Dr Wojciech Misiak Warszawa dn. 13.11.2011 r. 1 Kredyt jako kategoria ekonomiczna 1. Istota kredytu. Stosunek kredytowy, jako specyficzna kategoria ekonomiczna rozwinął się ze stosunku wymiennego kupna - sprzedaży. Stosunek wymienny przekształcił się w stosunek kredytowy. Dotychczasowy nabywca stał się dłużnikiem ( finansowy wyraz otrzymanego ale jeszcze nie opłaconego towaru określić można w takim przypadku jako zobowiązania) a sprzedawca stał się wierzycielem ( finansowy wyraz przekazanego ale nie zapłaconego towaru to wierzytelności). Można więc stwierdzić, że kredyt związany z wymiana towarów powstający drogą jednostronnego świadczenia towarów przez wierzyciela na rzecz dłużnika pod warunkiem otrzymania ekwiwalentu finansowego w oznaczonym czasie stanowi istotę tzw. kredytu handlowego (towarowego lub kupieckiego). Trzeba jednak zwrócić uwagę, że funkcjonowanie kredytu kupieckiego stwarza wiele utrudnień w obrocie handlowym. Najważniejsze to znaczne rozproszenie własnych środków obrotowych przez wierzyciela wywołana odroczeniem otrzymania zapłaty za przekazany towar. Kolejna sytuacja, to taka w której możemy wejść w posiadanie tylko takiego towaru, na który wierzyciel zgodzi się odroczyć zapłatę. Powstanie pieniądza stworzyło powstanie nowej kategorii pieniężnej kredytu pieniężnego, którego twórcą stał się bank. Kredyt bankowy określany jest jako stosunek ekonomiczny wynikający z odstąpienia przez bank (wierzyciela) dłużnikowi określonej wartości pieniężnej na warunkach zwrotu tej wartości w określonym terminie wraz z wynagrodzeniem (odsetki, prowizje, opłaty). Jest on udzielany przez instytucję bankową zawsze odpłatnie, na określony cel i na określony czas. Jednocześnie kredyt pełni szereg funkcji, wśród których za szczególnie istotne można uznać: 1. funkcja kreacji pieniądza (tzw. funkcja emisyjna) każde udzielenie kredytu oznacza wprowadzenie do obiegu nowego pieniądza (nowej siły nabywczej), zaś każda spłata oznacza jego wycofanie;
2 2. funkcja redystrybucyjna, która oznacza udostępnienie środków kredytowych w postaci kredytu jednym podmiotom dzięki oszczędnością innych; 3. funkcja dochodowa kredyt umożliwia finansowanie działalności przynoszącej w efekcie określone dochody; 4. funkcja kontrolna łączy się z wykorzystywanie stosunku kredytowego powstałego między kredytobiorcą a bankiem dla uzyskiwania informacji przez bank o przebiegu procesów gospodarczych w kredytowanych podmiotach. Bank kontroluje działalność kredytobiorcy i sposób wykorzystania kredytu. Należy również wskazać na uprzywilejowaną pozycję banku udzielającego kredyt (w stosunku do kredytobiorcy) wynikająca z następujących uprawnień: bank ma prawo wprowadzić własny regulamin kredytowania, może wymagać podania celu, na jaki przekazane będą przedsiębiorstwu środki, może żądać od osoby składającej wniosek o kredyt podania pełnych danych, niezbędnych od oszacowania jej zdolności kredytowej, ma prawo domagać się odpowiedniego zabezpieczenia zwrotności kredytu, często w różnorodnych formach, ma prawo do opłatności za udzielony kredyt, ma prawo do kontroli zasad wykorzystywania i spłaty kredytu, ma prawo do wypowiedzenia kredytu w całości lub w części. Kredytobiorca zobowiązany jest natomiast do następujących czynności: wykorzystania kredytu zgodnie z umową, zwrotu kredytu w oznaczonym terminie, informowania banku o swojej sytuacji ekonomicznej i przekazywania niezbędnej dokumentacji na oznaczony temat. Należy jednak zwrócić uwagę, że kredyt często utożsamiany jest niesłusznie z pożyczką. Instrumenty te cechują istotne różnice, które ilustrują dane zawarte w tabeli nr 1. Tabela nr 1 Kredyt a pożyczka Kredyt Pożyczka Przepisy regulujące Prawo bankowe, Kodeks cywilny Kodeks cywilny Przedmiot umowy Środki pieniężne Środki pieniężne lub rzeczy
3 Forma udostępnienia Oddanie środków pieniężnych Przeniesienie własności do czasowej dyspozycji przedmiotu pożyczki Udzielający Zawsze bank Osoba posiadająca zdolność czynności prawnych Forma umowy Zawsze w formie pisemnej W formie ustnej lub pisemnej Cel wykorzystania Najczęściej ściśle określony Dowolny Oprocentowanie Występuje Nie jest konieczne 2.Klasyfikacja kredytów. Różnorodność operacji kredytowych przeprowadzanych przez banki sprawia, że brak jest w literaturze przedmiotu jednego kompleksowego podziału kredytów. Podział ten ma zdecydowanie umowny charakter i podlega ciągłym zmianom, zwłaszcza wobec stale rozszerzającej się oferty kredytowej banków. Wskazać można jednak pewne zasadnicze kryteria, określające podstawowe rodzaje kredytów występujących w systemie bankowym w Polsce. Należą do nich m.in.: 1. Przedmiot (przeznaczenie) kredytu: kredyty dla osób indywidualnych, np. konsumpcyjne, przeznaczone na zakup dóbr i usług (głównie gotówkowe, ratalne i w formie salda debetowego na rachunku oszczędnościowo-rozliczeniowym), kredyty dla przedsiębiorstw, przeznaczone na finansowanie działalności gospodarczej. 2. Okres kredytowania: kredyty krótkoterminowe ( z reguły do 1 roku), kredyty średnioterminowe (od 1 roku do 3 lat), kredyty długo terminowe ( powyżej 3 lat). 3. Waluta udzielania kredytu: kredyty w walucie krajowej (złotowe), kredyty dewizowe, udzielane w walutach obcych, kredyty denominowane, udzielane w walucie zagranicznej, natomiast wypłata następuje w walucie krajowej jako równowartość kwoty kredytu według kursu obowiązującego w dniu wypłaty. 4. Sposób przekazywania środków pieniężnych: kredyty gotówkowe, w przypadku których kredytobiorca otrzymuje kwotę kredytu bezpośrednio z kasy banku lub zostaje ona przelana na jego rachunek,
4 kredyty bezgotówkowe, gdzie kwota kredytu zostaje przelana przez bank na rachunek kontrahenta kredytobiorcy lub dostawy dóbr i usług, których zakup został sfinansowany. 5. Sposób spłaty kredytu (kapitału i odsetek): kredyty o stałych lub zmiennych ratach kapitałowych, kredyty o stałej lub zmiennej stopie procentowej. kredyty annuitetowe, w których łączne spłaty kapitału i odsetek są jednakowe. Początkowo kredytobiorca płaci większe odsetki i mniejsze raty kapitałowe, następnie z upływem czasu na skutek zmniejszania się zadłużenia część odsetkowa zmniejsza się, zwiększa się natomiast udział raty kapitałowej w okresowej spłacie, kredyty, w których odsetki płacone są z góry (tzw. odsetki dyskontowe) bądź z dołu o ustalonych ratach w trakcie trwania umowy kredytowej. 6. Sposób wykorzystania kredytu: kredyty jednorazowe, które w całości wykorzystywane są w jednym, określonym w umowie terminie, kredyty wykorzystywane w transzach, czyli częściach, w których środki finansowe stawiane są do dyspozycji. 7. Preferencyjność: kredyty komercyjne, przy których koszt ponoszony przez klienta wynika z rachunku ekonomicznego banku uwzględniającego między innymi koszt pozyskania pieniądza, ryzyko oraz konkurencję innych banków, kredyty preferencyjne, udzielane na warunkach korzystniejszych niż wynikałoby to z rachunku opłacalności. Klient płaci w tym przypadku tylko część odsetek, reszta odsetek jest natomiast pokrywana przez różnorodne instytucje, najczęściej rządowe, np. agencje i fundusze rządowe. 8. Możliwość odnowienia: kredyty nieodnawialne, kredyty odnawialne, które po spłacie odnawiane są automatycznie na następny, ustalony okres, bez konieczności ponownego sporządzenia umowy. 9. Bank kredytowy: kredyty udzielane przez jeden bank,
5 kredyty w ramach konsorcjum bankowego (konsorcjonalne). Konsorcjum bankowe jest rodzajem spółki utworzonej przez banki na określony czas w celu udzielania kredytu. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria, warto scharakteryzować kilka grup kredytów. Jedną z nich są kredyty gospodarcze, inaczej zwane kredytami dla podmiotów gospodarczych. Należą do nich m.in. kredyty obrotowe, inwestycyjne i kredyty na rachunku bieżącym. Kredyty obrotowe służą zaspokojeniu potrzeb przedsiębiorstw w zakresie środków obrotowych. Są one w większości przeznaczone na pokrycie potrzeb związanych z zakupami materiałów i usług. Kredyty te mogą być również przeznaczone na finansowanie różnorodnych rozliczeń oraz na fundusz płac pracowników. Ich czasokres jest zróżnicowany. Wynosi od 1 do 3 miesięcy, bo na tyle są potrzebne np. firmie handlowej na zakup towarów i ich odsprzedaż. Zdarzają się jednak kredyty obrotowe udzielane na dłuższy czas, np. na finansowanie szeregu transakcji importowych. Bank nalicza koszty kredytu w sposób tradycyjny. Jego wpływ to prowizja i oprocentowanie, które w kredytach krótkoterminowych jest zwykle spłacane w jednej racie na koniec okresu kredytowania. Kredyt na rachunku bieżącym, (otwartym) jest często stosowaną formą kredytowania. Na dobro tego rachunku bank zapisuje wpływy danej jednostki gospodarczej, a w jego ciężar wydatki. Dlatego też może mieć on saldo debetowe lub kredytowe. Oznacza to albo zadłużenie w banku albo nadwyżkę środków klienta. Kredytobiorca korzysta z tego kredytu w miarę potrzeb. Spłata zaś, następuje automatyczne z wpływów na rachunek bieżący. Ta metoda pozwala na elastyczne kredytowanie w zależności od sytuacji płatniczej kredytobiorcy i służy utrzymaniu bieżącej płynności. Kredyty inwestycyjne przeznaczane są na finansowanie nakładów, których celem jest wytworzenie nowych lub powiększenie istniejących aktywów trwałych. Są one najczęściej udzielane na dłuższy okres, przekraczający 5 lat. Zwiększają one wielokrotnie bankowe zyski (dzięki znacznie wyższemu oprocentowaniu) w porównaniu do kredytów krótkoterminowych ale są obarczone większym ryzykiem. 1.3 Ryzyko kredytowe. Istotę ryzyka kredytowego towarzyszącego przeprowadzanym transakcjom można scharakteryzować jako sytuację, w której kontrahent
6 operacji (banki, klienci) nie może lub nie chce wypełnić zobowiązania podjętego w chwili zawierania transakcji. Ryzyko kredytowe to przede wszystkim ryzyko straty całkowitej lub częściowej w przypadku niespłacenia przez kredytobiorcę zaciągniętego kredytu wraz z odsetkami i innymi prowizjami. Ryzyko to, w szerokim ujęciu, dotyczy: kredytów, gwarancji, poręczeń, akceptów bankowych, akredytyw, lokat międzybankowych, operacji dewizowych, transakcji instrumentami pochodnymi, obrotu papierami dłużnymi i akcjami (utrata częściowa lub całkowita ich wartości, wynikająca z pogorszenia się sytuacji ekonomiczno-finansowej ich emitenta). Ryzyko kredytowe uznawane jest za najbardziej tradycyjny i charakterystyczny rodzaj ryzyka w działalności banku. Związane jest to z tym, że świadczeniem usług kredytowych jest jednym z najważniejszych składników oferty skierowanej zarówno w stronę klientów indywidualnych jak i instytucjonalnych. Ryzyko to wynika z możliwości niepełnej realizacji postanowień zawartych w umowie kredytowej ze strony kredytobiorcy. W sytuacji wystąpienia tej możliwości bank uzyskuje mniejsze przychody, może też ponieść stratę. Istotne jest przy analizie ryzyka kredytowego odróżnienie ryzyka kredytowego (ryzyka pojedynczego) od ryzyka portfela, czyli łącznego ryzyka z tytułu działalności kredytowej. Klasyfikacja ta jest o tyle ważna, że do zarządzania każdym z tych rodzajów ryzyk wykorzystuje się odmienne metody. Pojedyncze ryzyko zależy od wysokości możliwej straty i prawdopodobieństwa tej straty. Łączne zaś ryzyko, zależne jest od wysokości pojedynczych kredytów, prawdopodobieństwa ich niespłacenia i współzależności między pojedynczymi kredytami. Im mniejsza jest wzajemna dodatnia zależność między poszczególnymi kredytami, tym mniejsze jest ryzyko wystąpienia sytuacji, w której czynniki powodujące niespłacenie jednego kredytu będą również wpływały na niespłacenie innych, zwiększając w ten sposób łączne ryzyko. Analiza ryzyka w poszczególnych przypadkach nie daje odpowiedzi czy łączne ryzyko z punktu widzenia
7 zachowania płynności przez bank nie jest zbyt wysokie. Stąd konieczność zwracania uwagi na oba te aspekty łącznie. Ważne są zarówno metody zmniejszania ryzyka każdego pojedynczego kredytu, jak i metody ograniczające ryzyko łączne. 1.4 Zdolność kredytowa. Warunkiem udzielenia kredytu, wynikającym z polskiego prawa bankowego jest posiadanie przez kredytobiorcę zdolności kredytowej. Definiowana jest ona następująco: Zdolność kredytowa to zdolność do spłacenia zadłużenia kredytowego w sposób określony w umowie (raty kapitałowe, raty odsetkowe, opłaty manipulacyjne) z bieżących dochodów podmiotów zaciągających kredyt po uprzednim zrealizowaniu przez ten podmiot jego stałych bieżących płatności. Ocena zdolności kredytowej dotyczy nie tylko bieżącej sytuacji majątkowej kredytobiorcy, ale także przyszłej działalności gospodarczej i jej wyników, obejmuje więc także perspektywiczną zdolność kredytową. Oceny tej zdolności dokonuje bank samodzielnie i nie może być ona przedmiotem negocjacji kredytobiorcy z bankiem. W wyjątkowych sytuacjach bank może udzielić kredytu podmiotowi, który nie ma zdolności kredytowej, jeśli przedłoży on realny program uzdrowienia swej gospodarki i ustanowi wystarczające zabezpieczenie kredytu. Sytuacja klienta jest weryfikowana, a przegląd zabezpieczeń jest jednym z celów przeprowadzanej przez bank inspekcji kredytowej. Następnym etapem działalności banku, pozwalającym na dalsze zmniejszenie ryzyka jest analiza wskaźnikowa i credit-scoring. Instrukcja kredytowa zawiera wykaz podstawowych wskaźników, które należy obliczyć przy przyznawaniu kredytów określonego typu. Są to przede wszystkim wskaźniki: płynności, zadłużenia, sprawności i rentowności. Analiza wskaźnikowa stanowi podstawę do przeprowadzenia tzw. creditscoringu, czyli analizy punktowej sytuacji klienta. Bank przyznaje określonym cechom kredytobiorcy pewną liczbę punktów (np. 7 punktów za wysoki wskaźnik płynności, 3 za zadawalający a 0 za zły) Punkty mogą być przyznawane także za rentowność, poziom zadłużenia i wskaźniki sprawności działania. Kierownictwo banku zwykle stosuje skalę czterostopniową, czyli w uproszczeniu dzieli kredytobiorców na dobrych,
8 przeciętnych, słabych i złych, stosownie do sumy punktów uzyskanych przez credit-scoring. Jeśli inne czynniki nie podważą rezultatów tej metody, to kredytobiorcy zaliczeni do grupy dobrych otrzymują kredyt bez większych zastrzeżeń. Klienci przeciętni mogą go otrzymać jeśli przedstawią dobre zabezpieczenie a źli w zasadzie kredytu nie mogą otrzymać. Bibliografia: 1. Z Dobosiewicz, Wprowadzenie do finansów i bankowości wyd. PWN Warszawa 2005 r. 2.S.Flejterski, B.Świecka, Elementy finansów i bankowości wyd. CEDEWU Warszawa 2006 r. 3.J.Grzywacz, Podstawy bankowości system bankowy, kredyty i rozliczenia, ryzyko i ocena banku, marketing. Wyd. Difin, Warszawa 2006 r. 4. W. Jaworski, Z Zawadzka, Bankowość zagadnienia podstawowe. wyd. Poltex Warszawa 2005 r.