Regulacja migracji zarobkowej wyzwania dla Ukrainy w kontekście polskich doświadczeń

Regulacja migracji zarobkowej wyzwania dla Ukrainy w kontekście polskich doświadczeń Doświadczenia Polski po roku 1989 jako kraju wysyłającego i przyjmującego pracowników: lekcje dla polityki Ukrainy Autorzy: Joanna Korczyńska, Piotr Kaźmierkiewicz Opracowanie niniejszej ekspertyzy zostało umożliwione dzięki wsparciu Inicjatywy Współpracy Polsko-Amerykańsko-Ukraińskiej (PAUCI) finansowanej przez U.S. Agency for International Developmnts (USAID) według postanowień Umowy o Współpracy Nr 03-0529-172 Warszawa Sierpień 2005r. 1

1. Polityka Polski wobec obywateli pracujących zagranicą 1. 1. Zmiany w polskich procesach migracyjnych W latach 90. w związku ze zmianami ustroju politycznego i systemu gospodarczego nastąpił przełom w polskich procesach migracyjnych. Zniknęły polityczne przyczyny emigracji z Polski, a większego znaczenia nabrało zjawisko wyjazdów zarobkowych na podstawie regulowanych uzgodnień międzyrządowych. W okresie tym wykształciły się w Polsce cztery odrębne mechanizmy migracji zarobkowej, szeroko opisywane w literaturze przedmiotu (Okólski 1996). Pierwszy typ odnosi się do obszarów tradycyjnej emigracji zarobkowej (Podhale, wschodnia część Polski), skąd wyjeżdżają, najczęściej do USA, najbardziej odpowiedni ku temu członkowie rodziny. Drugi typ dotyczy wykorzystywania możliwości legalnej pracy w Niemczech przez osoby mające podwójne obywatelstwo lub w inny sposób uprawnione tam do pracy. Trzeci typ, określany jako migracje modernizacyjne, obejmuje obszary, których mieszkańcy przed 1990 r. w niewielkim stopniu brali udział w emigracji, np. rolnicze gminy dawnych województw białostockiego i łomżyńskiego; migracje te mają charakter łańcuchowy i biorą w nich udział reprezentanci większości gospodarstw domowych. Czwarty typ, w którym nie występuje żywiołowość i przypadkowość, obejmuje wyjazdy do pracy na podstawie umów międzynarodowych zawartych przez Polskę. Najważniejsze zmiany, które miały bezpośredni wpływ na wytworzenie się nowych warunków dla procesów migracyjnych w Polsce to: zwiększone możliwości przekraczania granic dla obywateli Polski. Było to związane ze zniesieniem obowiązku wizowego dla wyjeżdżających w celach turystycznych do kilkudziesięciu krajów świata (w tym większości krajów Zachodu, na podstawie umów o ruchu bezwizowym po podpisaniu umowy o readmisji z krajami Grupy Schengen w 1991 r.) (Łodziński 2001, s.184), oraz regulacją wewnętrzną dotyczącą paszportów (ważnych na wszystkie kraje świata, z prawem przechowywania w domu). Należy tu wymienić również swobodę wymiany waluty krajowej na dewizy (system wymiany wewnętrznej). Dla przykładu, w roku 1990 odnotowano 3,5 krotny wzrost przekroczeń granicy w stosunku do 1985 r. (Golinowska, Marek 1994) 2

zmiany skali, form i kierunków regulowanej migracji zarobkowej. Przed 1990 rokiem dominowały wyjazdy do krajów byłego RWPG oraz krajów arabskich. Wyjazdy były organizowane na podstawie bilateralnych umów międzypaństwowych za pośrednictwem oficjalnych agencji, upoważnionych do rekrutacji i pośrednictwa w zatrudnianiu polskich pracowników za granicą (Polservice, Pagart, Agencja Morska), lub w ramach skierowań i delegowania osób przez polskie organizacje gospodarcze w celu wykonania kontraktów. O wiele skromniejsza była skala zarobkowych wyjazdów do krajów zachodnich organizowanych przez państwowe agencje pośredniczące. Wyjazdy na Zachód były ściśle reglamentowane przez władze komunistyczne, bądź też miały charakter ucieczek, przybierających w latach 80. charakter masowy. Kryzys gospodarczy powodował obniżenie się standardu życia wielu rodzin. Decyzja wyjazdu o podłożu ekonomicznym była szansą ucieczki od kolejek, kartek, hiperinflacji. Praca na Zachodzie służyła także poznaniu świata, nauce języków, czy kontynuowaniu studiów. W 1982 roku liczbę Polaków w Europie Zachodniej (głównie w Austrii, RFN i Francji) oceniano na 100-200 tys. osób (Friszke 1999, s. 439). Następowało zmniejszanie się liczebne emigracji zarobkowej. Pod koniec 1990 r. poziom legalnego zatrudnienia obniżył się do 107 tys. osób (najwyższy poziom osiągnięto w końcu 1989 r. 148 tys.). Istotnie spadło ono w byłym ZSRR, na obszarze byłej NRD, a także w Czechosłowacji, na Węgrzech, Bułgarii i Rumunii (Golinowska, Marek, Rajkiewicz 1998, s.199). Miało na to wpływ rozwiązanie Rady Wzajemnej Pomocy Gospodarczej oraz konflikt nad Zatoką Perską, skąd całkowicie wycofano polskie załogi pracownicze z Kuwejtu i Iraku, znacznie zmniejszono też ich stan liczebny w sąsiednich państwach. Wzrastała choć powoli liczba obywateli polskich podejmujących zatrudnienie w krajach należących do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej (EWG). Polska wyraziła gotowość do przyjmowania uchodźców z innych krajów; sama otrzymała zaś status kraju bezpiecznego w sensie Konwencji Genewskiej z 1951 r., co w zasadzie wykluczało możliwość uzyskiwania przez obywateli RP azylu w krajach trzecich (Okólski 2005), zostały zawarte przez rząd RP uzgodnienia międzyrządowe w celu umożliwienia podejmowania legalnej pracy w krajach Europy Zachodniej. 3

w związku z możliwością legalnego zatrudnienia do prac sezonowych od 1991 roku, zmniejszyła się skala nielegalnie podejmowanej przez Polaków pracy za granicą, ustanowiono zasady prawno-administracyjne zatrudniania cudzoziemców w Polsce, w tym przybywających z zagranicy (stworzono ramy dla imigracji zarobkowej). Możliwości legalnej pracy w Polsce stworzyła ustawa o zatrudnieniu z dnia 29 grudnia 1989 roku, rozdz. 6) (Dz.U. z 1989 r., nr 75, poz. 446). 1.2. Krajowe ogólne przepisy ustawowe o zatrudnianiu Polaków za granicą Zmiany systemowe lat 90. uwidoczniły w Polsce dwie potrzeby: otwarcie krajowego rynku pracy dla cudzoziemców oraz udostępnienie polskim pracownikom rynków zagranicznych. W okresie tym, w celu ograniczenia żywiołowego przepływu zatrudnienia i jego negatywnych skutków dla rynku pracy, a także w celu zabezpieczenia praw pracowników migrujących podjęto inicjatywę uregulowania zasad we wzajemnym zatrudnianiu (MPiPS 1995). Poprzez wprowadzenie aktów prawnych nakreślono zasady na jakich obywatele polscy mogą realizować swobodę podejmowania zatrudnienia za granicą. Liberalizacja warunków na jakich obywatele polscy mogli przekraczać granice miała pierwszorzędne znaczenie dla zatrudnienia zagranicą. Ustawa z dnia 29 listopada 1990 r. o paszportach 1 wprowadziła powszechne prawo do posiadania tego dokumentu tożsamości, ważnego na wszystkie kraje świata i nie podlegającego nieuzasadnionej ingerencji ze strony organu wydającego (poza wyjątkowymi, szczególnymi przypadkami). Wydanie tej ustawy, z prawem przechowywania paszportu w domu, znacznie zwiększyło liczbę Polaków wyjeżdżających z kraju (Marek 1991). Z kolei nowe przepisy o zatrudnieniu stworzyły Polakom możliwości starania się i swobodnego nawiązywania (bez ingerencji krajowego organu do spraw zatrudnienia) umów o pracę, także u pracodawcy zagranicznego (za zezwoleniem władz kraju przyjmującego na podjęcie pracy, jeśli takie zezwolenie jest wymagane). 1 Dz.U. z 1991 r., nr 2, poz. 5 4

W ustawie z dnia 29 grudnia 1989 roku o zatrudnieniu 2 w rozdziale VI art.26 sformułowano pierwsze podstawy prawne zatrudniania obywateli polskich u pracodawców zagranicznych oraz zasady kierowania obywateli polskich do pracy za granicą. Cztery lata później potwierdzenie tych regulacji przyniosła ustawa z 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobocia 3. W ustawie tej zgodnie z art. 46 zapisano, iż obywatele polscy mogą podejmować pracę za granicą u pracodawców zagranicznych w trybie i na zasadach obowiązujących w kraju zatrudnienia oraz określonych w umowach międzynarodowych, o ile takie zostały z danym państwem zawarte. Przepisy tych ustaw dawały również możliwość zaliczania okresu zatrudnienia pracowników polskich w innych krajach i u pracodawcy zagranicznego do okresów uprawniających do świadczeń ze stosunku pracy i zabezpieczenia społecznego. Obecnie podstawą prawną umożliwiającą zatrudnienie pracownika polskiego poza granicami kraju jest ustawa z dnia 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy 4. Zgodnie z art. 84 obywatele polscy mogą podejmować pracę za granicą u pracodawców zagranicznych w trybie i na zasadach obowiązujących w państwie zatrudnienia oraz określonych w umowach międzynarodowych. W kolejnym artykule ustawy (art. 85) mówi się, iż zatrudnienie następuje w drodze bezpośrednich uzgodnień dokonywanych przez obywateli polskich z pracodawcami zagranicznymi lub za pośrednictwem publicznych służb zatrudnienia, a także agencji pośrednictwa pracy. Kierowanie do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych za pośrednictwem agencji pośrednictwa pracy odbywa się na podstawie umowy zawieranej przez agencje z obywatelami polskimi. Poza tym, udokumentowane okresy zatrudnienia obywateli polskich za granicą u pracodawców zagranicznych są zaliczane do okresów pracy w Rzeczypospolitej Polskiej w zakresie uprawnień pracowniczych. Warunkiem jest zawiadomienie właściwego terytorialnie powiatowego urzędu pracy o podjęciu pracy za granicą i opłaceniu składek na Fundusz Pracy w wysokości 9,75% przeciętnego wynagrodzenia za każdy miesiąc tego zatrudnienia; jeżeli zawiadomienie i przystąpienie do opłacania składek następuje w ciągu miesiąca, podstawę wymiaru 2 Dz.U. z 1989 r., nr 75, poz. 446 3 Dz.U. z 1997 r., nr 25, poz. 128 4 Dz.U. z 2004 r., nr 99, poz.1001 5

składki dzieli się przez 30 i mnoży przez liczbę dni, za które składka ma być opłacona (art.86). 1.3. Uzgodnienia międzynarodowe W uregulowaniu migracji zarobkowej pracowników polskich poza granice kraju dokumentem wyjściowym był Układ Europejski ustanawiający stowarzyszenie między Rzeczypospolitą Polską z jednej strony, a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami Członkowskimi z drugiej strony z dnia 16 grudnia 1991 roku. Kwestia przepływu pracowników została ujęta w rozdziale I części IV Układu, w którym zawarto postanowienia dotyczące uregulowań - drogą dwustronnych umów - problemów w zakresie podejmowania przez obywateli polskich legalnej pracy na terenie państw członkowskich Wspólnot oraz obywateli państw członkowskich Wspólnot na terenie Polski. Wynikało to z braku kompetencji organów Wspólnot w regulowaniu problemów migracji pracowników z krajów trzecich do poszczególnych krajów członkowstwa (art. 41 pkt 1) 5. Ze strony państw Unii Europejskiej Polska otrzymała gwarancje równego traktowania legalnie zatrudnionych na terytorium wszystkich Państw członkowskich obywateli polskich z obywatelami tego państwa 6. Regulowana praca zarobkowa za granicą przyjęła następujące formy: realizacja kontraktów firm polskich (z polskimi pracownikami) zawartych z firmami zagranicznymi, zatrudnienie u zagranicznego pracodawcy w charakterze pracownika-gościa, zatrudnienie w przygranicznych zakładach pracy kraju sąsiedniego, praca sezonowa (rolnictwo, winobranie, gastronomia, hotelarstwo i inne), praca studentów w okresie wakacji. Zawarcie wielu umów międzyrządowych i w ich ramach porozumień resortowych przyczyniło się do uporządkowania prawnych warunków zatrudnienia pracowników polskich w innych krajach oraz cudzoziemców w Polsce, stanowiąc istotny czynnik w kształtowaniu się przepływu siły roboczej 7 (Golinowska, Marek, 5 Dz.U. z 1994 r., nr 11, poz. 38 6 Przepisy te dotyczyły wszystkich pracowników cudzoziemskich z krajów trzecich w przedmiocie zatrudnienia na terenie państw członkowskich Wspólnoty Europejskiej. 7 Kwestia uregulowań migracji międzynarodowych w drodze umów międzynarodowych i porozumień między zainteresowanymi państwami znalazła się w 1975 r. w oświadczeniach państw uczestniczących w Konferencji Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie (KBWE). W Akcie Końcowym KBWE z 1975 r. zapisano, iż problemy, jakie na skutek ruchu migracyjnego robotników wyłonią się w Europie na płaszczyźnie dwustronnej, jak też w stosunkach między Państwami Uczestniczącymi, powinny być rozpatrywane przez bezpośrednio zainteresowane Strony, a to w celu rozwiązywania 6

Rajkiewicz 1998). Polska zawarła umowy z Belgią w 1990 r., Francją w 1990 r. i 1992 r., Niemcami w 1990 r. i 1994, Czechami i Słowacją w 1992 r., Szwajcarią w 1993 r., Ukrainą, Rosją, Litwą w 1994 r., Białorusią w 1995 r., Luksemburgiem w 1996 r. oraz z Hiszpanią w 2002 r. Po 1990 roku ważnym celem rządu w aspekcie migracji zarobkowej stała się ochrona praw polskich pracowników zatrudnionych za granicą. Zgodnie z Układem (art. 37), w zakresie regulacji zatrudniania obywateli polskich na terenie państw członkowskich ustalono wolne od dyskryminacji, wynikającej z obywatelstwa, traktowanie polskich pracowników co do warunków pracy, wynagradzania lub zwalniania oraz dostępu do rynku pracy Państwa Członkowskiego w okresie legalnego zatrudnienia pracownika 8. A więc wszelkie praktyki dyskryminujące jak np.: dyskryminujące pomijanie przy podwyżkach płac, wypłacaniu nagród i świadczeń za pracę w godzinach nadliczbowych, lub przy zwalnianiu z pracy, mogły być zaskarżone przez pracownika do właściwych organów rozpatrujących spory wynikłe ze stosunku pracy. Przepływ pracowników w ramach uzgodnień bilateralnych stał się w latach 90. (w przeciwieństwie do okresu przed 1990 r.) bardzo znaczący. Według oceny Marka Okólskiego, ok. 85% stałych mieszkańców Polski pracujących legalnie za granicą w 2000 r. znalazło zatrudnienie w ramach uzgodnień dwustronnych (Okólski 2004). Z tego należy podkreślić, iż ponad 80% spośród tych osób podjęło pracę na podstawie jednego tylko uzgodnienia międzyrządowego, a mianowicie na podstawie Oświadczenia polsko-niemieckiego o zatrudnieniu sezonowym. Pozostałe umowy dwustronne zawarte przez Polskę miały symboliczny udział w ogólnym strumieniu migracji zarobkowych z Polski. Biorąc pod uwagę, że zasadniczym celem umów międzyrządowych i w ich ramach porozumień resortowych miało być uporządkowanie przepływu siły roboczej między państwami, wydaje się być uprawnionym stwierdzenie, że w przypadku Polski tych problemów we wzajemnym interesie, z myślą o dążeniu każdego zaangażowanego państwa do należytego uwzględnienia warunków wynikających z jego sytuacji społeczno-ekonomicznej i biorąc pod uwagę zobowiązania każdego państwa, wynikające z podpisanych przez nie umów dwustronnych i wielostronnych, przy czym będą się kierować takimi celami, jak m.in.: aby zapewnić, przez współpracę między krajem przyjmującym a krajem pochodzenia warunki do uregulowanego przepływu robotników przy jednoczesnej trosce o ich osobisty i socjalny dobrobyt, a także, zależnie od okoliczności, organizować rekrutację robotników-migrantów przy zapewnieniu im podstawowego przeszkolenia językowego i zawodowego (Bierzanek 1994, s. 27). 8 Prawo to nie odnosi się do pracowników sezonowych i pracowników zatrudnionych na podstawie umów dwustronnych chyba, że umowy stanowią inaczej. 7

tylko jedna umowa o zatrudnieniu sezonowym między Polską a Niemcami okazała się oczywistym sukcesem (op. cit. 2004). Na podstawie pozostałych umów nie udało się przyciągnąć większej liczby pracowników do potencjalnych krajów przyjmujących. Trwałość zjawiska zatrudnienia sezonowego jest też pochodną strategii samych migrantów. Na przestrzeni już piętnastu lat funkcjonowania oświadczenia polsko-niemieckiego o zatrudnieniu sezonowym, widoczne jest istnienie systemu, który można określić: tam pracować tutaj żyć 9. Pracownicy wędrują między niemieckim miejscem pracy a polskim miejscem zamieszkania. Często po kilku tygodniach ciężkiej pracy obiecują sobie, że nigdy nie pojadą na saksy. Ale po roku znów wyjeżdżają, z reguły do tego samego pracodawcy. Między pracodawcami i pracownikami zawiązują się dość często bliższe więzi. Polscy pracownicy wiedzą, na co mogą liczyć, gospodarze zaś znają ich możliwości. 2. Polityka Niemiec wobec pracowników cudzoziemskich przypadek Polaków 2.1. Dynamika prac sezonowych Polaków zagranicą, ze szczególnym uwzględnieniem Niemiec 2.1.1. Dynamika polskich sezonowych migracji zarobkowych w świetle danych niemieckich Sezonowa emigracja zarobkowa w Polsce ma długą tradycję. Sezonowe wyjazdy do Niemiec przyjęło się określać słowem z końca XIX wieku: obieżysastwo 10 (w jęz. niemieckim Sachsengängerei), gdyż polski robotnik sezonowy najczęściej wędrował do Saksonii. Niemieckie gospodarstwa rolne stały się głównym odbiorcą polskich robotników. Potężny rozwój przemysłu spowodował odpływ siły roboczej z rolnictwa, konieczne stało się więc sprowadzanie najemników zagranicznych. Polski wychodźca znajdował również zatrudnienie w Westfalii i Nadrenii w hutach i kopalniach. Również dzisiaj niemieckie rolnictwo jest nadal źródłem popytu na pracę. Siła przyciągania jest duża, gdyż sami Niemcy niechętnie podejmują pracę w rolnictwie ze względu na niższe wynagrodzenie w porównaniu z przemysłem i usługami, niski prestiż tej pracy oraz jej uciążliwość. W konsekwencji podaż 9 Wniosek ten oparty jest o wieloletni materiał badawczy autorki (Korczyńska 1997, 2003) 10 Ruch ten znany jest w Niemczech pod nazwą Sachsengängerei, czyli jak go tłumaczą dosłownie w Poznańskiem obieżysastwo (Krzywicki 1960, s.486). L.Krzywicki korzysta w swojej rozprawie z pracy dra karola Kärgera, Die Sachsengängerei, Berlin 1890. 8

niemieckiej siły roboczej gotowej wykonywać prace sezonowe w rolnictwie jest wysoce niewystarczająca. Lukę tę wypełniają cudzoziemcy, głównie Polacy, stanowiący 90% ogółu pracowników sezonowych zatrudnionych legalnie w rolnictwie niemieckim. W latach 90. wyjazdy sezonowe do Niemiec stanowiły jeden z najbardziej dynamicznych rodzajów migracji. Popyt na prace sezonowe wykonywane przez cudzoziemców jest ciągle duży w krajach Europy Zachodniej. W latach 80. Francja i Szwajcaria sprowadzały na znaczną skalę pracowników sezonowych, np. w 1983 r. do Francji przybyło ponad 100 tys. pracowników do tego typu prac (Lederer 1997, s.264). W latach dziewięćdziesiątych zatrudnienie sezonowe w tych krajach zaczęło systematycznie spadać. Choć Niemcy rozpoczęły na szerszą skalę realizację programów zatrudniania pracowników sezonowych dopiero w 1991 r. - na skutek umów bilateralnych z krajami Europy Środkowo-Wschodniej, szybko zaczęły przodować pod względem liczby cudzoziemców zatrudnianych w pracach sezonowych i już w 1992 r. było zatrudnionych 212 tys. osób (Raport SOPEMI 2000). W Niemczech pracownicy sezonowi stanowią największą grupę wśród innych grup pracujących w ramach tzw. programu zatrudnienia dla pracowników z krajów Europy Środkowej i Wschodniej. Liczby pracowników w poszczególnych programach są przedstawione w Tabeli 1. Tabela 1. Praca sezonowa na tle innych programów zatrudnienia w Niemczech dla pracowników z krajów Europy Środkowej i Wschodniej Program Rok 2002 1991 1994 1998 2002 Umowa o dzieło 51 770 39 070 31 772 56 620 Praca sezonowa 118 393 140 656 207 927 298 102 Praca przygraniczna 7 000 8 000 5 700 8 964 Nowi pracownicy goście 2 234 5 529 3 083 4 864 Niższy personel - 412 125 358 medyczny (pielęgniarki i salowe) Razem 179 397 307 950 249 124 193 667 Żródło: Zentral- und Osteuropäische (ZOE) Programmarbeitnehmer in Deutschland, (w:) ibv, nr 28, 14 lipiec,1999; ibv nr 9, 30 kwietnia 2003 r. W porównaniu z innymi krajami, z którymi Niemcy zawarły umowy dotyczące zatrudnienia sezonowego, Polacy stanowią największą grupę podejmujących tego typu prace na terenie Niemiec (Tabela 2). 9

Tabela 2. Udział polskich pracowników w porównaniu z innymi narodowościami zatrudnionymi w ramach prac sezonowych w Niemczech w 2002 r. Kraj 2002 Liczba % Ogółem 298 102 100,0 Polska 252 902 84,8 Republika Czeska 2 676 0,8 Republika Słowacka 10 260 3,4 Węgry 4 082 1,3 Rumunia 20 612 6,9 Słowenia 252 0,1 Chorwacja 5 826 1,9 Bułgaria 1 492 0,5 Źródło: Bundesanstalt für Arbeit (ibv, nr 9, 2003r.). O strukturze zatrudnienia polskich pracowników sezonowych w poszczególnych Landach, a dokładniej obszarach działalności niemieckich urzędów pracy (Landesarbeitsamt) informuje Zentralstelle für Arbeitsvermittlung (ZAV) z siedzibą w Bonn. Na ich podstawie możemy uzyskać jedynie dane o miejscu pracy i pobytu polskich pracowników sezonowych na obszarze działania urzędów pracy w landach niemieckich, brakuje natomiast informacji o dokładnym rozmieszeniu osób w poszczególnych landach. Zamieszczona tabela 3 przedstawia strukturą przestrzenną zatrudniania pracowników sezonowych w Niemczech według obszarów działania urzędów pracy w landach niemieckich. Urzędów jest jedenaście, a landów szesnaście. Urząd pracy Północ obejmuje trzy landy: Szlezwik-Holsztyn, Hamburg i Meklemburgię-Pomorze Przednie. Nadrenia Palatynat połączone jest z Saarą, Berlin z Brandenburgią, Saksonia Anhalt z Turyngią, Dolna Saksonia z Bremą, natomiast Bawaria jest podzielona na dwa urzędy pracy: jeden obejmuje Bawarię Południową a drugi Bawarię Północną. Tabela 3. Terytorialne rozmieszczenie polskich pracowników sezonowych w RFN według landów obszarów krajowych urzędów pracy w 1999 r. Obszary krajowych urzędów pracy Liczba Polaków zatrudnionych sezonowo w 1999 r. Odsetek ogółu Polaków pracujących sezonowo w % 10

Nadrenia-Palatynat, Saara 37 964 18,5 Badenia-Wirtembergia 33 069 16,1 Nadrenia Północna-Westfalia 33 482 16,3 Bawaria Północna i Południowa 29 165 14,2 Dolna Saksonia i Brema 30 780 15,0 Krajowy Urząd Pracy Północ (Szlezwik-Holsztyn, Hamburg, 13 978 6,8 Meklemburgia-Pomorze Przednie) Hesja 10 658 5,2 Brandenburgia i Berlin 7 552 3,7 Saksonia-Anhalt i Turyngia 5 187 2,5 Saksonia 3 604 1,8 Ogółem 205 439 100,0 Źródło:SAN-Datenbank (IAB-Ho) Institut für Arbeitsmarkt- und Berufsforschung (IAB), Nürnberg, 2000, obliczenia badacza Hönekoppa z (IAB) na podstawie: Zentralstelle für Arbeitsvermittlung, Bonn) Z tabeli 3 wynika, że główna koncentracja zatrudnienia sezonowego występuje w południowo zachodniej części Niemiec, w następujących landach: Nadrenia Palatynat, Saara, Badenia Wirtembergia, Nadrenia Północna Westfalia. Przyjmują one ponad 50% przybyszów z Polski. Warto przypomnieć, że Nadrenia Północna Westfalia to szlak historycznych wędrówek jeszcze z XIX w., kiedy Polacy udawali się tam do prac sezonowych. 2.1.2. Polskie informacje statystyczne o pracownikach sezonowych Oprócz informacji dostępnych w Niemczech, cennym źródłem danych statystycznych o pracy polskich pracowników sezonowych są instytucje polskie. Podstawowym źródłem informacji statystycznej o wyjazdach Polaków do pracy w innych krajach w ramach umów międzyrządowych są dane pochodzące z Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy 11 w Warszawie. Dane liczbowe dotyczące wyjazdów Polaków do prac sezonowych do Niemiec ograniczają się do liczby zgłoszonych ofert w podziale na województwa oraz działy zatrudnienia, w których zatrudniani są Polacy. Ponadto jest podana informacja o liczbie ofert anonimowych i imiennych oraz liczbie zwrotów (rezygnacji) ze strony kraju wysyłającego 12. 11 Wcześniej Biuro Migracji Zarobkowych Krajowego Urzędu Pracy. Od kwietnia 2003 r. Departament Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy. 12 W ramach Badania Aktywności Zawodowej Ludności (BAEL-GUS) rozpoczęto w 1993 r. badania o migracjach zagranicznych, które informują o liczbie Polaków przebywających za granicą 11

Niemcy zajmują pierwsze miejsce pod względem liczby zatrudnionych Polaków przede wszystkim przy pracach sezonowych (Tabela 4). Tabela 4. Liczba polskich obywateli wyjeżdżających do pracy za granicą u pracodawców zagranicznych za pośrednictwem urzędów pracy Kraj Rodzaj 1993 1996 1999 2002 zatrudnienia Niemcy Zatrudnienie 139 824 185 430 218 000 282 830 sezonowe Goście 898 667 685 776 Kontrakty 31 190 25 996 17 792 21 905 Studenci 500 500 580 - Francja Zatrudnienie sezonowe 4985 3 351 2 723 7 013 Stażyści 28 50 80 Hiszpania - - 600 5 417 Szwajcaria - 15 17 58 Czechy 1 568 3 004 3 171 - Słowacja 101 391 225 - Libia 400 400 - - Belgia - 6 7 - Irlandia - - - 130 Źródło: Dane Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy. Od 1991 roku obserwujemy tendencję wzrastającą nadsyłanych ofert do pracy sezonowej (Wykres 1). Jedynie w 1994 r. widzimy niewielki spadek przekazanych zaproszeń. Jego przyczyną był obowiązujący od 1.09.1993 r. zakaz wydawania przez stronę niemiecką zezwoleń na prace sezonowe przy pracach budowlanych dla pracowników z krajów Europy Środkowej i Wschodniej 13. Wykres 1. Zarejestrowane oferty do pracy sezonowej nadesłane z Niemiec dla obywateli polskich w latach 1991 2004. powyżej 2 m-cy z powodu podjęcia pracy. Trzeba jednak zauważyć, że w listopadzie, gdy realizowano badania poziom zatrudnienia za granicą jest niższy, niż w miesiącach letnich lub wiosną. Część Polaków pracująca za granicą krócej niż dwa miesiące nie jest w badaniach rejestrowana. Faktyczna więc liczba wyjeżdżających jest wyższa od rejestrowanej. 13 Zakaz od 1.09.1993 r. wydawania przez stronę niemiecką zezwoleń na prace sezonowe przy pracach budowlanych dla pracowników z krajów Europy Środkowej i Wschodniej. (AEVO -1 września 1993), BGBL I, nr 47, 4 września 1993 r. 12

68,5 131 148,6 132,9 261,1 238,1 218,4 198,4 201,7 183,5 164,9 302,5 291,2 275,5 350 300 250 200 150 100 50 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 0 Źródło: Departament Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy Obecnie większość Polaków wyjeżdża na imienne zaproszenia pracodawców niemieckich. Pracodawca zwraca się przede wszystkim do tych, którzy już u niego pracowali. Z danych wojewódzkich urzędów pracy wynika, że wśród wyjeżdżających do Niemiec około 65% stanowią ci, których wyjazdy się powtarzają (Rajkiewicz 1996, s.74). Liczbę ofert imiennych oraz liczbę rezygnacji i zwrotów w latach 1991 2004 przedstawia tabela 5. Tabela 5 Liczba zarejestrowanych ofert do pracy sezonowej nadesłanych z Niemiec dla obywateli polskich w latach 1991 2004. Rok Liczba ofert nadesłany ch Liczba ofert przyjętych Liczba ofert imiennych Odsetek ofert imiennych (%) Liczba rezygnacji i zwrotów Odsetek rezygnacji i zwrotów (%) 1991 68 516 59 734 67 432 98,4 8 782 12,8 1992 131 020 120 215 130 089 99,2 10 805 8,2 1993 148 573 139 824 148 098 99,7 8 749 5,8 1994 132 894 124 860 131 467 98,9 8 034 6,0 1995 164 864 158 949 162 545 98,5 5 915 3,5 1996 183 584 173 613 181 751 99,0 9 971 5,4 1997 198 424 189 740 196 964 99,2 8 684 4,3 1998 201 681 191 230 199 793 99,0 10 451 5,2 1999 218 403 213 102 216 897 99,3 5 301 2,4 2000 238 160 229 233 236 952 99,4 8 927 3,7 2001 261 133 252 316 260 055 99,5 8 817 3,3 2002 282826 275188 282024 99,7 7638 2,7 2003 302 544 295285 301 997 99,8 7 259 2,3 2004 275 576 267 452 275 197 99,8 8 124 2,9 Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych Departamentu Rynku Pracy MGiP. 13

Podane liczby oferty nadesłane pomniejszone o liczbę zwrotów i rezygnacji (nie wykorzystane), odpowiadają liczbie wyjazdów w celu zatrudnienia się, tj. oferty przyjęte. Rezygnacje i zwroty oznaczają, że oferty niemieckiego pracodawcy nie zostały w Polsce podjęte. Jak już wspomniano, realizowane są głównie oferty imienne. Oznacza to, że pracodawca zwraca się do znanego lub polecanego mu pracownika z konkretnym imieniem i nazwiskiem. Na przykład w 2001 r. odsetek ofert imiennych wynosił 99,5%. W ciągu minionej dekady mamy do czynienia z tendencją zmniejszania się liczby ofert do pracy nie podjętych przez polskich pracowników z małymi skokami w niektórych latach. Przyczyny nie podejmowania ofert mogą być różne, np. obawa polskich pracowników przed nieznanym pracodawcą (w przypadku ofert anonimowych). Ponadto część stale wyjeżdżających osób mogła w międzyczasie znaleźć lepiej płatną pracę w Polsce. Zniechęcająco mogą wpływać stosunkowo niskie zarobki w rolnictwie w porównaniu z poziomem zarobków w innych działach gospodarki niemieckiej, np. w budownictwie. Liczba wyjeżdżających pracowników do prac sezonowych do Niemiec z poszczególnych województw przedstawiała się różnie (por. Tabela 6). Najwięcej osób znajduje zatrudnienie w Niemczech w charakterze pracowników sezonowych z następujących województw: kieleckie wrocławskie, konińskie, jeleniogórskie, opolskie. 14

Tabela 6. Oferty do pracy sezonowej nadesłane dla Polaków z Niemiec w latach 1991, 1994, 1998, oraz z Niemiec i Hiszpanii w 2003 (według 15 województw z których wyjeżdża najwięcej Polaków do prac sezonowych) Województwo (b) 1991 Polska 68 516 ogółem Wrocławskie 5 366 Katowickie 4 083 Jeleniogórskie 3 564 Warszawskie 3 310 Opolskie 3 231 Konińskie 3 137 Kieleckie 2 610 Bielskie 2 391 Poznańskie 2 331 Krakowskie 2324 Wałbrzyskie 2 263 Częstochowskie 1 883 Szczecińskie 1 853 Legnickie 1 834 Bydgoskie 1 766 Województwo 1994 Polska 132 894 ogółem Wrocławskie 9 152 Jeleniogórskie 6 895 Kieleckie 6 537 Konińskie 6 356 Katowickie 6 255 Opolskie 5 921 Wałbrzyskie 5 146 Legnickie 4 019 Kaliskie 3 855 Bydgoskie 3 606 Bielskie 3 508 Szczecińskie 3 455 Suwalskie 3 173 Gdańskie 3 106 Lubelskie 3 003 Województwo 1998 Polska 201 685 ogółem Kieleckie 12 334 Wrocławskie 11 402 Konińskie 9 460 Jeleniogórskie 8 788 Wałbrzyskie 7 952 Opolskie 7 463 Katowickie 6 999 Kaliskie 6 343 Legnickie 6 223 Suwalskie 5 845 Zamojskie 5 496 Bydgoskie 5 429 Szczecińskie 5 202 Olsztyńskie 4 963 Tarnobrzeskie 4 916 Województwo 2003 (a) Polska 302 544 (c) ogółem Kieleckie 21 568 Wrocławskie 14 567 Konińskie 14 363 Jeleniogórskie 12 453 Opolskie 11 905 Zamojskie 11 903 Szczecińskie Wałbrzyskie 11 179 Legnickie 11 120 Katowickie 8 967 Kaliskie 8 716 Krakowskie 8 395 Olsztyńskie 8 373 Rzeszowskie 7 860 Lubelskie 7 637 (a) W 2003 r. dane obejmują oferty nadesłane z Niemiec i Hiszpanii; (b) według województw sprzed reformy administracyjnej z dnia 1 stycznia 1999 r. 49 województw; obecnie 16; (c) 291 925 ofert nadesłanych z Niemiec oraz 10 619 z Hiszpanii. Żródło: Dane Departamentu Rynku Pracy Ministerstwa Gospodarki i Pracy; Kępińska (2004). Z tabeli 6 wynika, iż województwo kieleckie znajduje się w czołówce województw migracyjnych. Jest to teren tradycyjnych wędrówek za granicę. W 15

okresie międzywojennym do prac sezonowych do Niemiec najliczniej po woj. łódzkim wyjeżdżali Polacy z woj. kieleckiego (Tomaszewski 1974). W ostatnich latach do prac sezonowych wyjechało dwa razy więcej osób niż w okresie międzywojennym, lecz wśród województw migracyjnych ponownie przoduje woj. kieleckie. Tradycyjnym regionem wychodźstwa jest również woj. poznańskie. W różnych okresach czasu i z różnych przyczyn ludność wędrowała na stałe lub czasowo w poszukiwaniu pracy zarobkowej poza granice kraju (Bystroń 1936) 14. Tereny pochodzenia większości współczesnych migrantów zarobkowych z Polski do Niemiec pokrywają się z tradycyjnymi regionami emigracji sezonowej w latach 1918-1939, wykazując ścisłą zależność z odległością od kraju docelowego. Trzy przodujące województwa w emigracji albo graniczyły z Niemcami (kieleckie i łódzkie), albo znajdowały się niedaleko ich granic (krakowskie). Według Tomaszewskiego szczegółowe badania nad wybranymi regionami dają możliwość poznania rzeczywistych przyczyn emigracji. W tym ujęciu rozmiary emigracji sezonowej w latach 1918 1939 zależały zarówno od przeludnienia wsi, jak również od odległości, które trzeba było przebyć do regionów odczuwających niedobór siły roboczej (wyjaśnia to częściowo znaczną emigrację z woj. poznańskiego) (Tomaszewski 1974). W omawianym okresie historycznym największym ośrodkiem emigracji sezonowej do Niemiec był pow. wieluński (zachodnia część woj. łódzkiego). Za nim znajdowały się: pow. częstochowski (zachodnia część woj. kieleckiego), pow. radomszczański (południowa część woj. łódzkiego), pow. sieradzki (północnozachodnia część woj. łódzkiego), pow. kaliski (do kwietnia 1939 r. południowa część woj. poznańskiego, potem w woj. łódzkim). Dalsze miejsca zajęły powiaty woj. łódzkiego: koniński (od marca 1938 r. w woj. poznańskim), turecki (od marca 1938 r. w woj. poznańskim), łaski i piotrkowski. Powiaty te, a zwłaszcza pow. wieluński miały stałą tradycję sezonowych wyjazdów w poszukiwaniu pracy w Niemczech. W powiecie wieluńskim występował silny nacisk na władze, by zwiększyć możliwości emigracji. Zgodnie z danymi, w latach dobrej koniunktury w latach 1926-1928 zgłoszenia na wyjazd do urzędu pracy w Wieluniu wynosiły 44-48 tys. osób, zaś kwoty przyznane 21-23 tys. Wraz z pogorszeniem się koniunktury liczba zgłoszeń wzrosła do 62 tys. w 1931 r., lecz w tym samym czasie kwota przyznana spadła do 8 14 J.S. Bystroń mówiąc o szlakach migracyjnych z Polski podaje, że wędrówki sezonowe z ziem Wielkopolski do Prus istniały już 1496 r. W regionie tym istnieje tradycja emigracyjna (Bystroń.S. (1936) Szlaki migracyjne na ziemiach Polski, Przegląd Socjologiczny, t. IV. z. 2. 16