Fragment publikacji Rafała Golata pt. Prawo autorskie w praktyce szkół artystycznych wydanej przez CENSA, Warszawa 2008 III. ODPOWIEDZI NA PYTANIA Z PRAKTYKI SZKOLNEJ Pytania związane z praktyką szkół plastycznych Jak przedstawia się własność prac uczniów wykonanych z materiałów własnych ucznia, z materiałów szkoły, wykonanych samodzielnie w domu, wykonanych pod kierunkiem nauczyciela w szkole? Przepisy Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie zawierają szczególnej regulacji w powyŝszym zakresie, dlatego w tym przypadku naleŝy się kierować ogólnymi zasadami prawnymi. Są to dwie podstawowe zasady. Po pierwsze naleŝałoby ustalić, czy w stosunku do określonej pracy szkoła nie nabyła prawa własności, co moŝe nastąpić najczęściej w drodze umownej (umowy, z której wynika przeniesienie prawa własności do danej pracy z ucznia na szkołę). W tym kontekście wyeksponować naleŝy dwie kwestie: 1) szkoła artystyczna nie jest osoba prawna, wobec czego praca nabywana przez szkołę staje się formalnie własnością Skarbu Państwa jeŝeli chodzi o szkoły państwowe, którymi z reguły są szkoły artystyczne, 2) uczeń, który nie ukończył 18 lat, nie ma pełnej zdolności do czynności prawnych (uczeń poniŝej 13 lat nie ma w ogóle zdolności prawnej),czyli zdolności do skutecznego dokonywania czynności prawnych, w tym zawierania umów. Wynika to z przepisów Kodeksu cywilnego(por. art. 12 i art. 15 k.c.). Oznacza to, ze uczeń nie moŝe skutecznie sam przenieść na szkołę prawa własności do swojej pracy bez zgody przedstawiciela ustawowego, którym z reguły są jego rodzice. Własność do pracy ucznia moŝe przejść na szkołę w następujących okolicznościach, np. w związku z organizowanym przez szkołę konkursem plastycznym. Zgodnie z art. 921 par. 3 k.c. przyrzekający nagrodę za najlepszą (zwycięską ) pracę, czyli organizator konkursu nabywa własność nagrodzonego dzieła z chwilą wypłacenia nagrody, ale tylko wtedy, gdy zastrzegł to nabycie tej własności w przyrzeczeniu (ogłoszeniu o konkursie i regulaminie konkursu). Po drugie, jeśli nie doszło do przejścia prawa własności do danej pracy z ucznia na szkołę w drodze umowy lub na innej podstawie, naleŝałoby wziąć pod uwagę art. 192 k.c., zgodnie z którym: 1) ten, kto wytworzył nowa rzecz ruchoma z cudzych materiałów, staje się jej właścicielem, jeŝeli wartość nakładu pracy jest większa od wartości materiałów, 2) jeŝeli przetworzenie rzeczy było dokonane w złej wierze albo jeŝeli wartość materiałów jest większa od wartości nakładu pracy, rzecz wytworzona staje się własnością właściciela materiałów.
A zatem o tym, kto jest właścicielem pracy plastycznej wykonanej przez ucznia, decyduje w tym przypadku to, czyją własnością były materiały, z których praca ta została wytworzona. Jeśli materiały zastosowane do wykonania pracy była własnością ucznia (jego rodziców), praca z nich wytworzona takŝe będzie stanowiła jego własność. Jeśli natomiast uczeń wytworzył prace z materiałów szkoły, szkole będzie przysługiwała własność pracy, jeśli wartość materiałów przewyŝsza wartość nakładu pracy wykonanej przez ucznia. W tym kontekście pewną trudność stanowi wyliczenie wartości nakładu pracy ucznia, która moŝe być szacowana w odniesieniu z jednej strony do realiów rynkowych (wartości usług artystycznych, oczywiście z wzięciem pod uwagę, ze uczeń nie jest wykwalifikowanym artysta), z drugiej zaś strony - do takich wyznaczników, jak czas pracy ucznia czy jej rodzaj i stopień skomplikowania. W kaŝdym razie im praca ucznia jest prostsza i mniej czasochłonna, wartość zaś materiałów dostarczonych przez szkołę większa, tym większa pewność, Ŝe zgodnie z art. 192 k.c. szkoła staje się właścicielem wykonanej przez ucznia pracy. Dla rozstrzygnięcia, do kogo naleŝy własność wykonanej przez ucznia pracy plastycznej do ucznia czy do szkoły, nie maja natomiast Ŝadnego znaczenia takie okoliczności, jak miejsce wykonania pracy (w domu lub w szkole) i działanie przez ucznia pod kierunkiem nauczyciela lub całkowicie samodzielnie. Nauczyciel, pod kierunkiem którego uczeń wykonuje pracę plastyczną, nie moŝe przy tym być traktowany w kategoriach współtwórcy pracy w rozumieniu art. 9 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Rola nauczyciela jest przekazanie uczniowi wiedzy i umiejętności, potrzebnych do prowadzenia samodzielnej działalności artystycznej. Nauczyciel nie moŝe wobec tego tworzyć za ucznia jego prac, choćby w części, gdyŝ w takiej sytuacji nauczyciel musiałby oceniać swoją własną twórczość. Kierownictwo nauczyciela ma na celu przekazanie uczniowi odpowiednich, fachowych wskazówek. Wskazówki te mniej lub bardziej umiejętnie uczeń stosuje, co znajduje wyraz w jego pracy. Powinna być ona pracą samodzielną, której uczeń jest wyłącznym twórca, chyba ze praca realizowana jest wspólnie przez dwóch lub większą liczbę uczniów, wówczas w rozumieniu prawa autorskiego mają oni status współautorów. 2. Czy szkoła ma prawo sprzedać prace plastyczna ucznia, np. na licytacji na rzecz szkoły? Odpowiedź na powyŝsze pytanie wydaje się prosta. Jeśli szkoła jest właścicielem pracy ucznia, formalnie moŝe ja sprzedać, ale pod warunkiem uzyskania od ucznia (jego rodziców) zgody na wprowadzenie oryginalnego egzemplarza pracy do obrotu (wprowadzenie egzemplarzy utworu do obrotu stanowi jedno z pól eksploatacji utworów por. art. 50 pkt 2 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), z wyjątkiem sytuacji, gdy dana praca (jej egzemplarz) została juz wcześniej wprowadzona do obrotu, co jest bardzo mało prawdopodobne (uczeń musiałby np. swoja prace wstawić do publicznie dostępnej galerii, a szkoła w galerii pracę tę zakupić). Art. 51 ust. 3 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wprowadza formułę wyczerpania prawa, polegająca na tym, ze na dalszy obrót egzemplarzem utworu zgoda nie jest juz wymagana. Jeśli właścicielem pracy jest uczeń (jego rodzice), szkoła nie moŝe sprzedać pracy ucznia, dopóki nie uzyska jej własności, np. w drodze stosownej umowy kupna oraz powyŝej wskazanej zgody na wprowadzenie oryginalnego egzemplarza pracy do obrotu. W kwestii przysługiwania prawa własności do prac wykonanych przez uczniów aktualne są uwagi, zawarte w odpowiedzi na pytanie 1. W tym kontekście pojawia się jednak jedna wątpliwość. Chodzi o cel, w jakim prace plastyczne są przez uczniów wykonywane, czyli z reguły jest to realizowanie programu
edukacji artystycznej. Prace plastyczne uczniów są dokumentem przebiegu ich kształcenia, co dotyczy w pierwszej kolejności prac ocenianych przez nauczycieli, w tym prac podsumowujących kolejne etapy nauczania, np. prac semestralnych czy zaliczeniowych. SprzedaŜ przez szkołę takich prac, stanowiących istotna dokumentacje procesu kształcenia, kłóci się zatem z ich dokumentacyjnym znaczeniem. Wobec tego, jeśli juz szkoła chce sprzedać stanowiąca jej własność pracę, wykonaną przez ucznia, a jest to praca istotna dla procesu kształcenia i oceny jej autora, zadbać naleŝałoby o sporządzenie stosownej dokumentacji, np. fotograficznej takŝe za zgodą uprawnionego ucznia (jego rodziców). 3. Czy uczeń ma prawo Ŝądać wydania pracy, np. w celu skompletowania teczki do Akademii Sztuk Pięknych? Jeśli praca jest własnością ucznia, ma on prawo zaŝądać jej wydania, tym bardziej jeśli uzasadni swoje zadania taką okolicznością, jak potrzeba udokumentowania w określonym celu swojej dotychczasowej twórczości dla potrzeb dalszego kształcenia. Szkoła moŝe wówczas, jeśli posiadanie przez nią danej pracy jest istotne dla celów dokumentacyjnych (dokumentowania przebiegu edukacji ucznia), zaproponować uczniowi następujące sposoby postępowania, sformalizowane w drodze sporządzenia stosownego porozumienia (umowy): 1) odnośnie czasowego wydania uczniowi pracy, którą uczeń zobowiązuje się zwrócić do szkoły po jej wykorzystaniu, np. w celu przedłoŝenia pracy w szkole wyŝszej dla potrzeb egzaminacyjnych, 2) odnośnie wydania uczniowi pracy stanowiącej jego własność, bez konieczności jej zwrotu do szkoły, z jednoczesnym uzyskaniem od ucznia zgody na sporządzenie dla potrzeb szkoły stosownej dokumentacji przedmiotowej pracy, np. fotograficznej. Jesli uczeń musi w danej szkole wyŝszej udokumentować jedynie swój artystyczny dorobek, bez konieczności przedkładania oryginałów szkolnych prac własnego autorstwa, moŝe wystarczyć porozumienie miedzy uczniem (jego rodzicami) a szkołą, w którym strony postanowią o sporządzeniu odpowiedniej dokumentacji pracy w celu posłuŝenia się nią przez ucznia w szkole wyŝszej. Oczywiście dotyczy to przypadków, gdy szkole bardzo zaleŝy na posiadaniu oryginalnych egzemplarzy prac swojego ucznia. TakŜe jeśli praca jest własnością szkoły, trudno byłoby uniemoŝliwić uczniowi posłuŝenie się taką pracą w celu przedłoŝenia jej w szkole wyŝszej, tym bardziej jeśli uczeń nie dysponuje kopia swojej pracy ani Ŝadna jej dokumentacją. Co prawda Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych nie reguluje wyraźnie tego rodzaju udostępnień, ale moŝna w tym celu posłuŝyć się ogólnymi zasadami prawnymi. Na przykład, udostępniając uczniowi pracę stanowiącą własność szkoły, szkoła moŝe posłuŝyć się formuła umowy uŝyczenia (por art. 710 i nast. k.c.), czyli nieodpłatnego udostępnienia uczniowi wykonanej przez niego pracy z obowiązkiem jej zwrotu do szkoły po upływie czasu niezbędnego na posłuŝenie się dana praca w szkole wyŝszej. Jest to tym bardziej moŝliwe, ze uŝyczenie oryginalnego egzemplarza utworu jest objęte monopolem autora (stanowi jedno z pól eksploatacji utworów por. art. 50 pkt 2 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych), uczeń jako autor (jego rodzice) ma zatem prawo do współdecydowania o tym, komu jego praca będzie uŝyczana. 4. Czy szkoła moŝe zachować prace ucznia i odmówić ich wydana uczniowi? Odpowiedz na powyŝsze pytanie jest podobna do odpowiedzi na pytanie nr 3. Jeśli szkoła jest właścicielem prac ucznia, formalnie jest ich wyłącznym dysponentem i decyduje, komu je wydać. Nieuzasadniona odmowa uczniowi wydania wykonanych przez niego prac mogłaby zostać zatem uznana za naduŝycie prawa, czyli niezgodne z zasadami współŝycia społecznego i społeczno-gospodarczym przeznaczeniem wykonywanie prawa, które zgodnie z art. 5 k.c.
nie korzysta z ochrony. TakŜe art. 140 k.c. nakazuje właścicielowi rzeczy wykonywanie prawa własności zgodnie z jego społeczno-gospodarczym przeznaczeniem. W przypadku, kiedy uczeń chce wydania jego prac stanowiących własność szkoły, szkoła moŝe domagać się uzasadnienia prośby ucznia i zawrzeć z uczniem stosowną umowę, zobowiązując go do zwrotu pracy w określonym czasie. JeŜeli natomiast praca, o której wydanie uczeń prosi, stanowi jego własność, szkoła tym bardziej nie moŝe odmówić wydania takiej pracy, z tym, ze moŝe wówczas umownie określić warunki takiego wydania, np. sporządzenia stosownej dokumentacji przed wydaniem pracy albo zobowiązując ucznia do zwrotu wydanej pracy do szkoły w określonym czasie. 5. Czy w ramach przedmiotu historia sztuki dopuszczalne jest korzystanie z Internetu w celu zapoznania uczniów z dziełami sztuki (strony galerii, strony hobbystów)? Samo kopiowanie z Internetu, tzn. wchodzenie na strony internetowe w celu zapoznania się z ich treścią, nie jest objęte zakresem majątkowych praw autorskich, w związku z czym nie wymaga uzyskiwania zgody od podmiotów uprawnionych (autorów). Dotyczy to takŝe szkół, które mają dostęp do sieci Internetu i posługują się Internetem w celach edukacyjnych poprzez umoŝliwianie uczniom w czasie zajęć lub poza nimi, korzystanie z rozpowszechnianych w Internecie treści, takŝe jeśli znajdują się one na prywatnych stronach internetowych. Zgoda podmiotu uprawnionego (autora) musi być natomiast uzyskana na wprowadzenie utworu do sieci Internetu, gdyŝ jest to odrębne pole eksploatacji, które kryje się pod pojęciem publicznego udostępnienia utworu w taki sposób, aby kaŝdy mógł mieć do niego dostęp w miejscu i w czasie przez siebie wybranym (por. art. 50 pkt 3 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). 6. Czy mozna drukowac ze stron internetowych reprodukcje i wykorzystywać je do celów edukacyjnych? Drukowanie ze stron internetowych reprodukcji przez szkoły budzi zastrzeŝenia ze względu na brak wystarczającej podstawy prawnej. Co prawda art. 27 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych stanowi, ze instytucje oświatowe, czyli szkoły, mogą w celach dydaktycznych Korzystać z rozpowszechnionych utworów w oryginale i w tłumaczeniu oraz sporządzać w tym celu egzemplarze fragmentów rozpowszechnionego utworu. Przepis ten, co wyraźnie wynika z jego brzmienia, dopuszcza jednak powielanie tylko fragmentów utworów, wobec czego na tej podstawie, bez obawy o zarzut naruszenia cudzych praw autorskich, szkoła moŝe drukować jedynie fragmenty reprodukcji, np. obrazów, a nie reprodukcje dzieł sztuki w całości. MoŜna natomiast dokonywać drukowania ze stron internetowych reprodukcji takich dzieł sztuki, które nie są juz chronione w zakresie majątkowych praw autorskich ze względu na wygaśniecie tych praw, co dotyczy utworów dawno zmarłych twórców, np. Stanisława Wyspiańskiego (por.art. 36 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych). Nie ma poza tym przeszkód, aby dostępne w Internecie reprodukcje były drukowane przez samych uczniów, którzy mogą to czynić we własnych celach edukacyjnych w ramach dozwolonego uŝytku osobistego (por. art. 23 powyŝszej ustawy). 7. Czy moŝna publikować prace plastyczne uczniów w Internecie, w katalogach wystaw szkolnych, materiałach promocyjnych szkoły, ulotkach reklamowych? Rozpowszechnianie przez szkołę w Internecie lub w inny sposób prac plastycznych uczniów jest dopuszczalne, jeśli odbywa się za zgoda uczniów (ich rodziców), tzn.:
1) doszło do przeniesienia na szkołę majątkowych praw autorskich do rozpowszechnianej pracy w danym zakresie, np. w zakresie jej wprowadzenia do Internetu, 2) szkoła uzyskała na określone rozpowszechnienie stosowne zezwolenie (licencje). Stad tez w praktyce szkół, nie tylko zresztą artystycznych, coraz częściej stosuje się uzyskiwanie od rodziców uczniów stosownej zgody na korzystanie z prac (utworów) ich dzieci, takŝe np. poprzez wprowadzanie ich na stronę internetowa szkoły. Wymóg działania w tym zakresie za zgoda osób uprawnionych ma ogólny charakter, tzn. występuje niezaleŝnie od celu, w jakim szkoła chce prace ucznia wykorzystać. Warto jednak w tym kontekście poczynić dwa zastrzeŝenia: 1) gdy praca ma być wykorzystana w celach reklamowych (promocyjnych), wtedy tym bardziej naleŝałoby wyraźnie ustalić (w interesie szkoły), iŝ zgoda na skorzystanie z pracy ucznia ma nieodpłatny charakter, 2) zgodnie z art. 33 pkt 2 Ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych wolno rozpowszechniać (bez konieczności uzyskiwania zgody osoby uprawnionej oraz wypłacania jej odpowiedniego wynagrodzenia) utwory wystawione w publicznie dostępnych zbiorach, takich jak muzea, galerie, sale wystawowe, lecz tylko w katalogach i w wydawnictwach publikowanych dla promocji tych utworów, a takŝe w sprawozdaniach o aktualnych wydarzeniach w prasie i telewizji, jednakŝe w granicach uzasadnionych celem informacji.