscowości Kozioł k. Olkusza. i Józefowi Góreckiemu (wnętrza gmachu), a inwestycję rozpoczęto w 1853 roku. Na podstawie zachowanych źródeł wiadomo, że cement do jego realizacji dostarczano z fabryki Ciechanowskiego spod Sławkowa, najprawdopodobniej uruchomioną kilka lat wcześniej koleją warszawsko-wiedeńską. Ponadto, w trakcie budowy gmachu wykonywano szereg prób wytrzymałościowych zapraw. O charakterze surowca daje pojęcie cytat z epoki: Mamy 2 gatunki cementów krajowych: jeden naturalny, wyrabiany pod miastem Sławkowem w powiecie olkuskim, guberni kieleckiej na dawnej kopalni Galmano na osadzie Kozioł. Cement ten ma kolor cynamonowo-brunatny, na powietrzu i w wodzie twardnieje i ma tę zaletę, że będąc więcej jak inne gliniasty, jest do tynków lepszy, bo się daje wolno i gładko obciągać. W dorobku Henryka Marconiego budynek przy Kredytowej to kwintesencja dojrzałego historyzmu. Architekt w pełni świadomie czerpał wybrane motywy i całe rozwiązania kompozycyjne z dawnych epok stylistycznych. Jeśli chodzi o siedzibę Towarzystwa Kredytowego, architekt zastosował repertuar środków artystycznego wyrazu charakterystycznych dla włoskiego renesansu. Skala obiektu, każdy detal czy ornament, a przede wszystkim rozwiąza- Badania konserwatorskie jednej z oryginalnych arkad. Po odsłonięciu siatki ukazał się wspaniały fryz z liśćmi wawrzynu, wykonany z odlewanych pojedynczo brytów. 6

Badania konserwatorskie pobieranie próbek zapraw do badań laboratoryjnych nie ich dyspozycji na elewacjach w obrębie pojedynczej osi budynku wskazują na analogie do weneckiego pałacu Nowej Prokuratorii Vincenza Scamozziego z XVI wieku. Rytmy pionowych osi monumentalnych elewacji zdecydowanie podkreślają dynamikę ściany i, podobnie jak w XV wieku we Florencji, tworzą albertiańską dignitas budynku. Jednak Marconi i do tej realizacji dorzucił swój oryginalny wkład w formie zdecydowanie mocniejszego niż w pierwowzorze akcentowania podziałów horyzontalnych. Budynek przetrwał do 1939 roku w niezmienionej formie. Tuż przed wybuchem wojny na tyłach skrzydeł bocznych dobudowano zespół luksusowych oficyn mieszkalnych. Budynki te miały adres Kredytowa 1a. W trakcie działań wojennych we wrześniu 1939 roku spłonęła część skrzydła od strony ulicy Mazowieckiej górna kondygnacja z dachem. Na fotografiach wykonanych na początku powstania warszawskiego widać tę część budynku stosunkowo dobrze zachowaną. Z kolei pozostała część gmachu właśnie wtedy najbardziej ucierpiała. Korpus główny w zasadzie utracił całą elewację frontową, przestało istnieć skrzydło środkowe, a skrzydło zachodnie zostało doszczętnie wypalone. Po wojnie, w latach 1948 1949, udało się naprawić zniszczenia Śródmieście Warszawy na początku 1945 roku zniszczenia na ulicy Mazowieckiej sięgnęły około 90%. W ramach powojennej odbudowy wzniesiono zupełnie nowe obiekty, a jedynym oryginalnym elementem pozostaje mur arkadowy przed obecnym Domem Artysty Plastyka.

w najmniej uszkodzonym skrzydle od strony ulicy Mazowieckiej, gdzie natychmiast umieszczono biura kilku ministerstw. Pozostała część została odbudowana dopiero w latach 1962 1971 według projektu Czesława Wagnera. Sama elewacja frontowa jest wierną rekonstrukcją pierwowzoru. Jedyną zmianą wprowadzoną przez architekta jest ażurowy murek attyki powyżej gzymsu koronującego, który zasłania połać dachu z kominami. Należy podkreślić, że odbudowa gmachu Towarzystwa Kredytowego polegała wyłącznie na odtworzeniu kubatury i pierwotnych elewacji budynku. Dekoracje elewacji odtworzono z zapraw wapienno-cementowych i gipsu. Mur arkadowy Monumentalny w formie architektonicznej mur arkadowy był ażurowym ogrodzeniem zamykającym od południowego wschodu działkę budowlaną. Analiza planów Lindleya oraz późniejszych fotoplanów Warszawy wskazuje obecność niewielkiego dziedzińca przed elewacją oficyny należącej do Towarzystwa Kredytowego. Plan Lindleya potwierdza również komunikacyjną funkcję arkad w oficynie istniał przejazd bramny prowadzący na rozległe zaplecze banku. W ostatnim roku przed wybuchem II wojny światowej, w miejscu XIX-wiecznej oficyny (nieczytelnej już na fotoplanie z 1936 roku), na jej skrajnych skrzydłach, wzniesiono dwa budynki mieszkalne. Obiekt po wschodniej stronie wpasowano w linię zabudowy wcześniejszej oficyny, pozostawiając dziedziniec w niezmienionym kształcie. Na fotoplanie z 1945 roku widać jednak, że apartamentowiec został bardzo poważnie uszkodzony. Na jego miejscu (prawdopodobnie z wykorzystaniem murów obwodowych) wzniesiono modernistyczny Dom Plastyka (architekt Jerzy Kumelowski), ciekawie kontrastujący ze starą architekturą. Kurtynowa szklana ściana niskiego parteru sprawia wrażenie, że to wysokie arkady z ażurową kratą na pierwszym planie są przednią ścianą biurowca. Należy szczególnie podkreślić walory historyczne i zabytkowe samego muru jest on jedynym zachowanym elementem dawnej zabudowy ulicy Mazowieckiej, który przetrwał do dziś w integralnej formie w aspektach pełnionej funkcji, kompozycji architektonicznej oraz substancji materialnej (jeśli pominąć zniszczenia detalu). Mur arkadowy ma konstrukcję murowaną z pełnej cegły ceramicznej, wiązanej zaprawą na spoiwie z cementu romańskiego. W miejscach, gdzie wymagane było obniżenie ciężaru muru (wysunięty gzyms koronujący), wykorzystano pustaki ceglane o wymiarach około 50% większych od typowej cegły. W surowej konstrukcji murowej wykonano podmurówki pod zasadnicze elementy wystroju kompozycji architektonicznej imposty, półkolumny i gzymsy, które następnie obrzucono tynkiem. W elewacji frontowej i podłuczach arkad, wyprawy tynkarskie oparto na spoiwie z cementu romańskiego w kolorze jasnobeżowym. Wyprawy elewacji tylnej wykonano w tynku wapiennym, tradycyjną metodą. Profilowane elementy ciągnione impostów wykonano w pracowni i zamontowano na placu budowy, docinając profile. Pozostałe detale architektoniczne (kapitele, rozety, zworniki konsolowe, segmenty kimationu i fryzu) odlano z cementu romańskiego w formach i osadzono w gniazdach na ścianie, wykorzystując do przyklejenia zaprawę na tym samym spoiwie. Kimation wykonano z zaprawy na bazie z cementu romańskiego w kolorze ciemnobrązowym, pozostałe elementy w kolorze jasnobeżowym. Jedynymi elementami kamiennymi w elewacji frontowej są bazy półkolumn z jasnego piaskowca. Elementy wyposażenia metaloplastycznego dwie furtki i trzy dwuskrzydłowe bramy zawieszone na zawiasach czopowych wykonano z elementów kutych o pełnych przekrojach łączonych przez skuwanie i nitowanie. Po 1945 roku wykonano wtórne nakrycie muru na podbudowie z cementu portlandzkiego wylewanego w szalunku. Koronę muru zabezpiecza obróbka z ocynkowanej blachy. Pierwsze sondażowe badania konserwatorskie dawnego budynku Towarzystwa Kredytowego przeprowadzono we wrześniu 2010 roku. Polegały one na wykonaniu odkrywek stratygraficznych, pobraniu próbek materiałowych tynków i dekoracji architektonicznych z elewacji w celu potwierdzenia obecności cementów romańskich, ustalenia ich składu i oceny stanu zachowania. Wyniki badań laboratoryjnych próbek materiałowych pobranych z warstw tynkarskich i detali architektonicznych obecnego muzeum dały wynik negatywny. Natomiast próbki pobrane z powierzchni muru arkadowego potwierdziły obecność cementu romańskiego jako podstawowego spoiwa dla tynków i detali sztukatorskich w wystroju jego ściany frontowej. Drugi etap badań prowadzono z rusztowania w okresie maj-lipiec 2011 roku. Dokumentowano stan zachowania tynków i detali sztukatorskich, nawarstwienia i malatury, a także przeprowadzano próby oczyszczania powierzchni różnymi technikami. Zebrane in- 8 Inwentaryzacja elewacji frontowej muru arkadowego i Domu Artysty Plastyka wykonana metodą skanowania laserowego. Uzyskano bardzo wysoką rozdzielczość i dokładność odwzorowania stanu zachowania obiektu.

Wstępne opracowanie stanu zachowania elewacji frontowej muru arkadowego mapowanie i waloryzacja zniszczeń na uproszczonym podkładzie fotograficznym. formacje i doświadczenia pozwoliły na zapoznanie zespołu konserwatorskiego z obiektem oraz opracowanie projektu. Jako uzupełnienie badań konserwatorskich, wykonano inwentaryzację architektoniczną muru. Zastosowano przy tym technikę skanowania laserowego, która z wysoką dokładnością utrwaliła stan zachowania zabytku przed podjęciem prac konserwatorskich. Dane pozyskane w trakcie skanowania pozwoliły na opracowanie podkładów rysunkowych i trójwymiarowej wizualizacji muru z otoczeniem. Zebrane wyniki badań pozwoliły dostrzec znacznie szerszą problematykę konserwatorską samego muru arkadowego, związaną bezpośrednio z formułą jego ekspozycji. Zabytek ten pełni rolę reliktu wyjątkowego i autentycznego świadka historii ulicy Mazowieckiej oraz, szerzej, świadka najnowszych dziejów całej Warszawy. Pozornie skromny relikt architektoniczny staje się monumentem dzięki wzmocnieniu kontrastu pomiędzy szlachetną architekturą i ostrzelinami. W kontekście zagadnienia ochrony zabytków z cementu romańskiego, konserwacja muru arkadowego pozwoliła przede wszystkim na ustalenie i przebadanie najstarszego w Polsce obiektu tego typu. Doświadczenia z konserwacji obiektu zostały uwzględnione w dokumencie końcowym projektu ROCARE, którym jest podręcznik dobrych praktyk wyczerpujące kompendium wiedzy na temat historii, produkcji, stosowania i konserwacji cementów romańskich. Podręcznik w pełnej wersji jest dostępny na stronie: [www.rocare.eu]. Maciej Czyński, Renova sp. z o.o. konsultacja merytoryczna: Marcin Kozarzewski, Konrad Grabowski Wybrana bibliografia: Hughes D., Weber J., Kozłowski R. i in., Manual on best practice in the application of Roman cements. Roman cement, past and present. Conservation theory and practice, Wiedeń 2012. Podręcznik w wersji PDF do ściągnięcia ze strony: [www.rocare.eu]. Łoza S., Henryk Marconi i jego rodzina, Warszawa 1954. Jaroszewski T.S., Pałac warszawskiego bankiera doby pozytywizmu, [w:] Sztuka 2. poł. XIX w. Materiały Sesji SHS, Warszawa 1973. Polski Słownik Biograficzny, t. XVII (Jan Ciechanowski str. 582 588). Pietrasik A., Historia i współczesność długoterminowego kredytu hipotecznego w Polsce, Warszawa 2001. Kurdowski W., 150 lat przemysłu cementowego na ziemiach polskich, Budownictwo, Technologie, Architektura, 2007, nr 3. Szeląg H., Garbacik A. i in., Cement romański i jego właściwości, Cement Wapno, 2008, nr 1. Kozłowski R., Zapominane dziedzictwo, [w:] Academia, 2008, nr 1.

Widok ogólny muru arkadowego w chwili rozpoczęcia prac konserwatorskich w kwietniu 2012 r. Stan zachowania zwieńczenia muru przed rozpoczęciem prac konserwatorskich. Ubytki drobniejszych detali architektonicznych to efekt celowego niszczenia zabytku po 1945 r. zachowały się ślady działania narzędzi. Próby oczyszczania elementów fryzu po lewej: fragment oczyszczony metodą hydrodynamiczną, po prawej: przed oczyszczaniem. Widoczne wtórne zachlapania z zaprawy cementowej powstałe w trakcie doraźnej naprawy korony muru, prawdopodobnie w latach 80. XX w. Próby oczyszczania elementów fryzu miejscowo zastosowano okłady z kwaśnego węglanu amonu. Zwornik łuku arkadowego (na pierwszym planie) jest odlewem zamocowanym na kutych, żelaznych kotwach. 10 Zespół Renova sp. z o.o. przy pracy konserwatorzy ręcznie doczyszczają elementy fryzu, zamykają ubytki i szczeliny, przez które mogłaby dostawać się woda. Do wykonania napraw wykorzystano romancementy dostępne na rynku, poddane wcześniej badaniom w ramach projektu ROCARE.

Oryginalne wyprawy tynkarskie były silnie spękane i miejscowo odspojone od podłoża. W celu zachowania oryginalnej zabytkowej substancji zdecydowano o wykonaniu miejscowych iniekcji specjalistyczną żywicą, która związała osłabione partie tynków i elementów profilowanych z podłożem. Resztki kimationu w strefie zwieńczenia. Oryginalne elementy pojedyncze, odlewane w formie części wykonano z ciemnobrązowego cementu romańskiego i zamocowano w kwadratowych gniazdach na elemencie profilowanym (ciągnionym) wykonanym wcześniej. Ta technika wykonania pozwoliła na proste, barwne zróżnicowanie elewacji. Pasma kimationu zostały zbite (stłuczone) po 1945 r. Konserwatorzy przy pracy na elewacji. Na pierwszym planie widoczny jest zabieg konsolidacji strukturalnego wzmocnienia detalu architektonicznego (kapitela półkolumny) poprzez nasączanie go preparatem z dużą zawartością estrów kwasu krzemowego. Oryginalny zabieg warsztatowy na świeży (miękki) odlew płyty fryzu, nałożono krzyżujące się wstęgi (aplikacje). W celu ich lepszego związania, w podłożu wykonano nacięcia. Element z taką dekoracją umieszczono w miejscu wyłamania fryzu nad półkolumnami. Mur arkadowy po zakończeniu prac konserwatorskich 11

SUMMARY The arcaded wall of the Artist Center of the Warsaw Chapter of the Association of Polish Artists and Designers (OW ZPAP) on Mazowiecka Street is important for at least two reasons. It is a fragment of an important Warsaw historical monument the Landed Loan Society Building designed by Henryk Marconi, a valued architect of the eighteen fifties. Three arcades that once led to the courtyard and the main building were not restored following wartime destruction of 1944. During construction of the Modern Association of Polish Artists and Designers building in the back of the lot in 1966, its mutilated structure was left as a memento of the war as well as a wonderful, contrasting, and expressive foreground for the Association building. It is a somewhat forgotten and unappreciated example of Warsaw s Modern architecture (design: Jerzy Kumelowski, Jerzy Nawrocki, and Andrzej Zaborowski). Its original, decidedly better effect, was slightly lost as a result of the reconstruction of the façade in the nineteen eighties. The second reason is the Roman cement discovered during conservation work. The author of the study presents the history of the emergence, application, and ultimate disuse of this forgotten, but very interesting façade material. In practice, the ROCARE European program for research into Roman cements has come to a conclusion. However, there are undoubtedly still many unidentified historical monuments that made use of Roman cement throughout Europe, including Poland. This also means Warsaw. Research into historical façades in terms of stuccowork, material, and detail have only been underway for a few years. Usually, the presence of this cement does not make itself known until renovation or conservation work. Very often, it suffered destruction during improperly planned renovation work. It should be hoped that this article will allow readers to become familiar with Roman cement and shall make researchers and designers more sensitive to the need to examine the structure of historical façades. Karol Guttmejer 12 projekt graficzny Zbyszek Gonciarz tłumaczenie Ryszard E.L. Nawrocki foto Maciej Czyński rendering Klaudiusz Wesołowski MAGAZYN URBANISTYCZNO-ARCHITEKTONICZNY wydaje Biuro Architekrury i Planowania Przestrzennego Urzędu m.st. Warszawy redakcja plac Defilad 1, PKiN XIII p. 00-901 Warszawa, tel. 22 6566589, fax 22 6566802 redaguje zespół Małgorzata Zdancewicz redaktor prowadząca, Marek Mikos, Karol Guttmejer konsultacja merytoryczna, Andrzej Śwital Redakcja zastrzega sobie prawo redagowania i skracania powierzonych tekstów e-mail architektura@um.warszawa.pl http://um.warszawa.pl ISSN 1427-907X