Puszcza Białowieska i ludzie: Działalność Antoniego Tyzenhauza (1733-1785) podskarbiego nadwornego litewskiego w Puszczy Białowieskiej Dorota Michaluk, Katedra Europy Wschodniej Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu 1. Ród i rodzina Ród Tyzenhauzów wywodzi się z Westfalii lub z Holsztyna, gdzie już w XII wieku był bardzo rozrodzony, posiadał domy w Lubece. Stamtąd też miał przybyć nad Dźwinę w XII wieku legendarny protoplasta rodu Engelbrecht. Od niego pójść miały liczne linie Tyzenhauzów osiadłe w Inflantach, Kurlandii, Estonii, a także na Litwie i Białorusi. Żoną Engelbrechta, a jednocześnie,,matką wszystkich Tyzenhauzów w Europie Wschodniej była podobno siostra biskupa Alberta, założyciela Rygi i słynnego biskupstwa ryskiego. Antoni Tyzenhauz pochodził z linii wettelskiej, która w odnodze głównej w ciągu wieków porzuciła kulturę niemiecką, a poprzez koligacje małżeńskie z miejscowymi szlachciankami wraz z upływem stuleci jej przedstawiciele nabywali miejscowej kultury złożonej z pierwiastków łotewskich, litewskich, białoruskich i polskich. Istniały też linie Tyzenhauzów szwedzka, rosyjska, a nawet pruska. W Rzeczpospolitej (głównie w WKL) przedstawiciele tej rodziny zajmowali znaczne urzędy powiatowe, wojewódzkie i dworskie, tworząc podstawy majątku i wpływów politycznych. Chociaż ich majętności były dosyć rozległe, to jednak nie na tyle, by mogli odgrywać samodzielną rolę polityczną. Dziadami Antoniego Tyzenhauza byli: Michał, pisarz wielki litewski zm.1726 oraz Aleksandra Frąckiewiczówna, córka Dawida Radzimińskiego-Frąckiewicza, która w małżeństwo wniosła w posagu: folwark Bobryk w powiecie pińskim, Chotynicze w województwie nowogrodzkim i Hanuszyszki w województwie trockim. Ich syn Benedykt Tyzenhauz ożenił się z Anną Apolonią z Biegańskich. Z tego to związku prawdopodobnie w 1733 roku na świat przyszedł Antoni, przyszły podskarbi litewski. Miał on kilka sióstr zakonnic u benedyktynek wileńskich przy kościele św. Katarzyny, a także zamężnych z Marykonim, Walewskim i Wawrzeckim. Bracia Michał i Kazimierz, zmarli przed 1770 rokiem, byli starostami odpowiednio: possolskim i diamenckim. Wszyscy trzej bracia kształcili się w kolegium jezuickim w Wilnie. Antoni Tyzenhauz nie założył własnej rodziny. 2. Charakterystyka polityczna epoki Życie i kariera Antoniego Tyzenhauza przypadły na okres saski i panowanie ostatniego monarchy na tronie Rzeczpospolitej - Stanisława Augusta Poniatowskiego, wyniesionego na tron w 1764 roku dzięki poparciu frakcji możnej rodziny Czartoryskich, zwanej,,familią. Obóz ten domagał się reform ustrojowych państwa i centralizacji władzy, zamierzał także usunąć wpływy Jerzego Mniszcha, marszałka nadwornego
koronnego, skorumpowanego i ze wszech miar dbającego wyłącznie o swój interes przy bezwolnym monarsze Auguście III Sasie. W swoich działaniach politycznych,,familia postawiła na kartę rosyjską. Nadzieje swe wiązała z Katarzyną II, która w 1762 roku zasiadła na tronie cesarskim. Starano się wykorzystać jej życzliwy stosunek do Stanisława Poniatowskiego, stolnika litewskiego, który w czasie pobytu w Petersburgu zaskarbił sobie jej łaski, a nawet nawiązał romans. Plany ułatwiła śmierć Augusta III Sasa. Zgodnie ze staraniami Czartoryskich wojska rosyjskie wkroczyły w granice Rzeczpospolitej i w 1764 roku pomogły,,familii w podporządkowaniu sobie sejmu konwokacyjnego (czyli sejmu zwoływanego w okresie bezkrólewia w celu określenia terminu sejmu elekcyjnego i kandydatów do korony) przeciwko wpływom saskich Wettinów. Zgłoszono wówczas projekty reform. W wyniku wolnej elekcji, przeprowadzonej jednak w warunkach gdy pod Warszawą stacjonowały wojska rosyjskie, na tron Rzeczpospolitej wybrano miękkiego i powolnego woli Katarzyny, Stanisława Poniatowskiego, którego kandydaturę popierała caryca. Mimo bliskiego pokrewieństwa z Czartoryskimi, jego elekcja wywołała konflikt z wujami, gdyż skłaniali się oni do wysunięcia własnego kandydata - Augusta Czartoryskiego wojewody ruskiego. Poniatowski był człowiekiem młodym, niespełna trzydziestoletnim, gruntownie wykształconym, znał dobrze stosunki polityczne własnego kraju, jak i Europy, po której długi czas wojażował. Był zwolennikiem reform, do historii przeszedł jako mecenas nauki i sztuki, a także jako ostatni król rozległego państwa, które znikło z mapy Europy. Dosyć szybko okazało się, że Poniatowski nie będzie bezwolnym narzędziem w rękach Czartoryskich, którzy powoli zaczęli się od niego odsuwać. Król otoczył się ludźmi pragnącymi reform ustrojowych (walka o zniesienie,,liberum veto z łac. dosłownie: wolne «nie pozwalam» - którymi to słowami szlachcic mógł zerwać każdy sejm) i gospodarczych, szczególnie w zakresie rozwoju miast, handlu i rozszerzenia praw mieszczan. Jedną z najważniejszych kwestii początków panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego była tzw. kwestia dysydencka czyli walka o prawa polityczne dla prawosławnych i protestantów. Prawa polityczne a nawet prawa religijne zostały mocno ograniczone w poprzednich latach w 1717 roku i w latach 1733-1736. Gdy odwołania do sejmów lub króla nie pomagały, innowiercy zwracali się do Prus lub Rosji o interwencję. Czynić mogli to zgodnie z zawartymi przez Rzeczpospolitą umowami dodatkowymi do traktatu oliwskiego (w stosunku do protestantów) i traktatu moskiewskiego (odnośnie prawosławnych). Tolerancja religijna była jednym z postulatów Oświecenia, a i wejście na tron nowego króla nadało tej kwestii nową aktualność. Szlachta innowiercza wystąpiła o zrównanie w prawach, co spotkało się z poparciem Danii, Prus i Rosji. Stanisław August był gotów do kompromisu, ale przed pełnym poparciem praw innowierców wstrzymywała go
obawa przed ewentualną utratą głosów szlachty na Litwie. Przeciwna równouprawnieniu była,,familia, chociaż jej członkowie rozumieli konieczność tolerancji religijnej. Jednak naczelnym hasłem ich reform był centralizm władzy w państwie, uważali więc, że wsparcie protestantów i prawosławnych przyczyni się do podtrzymywania separatyzmu Prus Królewskich i Litwy. Opór ten uznany został przez Katarzynę II carycę Rosji i Fryderyka II króla Prus za chęć prowadzenia przez Rzeczpospolitą niezależnej polityki. Na teren Rzeczpospolitej wysłano nowe wojska rosyjskie. Na sejmie 1767 przywrócono dawne prawa protestantów i prawosławnych (mogli pełnić funkcje publiczne, zakładać szkoły i budować świątynie). Katolicyzm uznano za wyznanie panujące. Wydzielono też tzw. prawa kardynalne gwarantujące niezmienność ustroju państwa (wolna elekcja, liberum veto, władza szlachcica nad chłopem, unia z Litwą, przywileje Prus Królewskich). Prawa kardynalne i prawa różnowierców uznano za niezmienne, a ich gwarantem stała się Katarzyna II. Każda więc zmiana ustrojowa w celu modernizacji państwa i rozszerzenie praw społecznych (dla mieszczan i chłopów) oznaczała wejście w konflikt z Katarzyną II. Była to także wielka klęska obozu reform,,familii. Od 1768 roku Rzeczpospolita znalazła się pod politycznym protektoratem Rosji. Tymczasem jeszcze przed zakończeniem obrad sejmowych w Barze w lutym 1768 roku doszło do zawiązania konfederacji tzw. barskiej pod hasłem obrony wiary katolickiej i praw kardynalnych szlachty, a także niezależności państwa. Konfederacja trwała aż do 1772 roku, a po jej stronie walczył m.in. Kazimierz Pułaski. Walki te pogłębiła także wojna chłopska ze szlachtą na Ukrainie. Przyczynami rozniecenia zamieszek była głównie antyprawosławna propaganda i pogłoski o przywracaniu na siłę unii Cerkwi prawosławnej z Kościołem katolickim na terenie wschodniej Ukrainy. Do tego doszły także nowe obciążenia pańszczyźniane. Chociaż konfederaci barscy walczyli z wojskami obcymi na terenie Rzeczpospolitej o niezależność państwa i nie ingerowanie w jego sprawy przez sąsiadów, to ruch ten miał wyjątkowo konserwatywny charakter, sprzeciwiający się rozszerzeniu praw społecznych niższym warstwom i dążył do utrzymania społecznego status quo, obalenia Stanisława Poniatowskiego i wprowadzenia na tron monarchy z dynastii saskich Wettinów, nieskorego do reform. Konfederacja barska nie spotkała się z poparciem mieszczan, którzy dążyli do uzyskania praw obywatelskich i politycznych, a także szlacheckiego obozu reform i oczywiście samego króla, przeciwko któremu była skierowana. Ostatnim właściwie aktem konfederacji była nieudana próba porwania Poniatowskiego, która spowodowała, że od konfederatów odwrócili się sojusznicy z kraju i z zagranicy. Pomimo licznych niepowodzeń konfederacja pokazała, że Rosja nie jest w stanie podporządkować sobie całej Rzeczpospolitej. Spowodowało to rewizję polityki Katarzyny II. Z gwaranta nienaruszalności granic państwa i obrońcy przed zakusami rozbiorowymi, padającymi już od połowy XVII
wieku ze strony Prus i Austrii, Rosja stała się sojuszniczką tychże. Na hasło Prus o przeprowadzeniu rozbioru Rzeczpospolitej zgodziła się na rokowania i podpisanie w 1772 roku traktatu rozbiorowego, do którego przystąpiła także Austria. Uzasadnieniem rozbioru miały być różnice ustrojowe Rzeczpospolitej w stosunku do sąsiadów, anarchia i rozkład państwa. Rosja zadowoliła się niewielką zdobyczą na wschód od Dźwiny zajęła Dyneburg, Połock, Mścisław, Witebsk i Homel. Austria zabrała południową część województwa krakowskiego i sandomierskiego oraz województwo ruskie i tereny te nazwała Galicją i Lodomerią. Prusy, inicjator rozbioru, uzyskały Warmię, województwo pomorskie, malborskie i chełmińskie (bez Gdańska i Torunia) oraz tereny nadnoteckie. 3. Kariera polityczna Za życia Antoniego Tyzenhauza dokonał się pierwszy rozbiór Rzeczpospolitej, nie był on jednak świadkiem dwóch następnych, kiedy jego dobra prywatne i wszystkie zarządzane przezeń ekonomie (nie tylko mohylewska) weszły w skład Rosji, zaś państwo, w którym urodził się, dorastał i robił karierę przestało istnieć. W pierwszych latach panowania Stanisława Augusta położenie Czartoryskich uległo zmianom. Odwróciła się od nich opinia publiczna, zarzucająca ich działaniom spowodowanie wejścia do kraju wojsk rosyjskich. Kiedy jednak okazało się, że plan reform ma na celu wzmocnienie sytuacji wewnętrznej kraju, odwróciła się od,,familii także Rosja. Z tego też powodu ambasador rosyjski ks. Repnin otrzymał polecenie od carycy pogłębienia rozbratu pomiędzy królem Stanisławem Augustem a Czartoryskimi. Doprowadziło to do osamotnienia króla, który był stronnikiem i członkiem,,familii i nie miał własnej partii, która by za nim stanęła. W ten sposób zrodził się pomysł budowy własnego stronnictwa królewskiego na Litwie, gdzie król miał stosunkowo duże poparcie wśród szlachty, gdyż stamtąd się wywodził. Projekt stworzenia stronnictwa królewskiego wyszedł od przyjaciela Stanisława Poniatowskiego Antoniego Tyzenhauza zapewne przed rozpoczęciem sejmu 1766 roku. Na nim występował Tyzenhauz jako stronnik króla, bez zależności od Czartoryskich. Osią, wokół której obracały się obrady w 1766 roku, była sprawa praw dla innowierców oraz dyskusja nad reformami i zawieszenie liberum veto. W czynnościach tych Tyzenhauz brał aktywny udział jako poseł grodzieński. Dzięki swoim wpływom w powiecie grodzieńskim zdołał włożyć do instrukcji punkt na korzyść innowierców zgodnie z wolą króla balansującego pomiędzy życzeniami Repnina, własnymi przekonaniami człowieka oświeconego, polityką Czartoryskich i oczekiwaniami dalekiej od tolerancji religijnej szlachty litewskiej. Punkt ten dotyczył nie tyle praw politycznych dla innowierców, bo zarówno król, jak i Tyzenhauz znający nastawienie do tych postulatów miejscowej katolickiej szlachty, uważali to za niemożliwie, ile prawa do obrzędów
religijnych. Stosunek Tyzenhauza do kwestii różnowierców był raczej obojętny, jeśli nie przeciwny, ale postępował zgodnie z wolą królewską i dzięki temu zaskarbił sobie jego zaufanie. Jako stronnik króla, Tyzenhauz zajął negatywne stanowisko wobec konfederacji barskiej, która trzykrotnie działaniami wojennymi rozszerzała się na Litwę. Uważał, że należy podjąć wszelkie możliwe działania, by uniemożliwić plan konfederatów, nie wykluczając nawet współdziałania z Rosją. W tym duchu usiłował oddziaływać na opinię publiczną. Dbał również o to, by skarb królewski nie poniósł strat od konfederatów zasadzających się na ekonomie litewskie. Nie uchylał się od szukania pomocy wśród wojska rosyjskiego dla ochrony dóbr ekonomicznych. Wielką energię wkładał w budowanie stronnictwa królewskiego na Litwie, które nawet na tyle zmonopolizował, że stał się jedynym łącznikiem pomiędzy królem a jego stronnikami. Stanisław August Poniatowski niejednokrotnie nie orientował się, kto wśród szlachty na Litwie jest mu przychylny, a kto nie. Kariera urzędnicza Antoniego Tyzenhauza rozwijała się w następujący sposób: w latach 1762-1764 był pisarzem wielkim litewskim, w latach 1764-1765 koniuszym litewskim, od 1765 podskarbi nadworny litewski, który to urząd na sejmie w 1775 roku wyniesiony został do stanowiska ministerialnego. Utworzono wtedy Komisje Skarbowe Koronną i Litewską jako wydziały sejmowe w celu ożywienia gospodarki finansowej państwa. W Komisji Skarbowej Litewskiej zasiadał także Antoni Tyzenhauz, a z uwagi na znajomość zagadnień skarbowych wytyczał kierunek jej prac. Wpływy ułatwiało także to, że powołani komisarze przeważnie byli członkami stronnictwa, któremu przewodniczył podskarbi. Zgodnie z przeważającą opinią krajową, Antoni Tyzenhauz był przeciwnikiem zwołania na życzenie państw zaborczych sejmu, który miałby ratyfikować traktat rozbiorowy z 1772 roku. Z drugiej strony istniała ogromna potrzeba zwołania zgromadzenia, gdyż kraj potrzebował szybkich decyzji na wszystkich niemal polach życia państwowego, ponieważ pogrążony był w ruinie i anarchii. Tyzenhauz przekonywał jednak króla, że nie powinien przykładać ręki do zwołania sejmu i ratyfikacji traktatu rozbiorowego. Monarcha jednak obawiał się narazić mocarstwom ościennym i nalegał na podjęcie działań do zwołania sejmu, toteż Tyzehnauz czynić musiał zgodnie z wolą króla. Rola Tyzenhauza ograniczyła się jednak tylko do działań agitacyjnych na sejmikach. Sejm tzw. rozbiorowy trwał dwa lata od 1773 do 1775 roku. Traktat rozbiorowy ratyfikowano przy sprzeciwie tylko trzech posłów (w tym osławionego obrazem Jana Matejki Rejtana). Przez następne miesiące toczono obrady poświęcone naprawie gospodarczej kraju. Antoni Tyzenhauz na ogół nie liczył się z przeciwnikami. Wedle zdania Stanisława Augusta,,przy wszelkich swoich doskonałościach miał upór nieubłagany,,,charakter
nieugięty,,,zawziętość (S. Kościałkowski, s. 144). Podskarbi śmiało korzystał ze swej przewagi na Litwie i nie liczył się specjalnie z opinią publiczną, często działając na własną rękę, nawet bez wiedzy króla. Czuł zresztą jego stałe poparcie, podobnie zresztą jak i ze strony nowego ambasadora rosyjskiego, Stackelberga. W obozie przeciwnym znaleźli się ci wszyscy, którzy nie chcieli rezygnować ze swoich ambicji politycznych na rzecz Tyzenhauza, niejednokrotnie podkopując jego autorytet u monarchy lub rosyjskiego ambasadora. W grupie tej byli: Michał Ogiński hetman wielki litewski, Radziwiłłowie na czele z ks. Karolem Radziwiłłem,,Panie Kochanku, Michał Czartoryski kanclerz litewski, biskup wileński Ignacy Massalski, Zabiełłowie, Kossakowscy, podkanclerzy litewski Joachim Chreptowicz. 4. Działalność gospodarcza Antoniego Tyzenhauza Epoka Stanisława Augusta Poniatowskiego otworzyła przed przemysłem w kraju nowe perspektywy związane z przewrotem umysłowym doby Oświecenia, a także troską króla o to, by wszelkie inicjatywy w tym zakresie znalazły należyte wsparcie. Dodać jednak należy, że początki rozwoju przemysłu na terenach Rzeczpospolitej wiążą się z okresem wcześniejszym; już w początkach XVIII wieku magnaci patronowali początkom przemysłu w swoich dobrach. Oświecenie przyniosło jednak nowe wyzwania związane z prądami filozoficznymi, racjonalizmem, kultem nauki i sztuki, zaciekawieniem naukami przyrodniczymi i ekonomicznymi. Antoni Tyzenhauz był ze wszech miar człowiekiem Oświecenia, przejętym nowinkami przemysłowymi, ekonomicznymi, rolniczymi, zainteresowanym humanizmem. Już w 1766 roku w ułożonej przez niego instrukcji na sejm dla posłów grodzieńskich znalazły się następujące postulaty: 1/ podniesienie kultury rolnej; doprowadzenie do tego, by w Rzeczpospolitej były,,ozdobne miasta, porządne dwory, wsie, mosty, groble i drogi ; zakazanie przywozu z zagranicy przedmiotów zbytku, co wiązało się z chęcią popierania rzemiosła krajowego i tejże wytwórczości przedmiotów zbytkownych; 2/ podniesienie w kraju wszelkich rzemiosł i rozwój przemysłu krajowego. Środek dla realizacji powyższych postulatów Tyzenhauz widział w zabronieniu mieszczanom miast królewskich utrzymywania się z rolnictwa, które było podstawą utrzymywania się większości ludności miast królewskich szczególnie na Litwie. Uczynienie usług, rzemiosła i handlu najważniejszym źródłem dochodu ludności miejskiej gwarantowało rozwój tych gałęzi gospodarki. Swoje przemyślenia w dziedzinie gospodarki realizował od 1765 roku Tyzenhauz jako zarządca ekonomii królewskich na Litwie: grodzieńskiej, olickiej, szawelskiej, mohylewskiej (odjętej w 1772 roku), kobryńskiej, brzeskiej. Głównym celem objęcia dóbr królewskich w zarząd było wprowadzenie innowacji technicznych, podjęcie nowych
inwestycji w celu zwiększenia dochodów królewskich. Ekonomie dzieliły się na mniejsze jednostki zwane guberniami (nie mającymi nic wspólnego z guberniami jednostkami administracyjnymi w Rosji). Interesująca nas ekonomia brzeska (w niej bowiem leżała Puszcza Białowieska) podzielona była na gubernie: rudzką, łomaską, milejczycką, prużańską z kluczami: prużańskim, linowskim, czacheckim, suchopolskim, horodoczeńskim, dacełowskim. Ulubioną siedzibą A. Tyzenhauza było Grodno. Tam zaczął sprowadzać licznych cudzoziemców, którzy pracowali w powstających manufakturach i jednocześnie kształcili miejscową ludność w nowych zawodach. W Grodnie na Horodnicy powstały: fabryki sukna, płótna, jedwabiu, wyrobów złotniczych, fabryka pończosznicka, kamlotarska, koronkarska, woskarnia, zakład produkcji karet, fabryka kart, dywanów, fabryki metalowe, igieł i szpilek, kapeluszy, garbarnie, a także liczne magazyny dla produkowanych wyrobów. Podobne manufaktury powstały także pod Brześciem. Prócz tego w Grodnie A. Tyzenhauz założył jeszcze zakłady naukowe, wśród których najsłynniejszymi były: szkoła lekarska w Grodnie, istniejący nadal Ogród Botaniczny, gabinet historii naturalnej, biblioteka medyczna, szkoła akuszeryjna, korpus kadetów, szkoła miernicza, szkoła buchalteryjna, szkoła inżynieryjna, szkoła handlowa dla młodzieży żydowskiej, szkoła niemiecka dla dzieci sprowadzonych do Grodna cudzoziemców. Jako mecenas sztuk założył na dworze grodzieńskim kapelę dworską i balet. Zainteresowania Tyzenhauza sięgały także gospodarki leśnej, ponieważ znaczna część lasów znalazła się w ekonomiach królewskich, m.in. Puszcza Białowieska. Podskarbi nadworny litewski przeprowadził nowy podział lasów ekonomicznych, a także zlecił przeprowadzenie pomiaru gruntów ekonomicznych. Obszary leśne za Tyzenhauza po 1765 roku już nie dzieliły się, jak niegdyś na puszcze, lecz na leśnictwa i kwatery (lub klucze). Były to: Leśnictwo kotrzańskie obejmujące dawną Puszczę Stryjowsko-Bersztańską; leśnictwo bobrzańskie (dawne puszcze Sokólsko-Nowodworska i Perstuńsko-Przełomska); leśnictwo brzeskie (dawna Puszcza Białowieska); leśnictwo olickie (dawna Puszcza Żuwincko-Olicka); leśnictwo ekonomii szawelskiej. Leśnictwo brzeskie obejmowało następujące kwatery: rudzką, białowieską, kobryńską, jamieńską oraz klucze: dąbrowski, suchopolski, jamneński, dubiński, ameliński, narewkowski, białowieski. Łącznie zarząd leśny obejmował 7 dworów w każdym kluczu i 918 dymów czyli gospodarstw (w tym strażnicy mieli 51 dymów, a strzelcy 16 dymów, pozostałe należały do ludności ekonomicznej). Punktem wyjścia dla działalności Antoniego Tyzenhauza był,,memoriał sekretarza łowiectwa Jego Królewskiej Mości Gotfryda Harnaka złożony w 1764. Postulował on
przede wszystkim wprowadzenie opłaty za drzewo z puszczy dla wszystkich bez wyjątku, wycofanie się z kontraktów dzierżawnych na handel materiałami z puszczy i kierowanie samodzielnie sprzedażą dóbr leśnych przez zarządców królewskich, obsiewanie wolnych wrębów, wprowadzenie nowej ordynacji łowieckiej (oddzielenie jurysdykcji łowiectwa od jurysdykcji ekonomicznej w sferze wybierania podatków i dochodów). Wszelkie czynsze i podatki ze wsi strzeleckich, osockich, arend skarbowych w lasach powinna wybierać władza łowiecka. Ona też powinna zajmować się zarządem łąk w puszczach, ptaszarniami, smolnymi piecami. Władza ekonomiczna, zdaniem Harnaka powinna zajmować się ludnością ekonomiczną (a więc chłopami pańszczyźnianymi). Duży nacisk położył Harnak na konieczność,,konserwacji puszczy poprzez zwiększenie dozoru puszczy, ustanowienie przysięgłych leśniczych, rekrutujących się także spośród ludności miejscowej z wiosek ekonomicznych. Łowczy mocno postulował zwiększenie liczby osób odpowiedzialnych za ochronę Puszczy Białowieskiej. Do 1765 roku służba leśna w tej Puszczy składała się tylko z jednego oberstrażnika (niejakiego Bormanna), 16 strażników, jednego strzelca z obowiązkami strażnika, pięciu strzelców i szesnastu ogrodników (grodników). Zarządzenia leśne i reformy Tyzenhauza poszły w zasadzie po myśli Harnaka, może z tym wyjątkiem, że do ochrony puszczy rekrutował nie miejscową ludność lecz cudzoziemców. Wielką zasługą, a zarazem ogromnym sukcesem Tyzenhauza było uporządkowanie kwestii wschodów do puszczy. Sprawy te ciągnęły się niekiedy od wielu stuleci, gdyż kolejni właściciele wschodów w sądach przedstawiali dowody nadań bardziej lub mniej legalne lub nie stawiali się na rozprawy sądowe. Najtrudniejsze problemy z wchodami były od strony południowej i zachodniej, gdyż tam Puszcza Białowieska stykała się już z wdzierającym się weń osadnictwem szlacheckim i starościńskim. Od strony północnej graniczyła z następnymi puszczami, więc spraw o naruszenie jej granicy było stosunkowo mało. Najwięcej problemów od lat sprawiały zatargi z Radziwiłłami, właścicielami Czarnowczyc pod Brześciem oraz ze starostwem bielskim, którego właścicielką w omawianym czasie była Izabela Branicka, pani na Białymstoku, a zarazem rodzona siostra króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Komisja powołana z inicjatywy Tyzenhauza rozstrzygnęła wszystkie spory, sprawdzając dokumenty lub stosując zamiany. Doprowadzenie spraw do końca przed 1780 rokiem zawdzięczano m.in. decyzji podskarbiego, by sprawy toczyły się nawet pod nieobecność strony pozwanej. O ile działalność gospodarcza Tyzenhauza przynosiła uznanie w oczach króla, to jasne było, że rośnie grono osób, które w podskarbim widziały swojego największego wroga i czyniły wiele, aby pozbawić go zaufania w oczach monarchy i znieść ze stanowiska. Jedną z największych bolączek tamtego czasu był brak dobrych dróg. Szlaki lądowe tonęły w błocie lub piachach, nie naprawiane mosty niejednokrotnie były przyczyną
katastrofy i połamania kół w pojazdach. Cudzoziemcy utyskiwali na słabą sieć karczem i zajazdów, niewygodne w nich warunki. Tyzenhauz chciał zmienić tę postać rzeczy, polepszając nie tylko jakość dróg lądowych (przykładem może być naprawiona pod jego okiem droga z Grodna w stronę Warszawy, bardzo chwalona przez cudzoziemców), ale także jakoś dróg wodnych poprzez budowę kanałów, grobel, oczyszczanie rzek z zawalisk drzewnych. W Puszczy Białowieskiej jego dziełem jest nakazanie budowy kanału i połączenie źródeł Narewki i Narwi, budowa lub odnowienie bindug przy rzekach w Narewce i Narwi. Wszystko to miało na celu podniesienie handlu, ułatwienie spławu drewna szlakami wodnymi do Gdańska (Narwią) lub do portów inflanckich (poprzez Niemen oczyszczony z jego rozporządzenia). W końcu XVIII wieku nastąpił dosyć znaczny rozwój Narewki jako ośrodka portowego, składu drewna i centrum zarządu spławnego. W miasteczku powstał dwór i folwark. Zyskało ono też status miasteczka właśnie i chociaż nie miała prawa miejskiego, nie była uważana za wieś. Przynajmniej jakaś część mieszkańców tej osady była stanu wolnego, a więc nie zaliczana była do warstwy chłopskiej przymuszonej do odrabiania pańszczyzny. W okresie zarządu Tyzenhauza powstać miała też potażarnia w Masiewie. 5. Zakończenie kariery Antoniego Tyzenhauza Działalność Antoniego Tyzenhauza objęła różne dziedziny życia. Nie skąpił swojej energii na propagandę polityczną, budowę stronnictwa królewskiego, działalność administracyjną, skarbową, tworzenie zakładów naukowych i kulturalnych, rozwój rzemiosła, handlu, rolnictwa. Prace te zostały gwałtownie przerwane jego upadkiem, odsunięciem od działalności gospodarczej i politycznej, wycofaniem poparcia ze strony Stanisława Augusta. Przyczyny upadku kariery podskarbiego były bardzo złożone. Reformy gospodarcze w ekonomiach wywołały niezadowolenie wśród mieszczan i chłopów, a ich skargi na ucisk podkopywały zaufanie do Tyzenhauza ze strony króla, który był niezmiernie wrażliwy na los poddanych. Sprawy sądowe o granice i wchody z możnymi i wpływowymi osobami zwielokrotniły rzesze przeciwników. Obóz ten już wcześniej był niemały, wpływowy i zazdrosny wobec potęgi podskarbiego. Do tego dochodził jeszcze charakter Tyzenhauza - męża apodyktycznego, despoty nie znoszącego sprzeciwu, żądającego bezwzględnej uległości i zazdrośnie strzegącego swoich wpływów politycznych nawet przed tak życzliwą mu osobą jak Stanisław August Poniatowski, w którego imieniu przecież występował. Grono przeciwników podskarbiego zadbało o to, by oskarżyć go o nadużycia w ekonomiach i powiększanie swego majątku z pieniędzy skarbowych. Zdołali oni przeciągnąć też na swoją stronę ambasadora rosyjskiego Stackelberga, a ten z kolei wpłynął na króla, przedstawiając w negatywnym świetle rolę podskarbiego.
Na dodatek w tym właśnie czasie, po latach zysków z ekonomii, szczególnie pierwszych, gdy dochód staraniem Tyzenhauza został zwiększony niemal w stu procentach, rozpoczął się kryzys spowodowany zbyt dużymi nakładami inwestycyjnymi, kłopotami organizacyjnymi i problemami ze zbytem. Tyzenhauz, mimo ponagleń króla, coraz częściej zwlekał z zaopatrzeniem kasy królewskiej w potrzebne sumy, wywołując tym coraz większy dystans króla, a w końcu wycofanie poparcia. Wszystko to razem złożyło się na szereg przyczyn, które zdecydowały o tym, że Tyzenhauza pociągnięto do odpowiedzialności sądowej. Ciosy zwaliły się nań z różnych stron w 1780 roku. Najpierw na dworze królewskim w Warszawie popadł w niełaskę królewską. Wycofanie przez Poniatowskiego poparcia przywódcy najbardziej na Litwie wpływowego stronnictwa, spowodowało natychmiastowe odwrócenie się od niego dotychczasowych sojuszników, którzy jak najszybciej usiłowali zerwać z nim swoje powiązania. Kilka miesięcy później, latem 1780 roku Tyzenhauz został pozbawiony zarządu ekonomii, co całkowicie podkopało jego rolę ekonomiczną, a sprawy o nadużycia dostały się przed Trybunał Główny Wielkiego Księstwa Litewskiego. Potem nastąpiły już tylko procesy sądowe i obustronne oskarżenia, kilkakrotne stawianie sprawy Tyzenhauza na forum sejmowym, które doprowadziły do całkowitego upadku wpływów byłego ministra, ruiny majątkowej, fizycznej i duchowej Tezenhauza, a w konsekwencji do przedwczesnej śmierci tego ambitnego mężczyzny. Zmarł w 1785 roku w Warszawie. Dopiero na kilka miesięcy przed śmiercią burza wokół jego osoby zaczęła cichnąć, gdy dowiedziono, że część pieniędzy skarbowych wcale nie szła na cele prywatne (choć i tak było) lecz na łatanie dziur budżetowych w ekonomiach. Kropkę nad i, lecz niestety już po śmierci Antoniego Tyzenhauza, postawił sam Stanisław August Poniatowski, prosząc o wycofanie oskarżeń, gdyż zasługi podskarbiego i jego piętnastoletnia praca były większe niż poczynione nadużycia. Przychylono się do tej prośby. Po Antonim Tyzenhauzie pozostała legenda, żywa szczególnie w Grodnie. W kościele pojezuickim w latach 80. XIX wieku stanął pomnik podskarbiego w dowód pamięci osoby, która z miasta uczynić chciała nowoczesny ośrodek przemysłowy. Nie zatarła się też pamięć o Tyzenhauzie w Puszczy Białowieskiej. Musiało upłynąć aż dwieście lat od reform czynionych przez ostatnich Jagiellonów, by zająć się sprawami leśnictwa. Chociaż trudno mówić jest o świadomym działaniu na rzecz ochrony przyrody, to przecież poczynione pod kierunkiem Tyzenhauza prace, szczególnie ograniczenie wchodów prywatnych i wytyczenie granicy puszczy, do takiej działalności w istocie się sprowadzały. Literatura: 1. Józef Andrzej Gierowski, Historia Polski 1505-1764, t. 2, Warszawa 1984.
2. Tadeusz Korzon, Wewnętrzne dzieje Polski za Stanisława Augusta (1764-1794). Badania historyczne ze stanowiska ekonomicznego i administracyjnego, t. I-IV, Kraków 1897-1898. 3. Stanisław Kościałkowski, Antoni Tyzenhauz, t. I i II, Londyn 1971. 4. Jerzy Michalski, Schyłek konfederacji barskiej, Wrocław-Warszawa-Kraków 1970. 5. Polska stanisławowska w oczach cudzoziemców, wyd. W. Zawadzki, Warszawa 1963. 6. Zofia Zielińska, Walka,,Familii o reformę Rzeczypospolitej 1743-1752, Warszawa 1983. Dorota Michaluk doktor habilitowany, pracownik naukowy Katedry Europy Wschodniej na Uniwersytecie Mikołaja Kopernika w Toruniu. Specjalizuje się w historii politycznej i społecznej Polski i krajów Europy Wschodniej XVI-XXI wieku, szczególnie interesują ją zagadnienia związane z historią Białorusi, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Podlasia, przemiany i procesy narodowościowe, mniejszości narodowe, zmiany granic w Europie Wschodniej. Jest autorką licznych publikacji oraz książek dotyczących Białorusi oraz Podlasia, w tym regionu Puszczy Białowieskiej (Mielnika, Narwi, Narewki).