Księgarnia PWN: J. Brzeziński, B. Chyrowicz, M. Toeplitz-Winiewska, W. Poznaniak - Etyka zawodu psychologa Spis treêci Wprowadzenie...................................................... 11 Cz Êç 1 ETYKA OGÓLNA ETYKA ZAWODOWA 1. Etyka jako filozoficzny namys nad moralnoêcià (Barbara Chyrowicz).............................................. 17 1.1. Sposoby badania fenomenu moralnoêci.............................. 18 1.2. Specyfika filozoficznej refleksji nad moralnoêcià....................... 20 1.3. Specyfika nauczania etyki........................................ 24 1.4. èród o moralnej powinnoêci dzia ania............................... 25 1.5. Podsumowanie................................................. 31 2. Etyka stosowana: teoria w praktyce (Barbara Chyrowicz).......... 32 2.1. Moralny partykularyzm.......................................... 33 2.2. Etyki stosowane a moralne problemy wspó czesnoêci................... 35 2.3. Metodologiczne problemy etyk stosowanych.......................... 39 2.3.1. Etyka stosowana uprawiana z góry........................... 40 2.3.2. Etyka stosowana uprawiana z do u........................... 43 2.4. Normy ogólne a normy szczegó owe................................ 44 2.5. Podsumowanie................................................. 46 3. Etyka psychologiczna: jeszcze jedna etyka? (Barbara Chyrowicz)... 47 3.1. Psychologia a etyka............................................. 48 3.2. Zdrowie psychiczne a zdrowie moralne.............................. 50 3.2.1. Poczucie w asnej wartoêci i szacunek dla samego siebie............. 54 3.2.2. Integracja i prawoêç........................................ 56 3.2.3. Autonomia osoby i autonomia moralna......................... 57 3.2.4. Samorealizacja i autentycznoêç............................... 58 3.2.5. Spo eczne interakcje i odpowiedzialnoêç........................ 58 3.2.6. Realizm poznania i prawdomównoêç........................... 59 3.3. Etyka dla psychologów.......................................... 60 3.4. Podsumowanie................................................. 64
6 SPIS TREÂCI 4. Etyczna wra liwoêç psychologii i psychologów (Barbara Chyrowicz).............................................. 66 4.1. Cz owiek jako przedmiot badawczy : moralna anatomia podmiotu...... 68 4.1.1. Moralne dzia anie......................................... 68 4.1.2. Moralny charakter......................................... 71 4.1.3. WartoÊci moralne.......................................... 72 4.1.4. Rozumowanie moralne..................................... 73 4.1.5. Moralne emocje........................................... 75 4.1.6. To samoêç moralna........................................ 75 4.1.7. Sumienie................................................ 76 4.2. WolnoÊç czy determinizm? Moralna autonomia podmiotu................ 77 4.3. Podsumowanie................................................. 81 5. Podstawowe zasady, które powinny byç respektowane przez psychologa (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).................. 82 5.1. Cechy zawodu zaufania publicznego................................ 83 5.2. Podstawowe zasady etyczne w zawodzie psychologa.................... 86 5.2.1. Zasada dzia ania na rzecz dobra klienta i nieszkodzenie mu.......... 86 5.2.2. OdpowiedzialnoÊç zawodowa................................ 87 5.2.3. IntegralnoÊç i uczciwoêç zawodowa............................ 88 5.2.4. Zasada sprawiedliwoêci..................................... 89 5.2.5. Zasada respektowania praw cz owieka i poszanowanie jego godnoêci... 90 5.2.5.1. Autonomia, podmiotowoêç klienta...................... 91 5.2.5.2. Poszanowanie godnoêci............................... 93 5.2.5.3. Prawo do prywatnoêci, intymnoêci...................... 93 5.2.5.4. Tajemnica zawodowa psychologa....................... 94 5.3. Podsumowanie................................................. 97 Cz Êç 2 PSYCHOLOG JAKO BADACZ I NAUCZYCIEL AKADEMICKI 6. Etyczne aspekty ingerowania w psychik i mózg pacjenta (z punktu widzenia bioetyki) (Barbara Chyrowicz)................. 101 6.1. Moralny wymiar diagnozy psychiatrycznej............................ 104 6.1.1. K opoty z normalnoêcià................................... 104 6.1.2. Nadu ywanie diagnozy do celów pozaterapeutycznych............. 106 6.1.3. Problemy przymusowej terapii................................ 107 6.2. Ingerencje psychofarmakologiczne a autonomia pacjenta................. 107 6.3. Etyczne aspekty ingerencji w mózg pacjenta........................... 110 6.4. Lepiej czy inaczej: problem doskonalenia ludzkiej psychiki............... 112 6.5. Podsumowanie................................................. 114 7. Psycholog wobec osób uczestniczàcych w badaniach psychologicznych mi dzy poprawnoêcià metodologicznà a poprawnoêcià etycznà (Jerzy Brzeziƒski)......................... 115 7.1. Dwa poziomy ingerencji badacza w psychik osoby uczestniczàcej w badaniu psychologicznym............................................... 115 7.2. Czy osoba badana powinna byç w pe ni Êwiadoma swego udzia u w badaniu naukowym problem Êwiadomej zgody.............................. 118
SPIS TREÂCI 7 7.3. PoufnoÊç, prywatnoêç i anonimowoêç w badaniach naukowych prowadzonych przez psychologów.................................. 123 7.4. Naruszanie autonomii jednostki w trakcie badania naukowego i nara anie jej na prze ywanie dyskomfortu, wstydu, l ku, bólu itp..................... 127 7.5. Ok amywanie osób badanych za i przeciw, a raczej przeciw............. 131 7.6. Etyczne ograniczenia swobody badacza na przyk adzie eksperymentów Ascha, Milgrama i Zimbardo...................................... 136 7.6.1. Eksperyment Solomona Ascha................................ 138 7.6.2. Eksperyment Stanleya Milgrama.............................. 140 7.6.3. Eksperyment Philipa G. Zimbardo............................. 142 7.6.4. Eksperymenty Ascha, Milgrama i Zimbardo w Êwietle akceptowanych przez spo ecznoêç psychologów standardów etycznych............. 143 7.7. Podsumowanie................................................. 145 8. Psycholog (jako badacz) wobec cz onków spo ecznoêci naukowej (Jerzy Brzeziƒski)................................................. 147 8.1. PowinnoÊci psychologa jako cz onka spo ecznoêci naukowej.............. 147 8.2. Naruszanie w asnoêci intelektualnej problem plagiatu.................. 149 8.3. ZmyÊlanie i fa szowanie wyników stronnicze wyniki s u àce pseudouprawomocnianiu hipotez badawczych......................... 153 8.4. Nierzetelna krytyka naukowa..................................... 157 8.5. Podsumowanie................................................. 160 9. Jak uczyç etyki zawodowej na studiach psychologicznych? (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).................................... 162 9.1. Miejsce etycznych problemów w programach zaj ç podstawowych......... 165 9.2. Nauczanie umiej tnoêci psychologicznych............................ 168 9.2.1. Zaj cia warsztatowe....................................... 170 9.2.2. Zaj cia treningowe........................................ 172 9.3. Modelowanie postaw............................................ 174 9.3.1. Etyczny stosunek do studentów............................... 175 9.4. Podsumowanie................................................. 177 Cz Êç 3 PSYCHOLOG JAKO DIAGNOSTA 10. Podstawowe zasady etycznego prowadzenia diagnozy (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).................................. 181 10.1. Cechy relacji psycholog-klient................................... 183 10.2. Etapy procesu diagnostycznego.................................. 186 10.2.1. Kontrakt diagnostyczny................................. 186 10.2.2. Przebieg badania diagnostycznego.......................... 190 10.2.3. Zakoƒczenie procesu diagnostycznego...................... 191 10.3. Badania diagnostyczne dzieci i m odzie y.......................... 194 10.4. Podsumowanie.............................................. 196 11. Dokumentacja psychologiczna (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).... 197 11.1. Psychologiczna dokumentacja diagnostyczna........................ 201 11.2. Psychologiczna dokumentacja terapeutyczna........................ 203
8 SPIS TREÂCI 11.3. Problemy organizacyjne........................................ 204 11.4. Podsumowanie.............................................. 205 12. Stosowanie testów psychologicznych w badaniach diagnostycznych (Jerzy Brzeziƒski)................................................ 206 12.1. èród a mo liwych nadu yç pope nianych przez osoby tworzàce i stosujàce testy psychologiczne.................................. 206 12.2. Obowiàzki osób tworzàcych i stosujàcych testy psychologiczne oraz interpretujàcych wyniki testów psychologicznych................ 211 12.2.1. Kontekst teorii psychologicznej............................ 215 12.2.2. Kontekst teorii psychometrycznej i teorii statystycznej.......... 216 12.3. Obowiàzki instytucji/osób rozpowszechniajàcych testy psychologiczne.... 221 12.4. Podsumowanie.............................................. 223 13. Formu owanie orzeczeƒ i opinii psychologicznych (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).................................. 226 13.1. Zasady przygotowania opinii psychologicznej....................... 228 13.2. Wp yw opinii wydawanych przez psychologów...................... 231 13.3. Podsumowanie.............................................. 232 Cz Êç 4 PSYCHOLOG JAKO SPECJALISTA UDZIELAJÑCY POMOCY PSYCHOLOGICZNEJ 14. Udzielanie pomocy psychologicznej (Ma gorzata Toeplitz-Winiewska).................................. 235 14.1. Pomoc psychologiczna jako dzia anie prospo eczne................... 236 14.2. Rodzaje pomocy psychologicznej................................. 237 14.3. Zaufanie interpersonalne jako podstawa pomocy psychologicznej........ 239 14.4. Podstawowe zasady etyczne w psychoterapii........................ 241 14.4.1. Niebezpieczeƒstwa zwiàzane ze specyficznà rolà psychoterapeuty.. 242 14.4.2. Zawieranie kontraktu psychoterapeutycznego................ 244 14.4.3. PoufnoÊç w przebiegu psychoterapii........................ 248 14.4.3.1. PoufnoÊç a wymiar sprawiedliwoêci................. 249 14.4.3.2. Warunki naruszenia tajemnicy zawodowej............ 250 14.4.4. Konflikt ról a psychoterapia.............................. 251 14.4.5. Zakoƒczenie procesu terapeutycznego...................... 253 14.5. Psychoterapia klientów ze specyficznymi problemami................. 254 14.6. Kontrola merytoryczna i dba oêç o kondycj psychicznà............... 256 14.7. Udzielanie pomocy psychologicznej na odleg oêç.................... 258 14.8. Podsumowanie.............................................. 263 15. Etyka opieki wobec osób ci ko chorych i umierajàcych (Wojciech Poznaniak)................................................ 264 15.1. Zdrowie i ycie cz owieka jako wartoêci nadrz dne................... 264 15.2. Zdrowie i ycie dzi ki transplantacji dylematy etyczne............... 267 15.3. Etyczne aspekty bólu i cierpienia................................. 269 15.4. Etyczne zasady opieki hospicyjnej................................ 270 15.5. Podsumowanie.............................................. 272
SPIS TREÂCI 9 Cz Êç 5 PSYCHOLOG JAKO EKSPERT 16. Psycholog w Êrodkach masowego przekazu (Wojciech Poznaniak)... 275 16.1. Zasady etyczne obowiàzujàce w mediach........................... 276 16.2. Psycholog w mediach a relatywizm etyczny......................... 277 16.3. Podsumowanie.............................................. 280 17. Etyka biznesu (Wojciech Poznaniak).............................. 282 17.1. Relacje mi dzy biznesem a etykà................................. 282 17.2. Etyka reklamowania dóbr konsumpcyjnych i us ug................... 287 17.3. Mobbing jako skrajna forma nieetycznego post powania w pracy........ 291 17.4. Etyczne aspekty zarzàdzania firmà................................ 293 17.5. Podsumowanie.............................................. 296 18. Obowiàzki i dylematy etyczne psychologa sàdowego (Wojciech Poznaniak)............................................ 298 18.1. PowinnoÊci etyczno-zawodowe psychologa sàdowego w sprawach karnych.......................................... 298 18.2. Dylematy etyczne psychologa sàdowego dotyczàce problemów cywilnych i rodzinno-opiekuƒczych....................................... 302 18.3. Obowiàzki etyczne psychologa sàdowego wynikajàce z Konwencji o Prawach Dziecka........................................... 303 18.4. Etyczne uwik ania psychologa penitencjarnego...................... 305 18.5. Etyka mediacji sàdowej........................................ 307 18.6. Dziesi ç zasad etycznych psychologii sàdowej....................... 309 18.7. Podsumowanie.............................................. 310 Bibliografia......................................................... 311 Indeks nazwisk...................................................... 323 Indeks rzeczowy...................................................... 327