PROTET. STOMATOL., 2010, LX, 1, 61-66 Zastosowanie techniki galwanoformingu w protetyce stomatologicznej The application of galvanoforming techniques in dental prosthetics Bożena Jedynak, Przemysław Szczyrek Z Katedry Protetyki Stomatologicznej Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: prof. dr hab. n. med. E. Mierzwińska-Nastalska HASŁA INDEKSOWE: złoto, technika galwanoformingu, biokompatybilność KEY WORDS: gold, galvanoforming technique, biocompatibility Streszczenie Autorzy pracy opisali technologię galwanoformingu wytwarzania metalowych elementów uzupełnień protetycznych z czystego złota (99,9%). Złoto powstałe w procesie galwanizacji jest monometalem stanowiącym doskonały materiał do wykonywania: wkładów i nakładów, koron, niezbyt rozległych mostów, precyzyjnych prac opartych na koronach teleskopowych i wszczepach. Techniką galwanoformingu można wytwarzać niektóre elementy uzupełnień ruchomych i szyn periodontalnych. Technologia ta daje duże możliwości wykonywania precyzyjnych elementów retencyjnych, zwiększa wytrzymałość mechaniczną oraz odporność na odkształcenia powstałych uzupełnień protetycznych. Umożliwia wykonanie bardzo dokładnych koron zewnętrznych (w systemie koron podwójnych), które charakteryzują się doskonałym umocowaniem na koronach wewnętrznych. Zalety koron podwójnych wykonanych techniką galwanizacji dają podstawy do powstawania beznaprężeniowych konstrukcji dużych rozmiarów oraz zastosowania koron galwanicznych jako nadbudowy koron we wszystkich rodzajach systemów implantologicznych. Walory stałych uzupełnień protetycznych takie jak: biokompatybilność, wysoka szczelność brzeżna, doskonała estetyka, duża twardość i wytrzymałość mechaniczna czynią tą technikę godną do wprowadzenia w codziennej praktyce stomatologicznej. Summary The galvanoforming technique, applied in the production of metallic elements of prosthetic restorations made of pure gold (99. 9%), is described. Gold produced in the process of galvanization is a monometal that is perfect to make: inlays, onlays, crowns, not wide sternums, precise works based on telescopic crowns and dental implants. The galvanoforming technique is also used to produce certain elements of removable restorations and periodontal splints. It also shows great potential for the formation of precise prosthetic attachments and enhances the mechanical endurance and deformation resistance of prosthetic restorations. Galvanoforming is often used for telescoping external crowns, characterised by an excellent fixation on sleeve-coping. The possibility of creating large and complex prosthetic restorations without mechanical tension proves to be the greatest value of this technique. It is recommended to use galvanoforming in all kinds of implantological systems. The values of prosthetic restorations such as biocompatibility, high tightness of edges, perfect aesthetics, high hardness and mechanical strength make this technique worth introducing into everyday dental practice. 61
B. Jedynak, P. Szczyrek Wstęp Na długoczasowy pozytywny wynik rehabilitacji protetycznej składa się wiele czynników. Duże znaczenie oprócz wiedzy i doświadczenia lekarza stomatologa oraz staranności wykonawstwa laboratoryjnego odgrywa umiejętność trafnego wyboru odpowiedniego materiału i techniki wykonania uzupełnienia protetycznego. Długi okres funkcjonowania uzupełnienia stałego, lub ruchomego w jamie ustnej, bez powodowania uszkodzeń tkanek narządu żucia i zaburzeń jego czynności uwarunkowany jest jego odpornością na czynniki termiczne, chemiczne i mechaniczne oraz obojętnością dla środowiska jamy ustnej. Te wszystkie właściwości spełniają uzupełnienia wykonane techniką galwanoformingu (elektroformingu). Dlatego też oprócz konwencjonalnej metody wykonawstwa uzupełnień protetycznych techniką traconego wosku oraz systemów całoceramicznych, godna polecenia jest technika galwanoformingu umożliwiająca wykonanie metalowych elementów uzupełnienia protetycznego z czystego złota (99,99%). Proces galwanizacji polega na wytwarzaniu powłok metalowych w procesie elektrolizy tj. przez wydzielanie z roztworu elektrolitu jonów złota, które gromadzą się na jednej z elektrod, którą stanowi model pokryty lakierem przewodzącym prąd (będący wówczas katodą) homogennych atomów złota formując warstwa po warstwie czapeczkę ze złota (1, 2). Twórcą metody galwanoformingu był Rogers (3), który w 1961 roku w Australii opracował tę metodę do wykonania matrycy ze złota dla lanych wkładów koronowych, a w późniejszym czasie do wykonania metalowej czapeczki do napalania porcelany. Wadą tej oryginalnej metody było stosowanie toksycznych roztworów cyjanków, czasochłonność i duży koszt urządzeń, oraz niemożliwość zastosowania tej technologii w małych laboratoriach protetycznych. Z tego powodu proces ten został rozpowszechniony dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku, po wprowadzeniu w 1983 roku systemu Gramma przez Wismanna i Schwarza (4). Zaletą tego systemu było bowiem zastosowanie roztworu obojętnego elektrolitu na bazie siarczanu amonowego złota i dostosowanie tej technologii do małych pracowni dentystycznych. Historia zastosowania złota w stomatologii sięga ponad 2 tysięcy lat. Już cywilizacje starożytnych Etrusków, Inków, Majów wykorzystywały złoto do wykonywania pierwszych koron i mostów. Jednak trudności pozyskiwania czystego złota dla celów medycznych powodowały, że złoto było używane w postaci stopów z innymi metalami: miedzią, selenem, platyną, niklem, chromem, berylem. Na skutek dyfuzji jonów metali nieszlachetnych z powłoki tlenkowej ich powierzchni do otaczających tkanek połączenie takie mogło powodować reakcje uczuleniowe i stany zapalne przyzębia brzeżnego. Złoto 24-karatowe powstałe w procesie elektrolizy ma lepsze właściwości fizykochemiczne i biologiczne, niż stopy złota. Cechuje się odpornością na korozję, działanie kwasów i zasad, tworzenie przebarwień nalotowych. Daje się spawać na zimno, jest bardzo rozciągliwe i kowalne oraz ma ciepły żółty kolor. W procesie galwanizacji powstaje monometal, a nie stop. Różnica w stosunku do tradycyjnego pozłacania polega na tym, że na modelu uzyskiwane są samonośne struktury powierzchniowe o pożądanym kształcie i grubości (5, 6). Złoto w galwanicznej formie różni się również czystością od materiałów odlewanych, gdyż w procesie odlewania powstają nieczystości z tygla lub masy osłaniającej. Ilość ich wzrasta z każdym kolejnym użyciem tygla. Wykonawstwo kliniczne i laboratoryjne Postępowanie kliniczne wykonywania stałych uzupełnień protetycznych techniką galwanoformingu nie odbiega od zasad ogólnie przyjętych dla procedur klinicznych przy wykonywaniu protez stałych. Natomiast postępowanie laboratoryjne wymaga stosowania odpowiednich odczynników, materiałów pomocniczych oraz urządzeń. Obecnie proces galwanizacji jest przeprowadzany w specjalnych sterowanych elektronicznie urządzeniach np. ACG (Wieland), Helioform (Hafner), Grammat (Gramm) produkcji niemieckiej, a używanym elektrolitem jest kompleks aminu złota powstałego z sulfidów. Urządzenia te składają się niezależnie od firmy z trzech podstawowych części: pokrywy zaopatrzonej w trzy pary trzymadełek, wanny galwanicznej wypełnionej elektrolitem oraz sterownika z mikroprocesorem. Proces powstawania podbudowy metalowej galwanicznego złota jest wieloetapowy. Po odlaniu wycisków z twardego gipsu technik otrzymuje podstawowy model gipsowy. Następnie 62 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1
Technika galwanoformingu z tego modelu wytwarza pojedynczy słupek oraz koryguje podcienie i niewielkie porowatości. W kolejnej fazie powiela z żywicy epoksydowej (silikonu) w stosunku 1:1 słupek oszlifowanego zęba. Duplikat zęba pokrywa warstwą srebrnego lakieru mającego zdolność przewodzenia prądu na powierzchni danego obiektu oraz montuje miedziany ćwiek (stanowiący katodę) poniżej granicy preparacji. Tak przygotowany duplikat słupka oszlifowanego zęba umieszcza w trzymadełkach pokrywy urządzenia do galwanizacji i zanurza w elektrolicie. Ustawiając odpowiednie parametry natężenia prądu, czasu i temperatury kąpieli rozpoczyna się proces galwanizacji, czyli odkładania się czystego złota na filarze oszlifowanego zęba będącego wówczas katodą (1). Czas trwania tego procesu zależy od pożądanej grubości nośnika metalowego. Po około 10 godzinach uzyskuje się warstwę 0,2 mm, a po 20 godzinach 0,4 mm galwanicznego złota (5). Po zakończeniu elektrolizy technik usuwa plastikowy słupek, a brzeg złotej korony skraca do granicy preparacji, dokładnie oczyszcza z resztek lakieru poprzez piaskowanie oraz wytrawianie kwasem azotowym. Przed licowaniem porcelaną złotą czapeczkę piaskuje się tlenkiem glinu oraz nanosi dwie warstwy bondu, którego zadaniem jest łączenie metalu z ceramiką (7, 8, 9). Wadą galwanoformingu jest bowiem brak obecności tlenków metali poprawiających połączenie między metalem, a ceramiką. Wskazane jest stosowanie w tym celu specjalnego bondu (powłoka Bondera mieszanka czystego złota i ceramiki), łączącego się ze złotem na zasadzie retencji mikromechanicznej. Następnie na mokry bond nakłada się opaker, którego zadaniem jest wzmocnienie połączenia metalu z ceramiką, choć zdania na ten temat są podzielone (1, 7). Kolejny etap to napalanie porcelany (1, 6). W ten sposób powstaje metalowy nośnik pod uzupełnienie stałe lub element protezy ruchomej. Podbudowa wykonana z galwanicznego złota jest bardzo twarda, gdyż dzięki szybkiemu i równomiernemu osadzaniu się atomów złota tworzy się drobnoziarnista, homogenna struktura wewnętrzna, bardzo uporządkowana, bez obszarów skurczu odlewniczego i zanieczyszczeń. Twardość złota w tej technice wynosi100-150hv (skala Vickersa) i jest czterokrotnie większa od twardości złota odlewanego (25 HV). Po napaleniu ceramiki twardość korony galwanicznej zmniejsza się do 50HV, jednak nadal jest wyższa, niż twardość złota odlewanego (1, 6). Technika galwanoformingu znajduje zastosowanie do wykonywania wkładów i nakładów, pojedynczych koron, koron teleskopowych, niezbyt rozległych mostów, nadbudów na wszczepach. W procesie galwanizacji można też wytwarzać niektóre elementy protez ruchomych oraz szyny periodontologiczne. Wkłady i nakłady Zastosowanie wkładów i nakładów wytwarzanych metodą galwanizacji w odbudowie utraconych tkanek zmineralizowanych zęba jest postępowaniem alternatywnym do uzupełnień amalgamatowych i systemów całoceramicznych. Wielopowierzchniowe ubytki w zębach bocznych (trzonowych i przedtrzonowych) można uzupełnić wkładami koronowymi. Zasady preparacji tkanek twardych zęba celem wykonania wkładów i nakładów z galwanicznego złota są takie same, jak pełnoceramicznych. Podbudowę wykonuje się ze złota, a na nią napala porcelanę. Wadą tych uzupełnień jest: widoczny cienki pasek złota na obrzeżach wkładu oraz brak znanego z pełnoceramicznych uzupełnień efektu kameleona (5). Możliwość konwencjonalnego cementowania natomiast jest jedną z zalet uzupełnień galwanicznych. Korony Klasycznym wskazaniem do zastosowania galwanicznego złota są pojedyncze estetyczne korony w przednim i bocznym odcinku łuku zębowego. Preparacja pod koronę nie odbiega od ogólnie przyjętych zasad, choć powinny być spełnione określone warunki: stopień typu chamfer o głębokości 1-1,2 mm na całym obwodzie oszlifowanego zęba, brak ostrych krawędzi, kantów i podcieni oraz gładkość oszlifowanej powierzchni. Na podbudowę złotą należy przewidzieć ok. 0,2-0,3 mm, a na napalenie ceramiki ok. 1mm. Bardzo cienka konstrukcja nośnika metalowego (około 0,2 mm) pozostawia wiele miejsca na napalenie ceramiki i umożliwia oddanie pełnej gamy jej kolorów, tym bardziej, że kolor czystego złota stanowi idealne podłoże. Korony wykonane techniką galwanoformingu cechuje bardzo dobra estetyka oraz trwałość barwy olicowania (6). Stosunek grubości ceramiki do gru- PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1 63
B. Jedynak, P. Szczyrek bości złota wynosi 4:1 (w koronach lanych licowanych porcelaną 1,7:1) (4). Umożliwia to oszczędną preparację zębów, co ma szczególne znaczenie przy opracowywaniu zębów o mniejszej budowie anatomicznej (siekacze boczne szczęki i siekacze żuchwy) i zębów z żywą miazgą, zwłaszcza u pacjentów młodocianych. Szczelność brzeżna koron wykonanych techniką galwanizacji jest znacznie większa (14 18 µm), niż koron wykonanych metodą traconego wosku (50-120 µm) (1, 2). Pozwala to na uzyskanie lepszego przylegania koron galwanicznych do ścian zęba i ograniczonej możliwości wypłukiwania cementu lutującego, powstawania próchnicy i zapaleń przyzębia brzeżnego (4). Mosty Technikę galwanizacji można również zastosować do wykonywania mostów o skróconej długości przęsła w połączeniu z elementami odlewanymi. Na zęby filarowe wykonuje się matryce galwaniczne, które zespala się z przęsłem wykonanym techniką traconego wosku poprzez spawanie laserem, łączenie specjalnymi klejami ceramicznymi lub bezpośrednie nadlewanie. Miejsca łączenia są najsłabszym punktem w konstrukcji. Dlatego tą techniką możemy wykonywać tylko trójczłonowe mosty. Elementy odlewane są całkowicie pokrywane porcelaną, w związku z tym z tkankami jamy ustnej kontaktują tylko elementy wykonane z czystego złota. Korony teleskopowe Technika galwanoformingu znalazła również zastosowanie na szeroką skalę przy wykonywaniu uzupełnień opartych na koronach teleskopowych, gdzie istotne znaczenie ma stopień dokładności przylegania koron pierwotnych do wtórnych. Nazwy,,korona teleskopowa używa się, dla określenia systemu dwóch koron jedna w drugiej, gdzie retencję zapewnia tarcie dwóch równoległych do siebie powierzchni (korona teleskopowa cylindryczna). Obecnie istnieje wiele systemów koron podwójnych różniących się mechanizmem retencji pomiędzy koroną wewnętrzną i zewnętrzną, wynikających z różnego kąta zbieżności ścian koron (korona stożkowa) oraz zastosowania dodatkowych elementów retencyjnych. W tradycyjnej technologii wykonawstwa koron teleskopowych metodą traconego wosku korony pierwotne są najpierw odlewane, następnie frezowane. W kolejnym etapie są modelowane, odlewane i dopasowywane korony wtórne. Wykonanie korony wtórnej wymaga olbrzymiej precyzji odlewu oraz czasochłonnego i pracochłonnego dopasowywania nie zawsze dającego zadowalające wyniki. W przypadku zastosowania koron teleskopowych lanych często nie można ustalić siły ściągania, co w rezultacie daje efekt za luźnych lub za ciasnych uzupełnień. Trudność w dokładnym przyleganiu koron pierwotnych do wtórnych w technologii tradycyjnej stanowią również defekty powstałe przez zimne spawy. Problem ten rozwiązuje zastosowanie techniki galwanoformingu do wykonawstwa koron podwójnych, stanowiących element retencyjny dla protez. Jest to technologia, która umożliwia wykonanie bardzo precyzyjnych koron zewnętrznych charakteryzujących się doskonałym umocowaniem (frykcją) na koronach wewnętrznych. Korony powstałe w procesie galwanizacji zbudowane są z 24-karatowego złota, które charakteryzuje się bardzo regularną, homogenną strukturą czyniącą ten materiał bardzo twardym, gdyż na skutek elektrolitycznego osadzania się kationów powstaje drobnoziarnista (wielkość ziaren około 50 µm) siatka krystaliczna o bardzo gęstym ułożeniu kationów złota. Dla porównania w odlewach wielkość ziaren wynosi około 400 µm. Twardość złota osadzonego galwanicznie jest 4-krotnie wyższa, niż złota odlewanego. Uzyskuje się dzięki temu twardsze poszczególne elementy np. zewnętrzną koronę teleskopową, co umożliwia wykonanie jej o zredukowanej grubości (0,15-0,20mm). Technologia galwanizacji daje duże możliwości przy wykonawstwie precyzyjnych elementów retencyjnych, zwiększa wytrzymałość mechaniczną oraz odporność na odkształcenia finalnych uzupełnień. System koron podwójnych składa się z trzech elementów. Korona pierwotna stanowiąca pierwszy element wykonana jest ze stopu lub ceramiki. Po odlaniu jest frezowana w celu ukształtowania odpowiednich powierzchni nośnych i polerowana. Korona wtórna o mniejszej grubości (0,15-0,2 mm) powstaje w wyniku bezpośredniej galwanizacji elementu pierwotnego (bez powielania) w celu dokładnego dopasowania tych elementów. Korona wtórna jest łączona z konstrukcją trzecią (np. protezą szkieletową) przez łącze- 64 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1
Technika galwanoformingu nie klejem ceramicznym w ustach pacjenta lub na modelu. Między koroną pierwotną i częścią wtórną powstaje szczelina wielkości 8-12 mikronów, w której znajduje się ślina (10). Pomiędzy koroną wewnętrzną, śliną i koroną zewnętrzną działa duża siła adhezji wynosząca 5-10 N. Dzięki korzystnej sile tarcia między koroną zewnętrzną, a wewnętrzną podwójne korony galwaniczne funkcjonują bez zastrzeżeń, a efekt zimnych spawów jest wyraźnie zmniejszony. Inną zaletą podwójnych koron galwanicznych jest możliwość oszczędniejszego szlifowania zębów filarowych, ponieważ grubość korony wtórnej jest mniejsza, niż korony lanej, dotyczy to także cienkościenności i niskiej wagi konstrukcji (6). Korony podwójne znajdują zastosowanie jako elementy utrzymujące protezy overdenture (OD), szczególnie w przypadkach uzębienia o znacznie zredukowanej ozębnej, u pacjentów z chorobami przyzębia, protez częściowych o podparciu ozębnowym lub ozębnowo-śluzówkowym, bądź tzw. ruchomych mostów. W protetyce stomatologicznej opisano również technikę wykonania mostów stałych na koronach podwójnych przykręcanych śrubami. Tego rodzaju rozwiązanie jest obecnie szeroko stosowane przy wykonywaniu mostów opartych na implantach. Korony podwójne pełnią doskonale funkcję retencyjną dla konstrukcji protetycznych. Protezy utrzymywane przez korony teleskopowe łączą w sobie w pewnym zakresie zalety protez ruchomych i stałych. Jedną z istotnych zalet protez utrzymywanych przez korony teleskopowe wykonane w technologii galwanizacji jest szynowanie filarów poprzez blokowanie pośrednie, dostępność do zabiegów higienicznych (po zdjęciu protez), trwałość i długoczasowość tego rodzaju uzupełnień. Dobra retencja i stabilizacja zapewniająca pacjentom duży komfort żucia i artykulacji przemawia za tym, że mimo dużego nakładu pracy i środków finansowych zużytych do wykonania tego rodzaju uzupełnień lekarze protetycy powinni częściej rozważać możliwość ich zastosowania. Suprakonstrukcje implantów Zalety podwójnych koron wykonanych techniką galwanizacji dały podstawy do powstawania beznaprężeniowych konstrukcji dużych rozmiarów, oraz zastosowania koron galwanicznych w suprakonstrukcjach wszczepów. We wszystkich rodzajach systemów implantologicznych możliwe jest stosowanie nadbudowy wykonanej metodą galwanoformingu zarówno koron przykręcanych jak i cementowanych. Zaletą zdejmowanych konstrukcji jest łatwość czyszczenia, a komfort użytkowania tych uzupełnień jest porównywalny ze stałymi rozwiązaniami (11). Zalety techniki galwanizacji 1. Bardzo dobra szczelność brzeżna. Dokładność przylegania koron galwanicznych do powierzchni zęba jest znacznie lepsza, niż koron wykonanych metodą traconego wosku. Cecha ta jest szczególnie przydatna przy wykonywaniu uzupełnień precyzyjnych np. opartych na wszczepach. Mniejsze jest również wypłukiwanie cementu lutującego, co ogranicza możliwość powstania próchnicy oraz stanów zapalnych przyzębia brzeżnego. 2. Homogenna struktura wewnętrzna, bez porowatości i jam skurczowych. 3. Twardość złota osadzanego galwanicznie jest znacznie większa, niż złota odlewanego. Dlatego nośniki metalowe wykonane techniką galwanizacji mogą mieć mniejszą grubość (0,2-0,3mm). 4. Bardzo dobry efekt estetyczny. Cienka czapeczka metalowa pozostawia wiele miejsca na oddanie pełnej gamy kolorów napalanej ceramiki (ok. 1mm). 5. Biokompatybilność; 24 karatowe złoto jest monometalem, całkowicie obojętnym dla tkanek jamy ustnej. Prawdopodobieństwo powstania zjawiska korozji jest znikome. 6. Oszczędność materiału zużycie materiału przy wykonywaniu tych samych konstrukcji jest o 40% mniejsze, niż w metodzie odlewniczej (odlewy są grubsze, ponadto materiał zostaje zużyty na lej, kanał odlewniczy i nadlewy). 7. Niski ciężar konstrukcji ze względu na cienkościenność elementów metalowych. 8. Mniejsze odkładanie płytki nazębnej, niż w innych technikach. 9. Możliwość konwencjonalnego cementowania uzupełnień protetycznych. 10. Długi czas funkcjonowania w jamie ustnej. PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1 65
B. Jedynak, P. Szczyrek Wady 1. Niska wytrzymałość na złamanie, znacznie niższa w porównaniu z koronami odlewanymi ze stopu złota, a porównywalna do koron całoceramicznych. 2. Miejsca łączenia koron wykonanych techniką galwanoformingu z przęsłem w mostach (spawanie laserem, łączenie klejem ceramicznym, lutowanie) są najsłabszym punktem konstrukcji. Dlatego technika galwanoformingu jest przeciwwskazana w wykonawstwie rozległych mostów. 3. Brak możliwości cementowania tymczasowego. 4. Duży koszt wykonania. 5. Brak warstwy tlenków umożliwiających łączenie metalu z ceramiką i w związku z tym konieczność stosowania bondu (powłoka Bondera). Podsumowanie Nowoczesna protetyka stomatologiczna dąży do redukcji szkieletu metalowego oraz uzyskania jak najbardziej estetycznych i biokompatybilnych z naturalnymi tkankami uzupełnień protetycznych. Złoto przetworzone techniką galwanoformingu stanowi doskonały materiał do wykonywania estetycznych i biokompatybilnych pojedynczych koron, niezbyt rozległych mostów, precyzyjnych prac opartych na koronach teleskopowych i wszczepach stomatologicznych. Piśmiennictwo 1. Majewski S.: Rekonstrukcja zębów uzupełnieniami stałymi. Wyd. Fundacji Rozwoju Protetyki, Kraków 2005, 77-96. 2. Pihut M., Wiśniewska G.: Galwanoforming nowa technologia w technice dentystycznej i implantoprotetyce. Implantoprotetyka, 2004, V, 1, 7-10. 3. Rogers O. W., Armstrong B. W.: Electroforming a gold matrix for indirect inlays. J. Prosthet. Dent., 1961, 11, 959-966. 4. Dąbrowa T., Panek H.: Galwanoforming w protetyce stomatologicznej. Dent. Med. Probl., 2004, 3, 527-530. 5. Pietruska M., Pietruski J.: Zastosowanie techniki galwanoformingu w protetyce. Protet. Stomatol., 2004, LIV, 352-236. 6. Majewski S.: Nowe technologie wytwarzania stałych uzupełnień zębowych: galwanoformingu, technologia CAD/CAM, obróbka tytanu i współczesne systemy ceramiczne. Protet. Stomatol., 2007, LVII, 2, 124-131. 7. Koeck B.: Protetyka stomatologiczna korony i mosty. Wyd. Urban & Partner, Wrocław 2000, 187- -210, 243-276. 8. Biewer Z.P.: Development of the G. E. S. electroforming technique: biocompatible, corrosion-free production of telescopic crowns. J. Dent. Technol., 1999, 16, 24-29. 9. Pietruski J., Pietruska M.: Zastosowanie techniki galwanoformingu do wykonywania koron teleskopowych. Protet. Stomatol., 2001, 51, 230 235. 10. Półtorak K., Szkutnik J., Sikora K.: Możliwości wykorzystania galwanoformingu w protetyce stomatologicznej. Mag. Stom., 2007, 12, 80-81. 11. Tietmann C., Broseler F.: Enhanced periodontal response and esthetics of implant supported bridge by the use of galvanoforming technique: case report. Clin. Implant. Dent. Relat. Res., 2002, Vol. 4 (1), 53-56. Zaakceptowano do druku: 10.XI.2009 r. Adres autorów: 02-006 Warszawa, ul. Nowogrodzka 59, Pawilon XI A Zarząd Główny PTS 2010. 66 PROTETYKA STOMATOLOGICZNA, 2010, LX, 1