WZORCOWY MODEL GOSPODARKI ODPADAMI KOMUNALNYMI W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM.

Referat z przeprowadzonych szkoleń dla urzędników gmin i powiatów woj. Śląskiego Gospodarka odpadami w gminach w ramach akcji Fundacji Ekologicznej Silesia, Katowice Styczeń 2006 Doc. dr Lidia Sieja Instytut Ekologii Terenów Uprzemysłowionych w Katowicach WZORCOWY MODEL GOSPODARKI ODPADAMI KOMUNALNYMI W WOJEWÓDZTWIE ŚLĄSKIM. Streszczenie W referacie przedstawiono model funkcjonowania gospodarki odpadami komunalnymi w woj. śląskim wynikający z wojewódzkiego planu. Przedstawiono ogólne założenia planowanej gospodarki odpadami w aspekcie przyjętych zasad polityki ekologicznej państwa, strategii wynikającej z Krajowego planu a także zobowiązań Polski wobec UE. Wskazano także na konieczność podjęcia pilnych działań przez Samorządy ukierunkowanych na wdrażanie ustaleń powiatowych i gminnych planów gospodarki odpadami. Zwrócono uwagę na nowe możliwości dla gmin, które stworzyła znowelizowana ustawa o odpadach - które mogą stanowić narzędzie służące budowaniu nowej jakościowo gospodarki odpadami. 1. Wprowadzenie Wprowadzony przepisami polskiego prawa obowiązek wykonania planów gospodarki odpadami teoretycznie został wypełniony minął bowiem 30 czerwca 2004r termin uchwalenia planów najniższego szczebla czyli planów gminnych. Czas więc na refleksję, oceny, podsumowania i udzielenie odpowiedzi na pytanie: czy plany te są narzędziem postępu w tworzeniu nowoczesnej gospodarki odpadami, czy też realizacja tych planów może stać się problemem z przyczyn organizacyjno prawnych, ekonomicznych czy technicznych. Warto na wstępie powiedzieć jakie były oczekiwania wobec tych dokumentów tworzonych na poszczególnych szczeblach administracji, jakie były główne trudności przy ich wykonywaniu i czy jest obecnie wystarczające przygotowanie by monitorować postępy we wdrażaniu uchwalonych przez organa samorządowe planów gospodarki odpadami. Krajowy plan gospodarki odpadami wytyczył strategie postepowania z odpadami wytwarzanymi zarówno w sektorze komunalnym jak i gospodarczym i określił dla poszczególnych województw zadania do realizacji wyrażone ilością odpadów, które powinny być poddane procesom odzysku i unieszkodliwiania. Plany wojewódzkie powinny stać się narzędziem kreowania polityki regionalnej optymalnej z punktu widzenia ekonomicznego i ekologicznego. Natomiast w planach powiatowych a szczególnie w planach gminnych należało zaplanować szczegółowe rozwiązania organizacyjne i techniczne, które w danych warunkach lokalnyh są uzasadnione i społecznie akceptowalne. Oczekiwania gmin wobec planów były różne. Część gmin lub organizacji ponadgminnych bardziej aktywnych w tym względzie już w latach 90 - tych opracowując programy gospodarki odpadami wytyczyło sobie zadania do realizacji. Przyjęte obecnie plany dały szanse na rozwinięcie i uszczegółowienie przyjętych wcześniej koncepcji. Niestety część gmin potraktowała obowiązek opracowania planu jedynie jako wypełnienie zapisu ustawy o odpadach. Są liczne przykłady gmin, które wykorzystały szansę by podjąć wyzwanie stworzenia regionalnej gospodarki odpadami poprzez budowę instalacji obsługujących również inne gminy. Wiąże się to z możliwością pozyskiwania poprzez te gminy środków finansowych zarówno krajowych jak i unijnych, bowiem umieszczenie w wojewódzkim planie danego obiektu gospodarki odpadami jest jednym z podstawowych warunków w ocenie wniosku o

finansowanie ze środków publicznych branych pod uwagę. Jednym z podstawowych problemów przy sporządzaniu planów był brak danych o odpadach. Informacje o odpadach komunalnych uzyskiwano najczęściej od przewoźników, którzy na danym terenie posiadają stosowne zezwolenia i zajmują się zbieraniem oraz transportem odpadów. Uzyskiwane dane niestety często nie były wiarygodne, lub wręcz danych tych nie udostępniano. Bilans odpadów wykonywany więc był drogą wskaźnikową, podobnie określana była charakterystyka jakościowa odpadów. Niestety często wykonawcy planów nie podejmowali trudu przeprowadzenia szczegółowej charakterystyki obszaru dla którego opracowywany był plan pod kątem ustalenia lokalnych wskaźników ilości i jakości powstających odpadów komunalnych. Ograniczano się jedynie do zastosowania średnich krajowych wskaźników, które przyjęte zostały w krajowym planie. Do wyznaczenia strategii na poziomie ogólnokrajowym było to wystarczające; dla konkretnych rozwiązań lokalnych czy regionalnych najwłaściwszym byłoby uzyskanie danych o odpadach na podstawie badań, które niestety w kraju prowadzone są sporadycznie, co powoduje że brak jest wystarczającej wiedzy w tym zakresie. W okresie realizacji planów gospodarki odpadami nie funkcjonowały zarówno centralna jak i wojewódzkie bazy danych o odpadach. Trzeba było więc sięgać po informacje o odpadach z działalności gospodarczej do różnych źródeł uzyskując informacje niespójne i zbyt ogólne lub niepełne. W konstruowaniu planów gospodarki odpadami komunalnymi w części dotyczącej konkretnych przedsięwzięć inwestycyjnych podstawowym problemem było zagadnienie własności tych odpadów. Gmina jako jednostka prawnie odpowiedzialna za gospodarkę odpadami komunalnymi nie ma wystarczających narzędzi do realizacji swoich obowiązków. Przy niskim ciągle poziomie świadomości społecznej w tym zakresie przeprowadzenie referendum nie jest skutecznym wyjściem z sytuacji. Tak więc przyjęcie przez gminę do planu działań inwestycji w zakresie gospodarki odpadami bez zagwarantowanego strumienia odpadów wiąże się z ryzykiem. W przypadku instalacji ponadgminnych wprowadzonych do planów wojewódzkich lub powiatowych istotną przeszkodą może okazać się fakt, że ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym nie daje preferencji dla lokalizacji tego typu instalacji na poziomie ponadgminnym (powiatowym). Przeszkody napotykają także inicjatywy związane z dobrowolnym zrzeszaniem się gmin dla realizacji wspólnych przedsięwzięć w gospodarce odpadami zwłaszcza w przypadkach braku możliwości zapewnienia przez gminy dostawy odpadów ze swojego terenu do danego regionalnego obiektu. Nowelizacja ustawy o odpadach przyjęta przez Sejm 29 lipca 2005 r a obowiązująca od 13 października 2005r stworzyła nowe możliwości dla gmin związane z porządkowaniem gospodarki odpadami. Sprawą niezmiernie ważną jest, by gminy w sposób właściwy tę szansę wykorzystały. 2. Strategia wynikająca z krajowego planu gospodarki odpadami [KPGO] Najważniejsze założenia do planu gospodarki odpadami komunalnymi, które należało uwzględnić w planach niższego szczebla były następujące: - sukcesywna redukcja odpadów ulegających biodegradacji kierowanych do składowania do poziomów (zgodnie z Dyrektywą 1999/31/EC z dnia 26 kwietnia 1999r. o składowaniu odpadów oraz znowelizowaną ustawą o odpadach): 75% w roku 2010 (w stosunku do ilości tych odpadów wytworzonych w 1995 r.), 50% w roku 2013 (w stosunku do ilości tych odpadów wytworzonych w 1995 r.), 35% w roku 2020 (w stosunku do ilości tych odpadów wytworzonych w 1995 r.). - osiągnięcie następujących poziomów wydzielenia i skierowania do odzysku i unieszkodliwiania: w 2006 r. 20% odpadów wielkogabarytowych,

15% odpadów budowlano-remontowych, 15% odpadów niebezpiecznych; w 2010 r. 50% odpadów wielkogabarytowych, 40% odpadów budowlano-remontowych, 50% odpadów niebezpiecznych; w 2014 r. - 70% odpadów wielkogabarytowych, 60% odpadów budowlano-remontowych, 80% odpadów niebezpiecznych; Aby zrealizować zadania związane z sukcesywną redukcją odpadów składowanych, KPGO przewiduje następujące zadania - w okresie do roku 2006 znacznie rozwinąć selektywną zbiórkę odpadów - Wybudować instalacje zapewniające przyjęcie ok. 680 tys. Mg odpadów. Uwzględniając aktualny poziom kompostowania odpadów w Polsce wynoszący około 300 tys. Mg, w skali roku oznacza to, że występuje konieczność zainstalowania urządzeń o dodatkowej przepustowości ok. 400 tys. Mg. W okresie 2007-2010 konieczne będzie zainstalowanie dalszych urządzeń do odzysku i unieszkodliwiania odpadów ulegających biodegradacji i zwiększenie ich przepustowości o 1387 tys. Mg, tak by w tym okresie zapewnić możliwość łącznego przerobu na poziomie ok. 2100 tys. Mg. Przyrost zdolności odzysku i unieszkodliwiania (poza składowaniem) w okresie perspektywicznym 2010-2013 określa się na poziomie 1575 tys. Mg co przy pełnej realizacji zadań w okresie do 2010 r. powinno zagwarantować uzyskanie docelowej przepustowości instalacji na poziomie ok. 3700 tys. Mg. KPGO daje wybór określonych metod i technologii odzysku i unieszkodliwiania odpadów, zakładając że dokonywany będzie na poziomie poszczególnych województw, powiatów i gmin. Na tych poziomach ustalane były także ilości niezbędnych instalacji oraz ich przepustowości. Nie preferując żadnej z możliwych opcji założono, że w głównej mierze w pierwszym okresie realizacji zadań decyzje dotyczyć będą biologicznych (kompostowanie, fermentacja) lub biologiczno-mechanicznych metod. Z wykonanych analiz wynikało, że w okresie po 2007 r. konieczne będzie zastosowanie termicznych metod przekształcania odpadów z odzyskiem energii. Konieczność taka zaistnieje niewątpliwie w pierwszym rzędzie w kilku aglomeracjach miejskich, gdzie wytwarza się największe ilości odpadów. Przyjmuje się bowiem za optymalne pod względem przepustowości instalacje przerabiające co najmniej 100 tys. Mg odpadów rocznie, co oznacza, że obszar obsługiwany przez instalację termicznego przekształcania odpadów winien być zamieszkały przez co najmniej 250 tys. mieszkańców, optymalnie 400 tys. mieszkańców. Rysunek 1 obrazuje konieczną moc przerobową instalacji odzysku i unieszkodliwiania odpadów ulegających biodegradacji w Polsce. Instalacje te winny być wybudowane w poszczególnych przedziałach czasowych do 2006, 2007-2010 i 2011-2013 dla osiągnięcia w 2013 roku 50% poziomu redukcji tych odpadów kierowanych do składowania.

Przyrost zdolności unieszkodliwiania (poza składowaniem) odpadów komunalnych ulegających biodegradacji tys. Mg/rok 1800 1600 1400 1200 1000 800 600 400 200 0 2000-2006 2007-2010 2011-2013 okres Rysunek 1. Przyrost zdolności odzysku i unieszkodliwiania (poza składowaniem) odpadów komunalnych ulegających biodegradacji Na rysunku 2 przedstawiono planowaną w Polsce redukcję ilości składowanych odpadów ulegających biodegradacji. 2010r 1,1 Dopuszczalne składowanie 3,2 do odzysku 2,1 odzysk opakowań z papieru 2013r 1,4 Dopuszczalne 2,2 składowanie do odzysku 3,6 odzysk opakowań z papieru Rysunek 2. Redukcja składowanych odpadów ulegających biodegradacji [mln Mg/rok] Na rysunku 3 przedstawiono wynikające z KPGO ilości odpadów komunalnych, które do roku 2014 powinny być poddane odzyskowi i unieszkodliwianiu.

2500000 Recykling odpadów budowlanych 2000000 Recykling odpadów wielkogabarytowych Mg/rok 1500000 1000000 Recykling opakowań innych niż papierowe Recykling opakowań papierowych 500000 0 2003 2006 2010 2013 2015 lata Recykling odpadów ulegających biodegradacji innych niż opakowania papierowe Strumień odpadów mieszanych kierowany na składowiska Rysunek 3 Ilości odpadów komunalnych przeznaczonych do odzysku i unieszkodliwiania przewidziane w KPGO Jak wynika z przedstawionych danych w najbliższych latach niezbędne będzie wybudowanie w kraju szeregu linii technologicznych, które pozwolą na odzysk i unieszkodliwienie docelowo ok. 6 mln Mg odpadów komunalnych. Niezbędne będą także ogromne działania zmierzające do zamykania wszystkich składowisk nie spełniających standardów unijnych, a także budowa nowych składowisk o znaczeniu regionalnym. Z ogólnej oceny stanu składowisk odpadów komunalnych w kraju wynika, że do roku 2006 zamkniętych powinno być ok. 300 składowisk. Przy założeniu, że generalną tendencją jest budowa dużych obiektów i zmniejszenie ich ilości przyjąć należy, że: - do roku 2006 wybudowanych będzie 50 nowych składowisk, - od roku 2007 do roku 2014 nastąpi zamknięcie kolejnych obiektów i budowa dalszych 50 składowisk. KPGO zakłada, że docelowo do roku 2014 w poszczególnych województwach kraju winno dążyć się do zredukowania ilości małych, nieefektywnych składowisk lokalnych i zapewnienie funkcjonowania składowisk ponadgminnych w ilości od 5 do 15 (max) obiektów w skali województwa. Przyjęto że, realizacja wymienionych powyżej zadań pozwoli na spełnienie celu jakim jest osiagnięcie w gospodarce odpadami poziomu porównywalnego z krajami Unii Europejskiej 3. Sprawozdanie z realizacji krajowego planu gospodarki odpadami Zgodnie z art. 14 ust. 13 ustawy z dnia 27 kwietnia 2001 r o odpadach (Dz.U. Nr 62 poz. 628 z póżniejszymi zmianami) zarówno z realizacji krajowego planu jak i planów niższych szczebli wykonywane są sprawozdania po dwóch latach od uchwalenia. W październiku

2004 r w Ministerstwie Środowiska takie sprawozdanie zostało sporządzone; zawarte w nim dane w oparciu o informacje GUS dotyczą okresu 2000 2003. Poniżej przedstawiono tabele 1, 2 i 3, z których wynika stan w zakresie zbierania, odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych a także uzyskiwane efekty w selektywnej zbiórce odpadów Tabela 1 Ilość odpadów komunalnych wywiezionych (zebranych) w latach 2000-2003 [wg GUS] Rok 2000 2001 2002 2003 Ilość odpadów 12 225 700 11 109 000 10 509 000 9 924 800 [Mg/rok] Tabela 2 Metody unieszkodliwiania odpadów komunalnych w latach 2000-2003 2000 2001 2002 2003 Zdeponowane na składowiskach Unieszkodliwione w spalarniach i kompostowniach Zdeponowane na składowiskach Unieszkodliwione w spalarniach i kompostowniach Zdeponowane na składowiskach Unieszkodliwione w spalarniach i kompostowniach Zdeponowane na składowiskach Unieszkodliwione w spalarniach i kompostowniach Ilość odpadów [tys Mg] 11858,9 251,4 (2,9+248,5) 10785,8 323,1 (14,2+308,9) 10161,9 250,8 (214,8+36,0) 9609,1 170,5 Tabela 3 Efekty selektywnej zbiórki odpadów komunalnych w Polsce. (wg GUS) Ilość wyselekcjonowanych odpadów {tys Mg/rok} makulatura szkło Tw. sztuczne Metale Razem 2001 42 86 13 7 148 2002 43 48 17 9 117 2003 45 60 24 15 144 Z danych zawartych w powyższych tabelach wynika zdecydowany spadek w okresie 4 lat zarówno ilości odpadów wywożonych przez firmy posiadające stosowne zezwolenia jak i ilości odpadów poddanych procesom odzysku i unieszkodliwiania. Interpretacja tego niepokojącego zjawiska została w omawianym dokumencie przedstawiona następująco: Powodem jest: Nie zawieranie umów przez właścicieli nieruchomości z firmami zajmującymi się odbieraniem odpadów komunalnych oraz pozbywanie się tych odpadów w sposób niewłaściwy (np. spalanie tworzyw sztucznych w domowych piecach i systemach c.o., porzucanie odpadów w przydrożnych rowach, lasach, tworzenie dzikich wysypisk, które Polska zobowiązała się zlikwidować przed dniem akcesji do UE) co może być związane z ubożeniem części społeczeństwa jak również niedostateczną wiedzą i świadomością oraz niewłaściwymi przyzwyczajeniami. - Niezgodne ze stanem faktycznym ewidencjonowanie ilości wywożonych odpadów przez przedsiębiorców mających stosowne zezwolenia. Spadek ilości odzyskiwanych odpadów i poddawanych recyklingowi organicznemu budzi poważne obawy, czy Polska wywiąże się z zobowiązań przedakcesyjnych, zwłaszcza w odniesieniu do redukcji ilości składowanych odpadów ulegających biodegradacji. W 2010 roku kraj nasz winien przedstawić sprawozdanie do UE i do tego roku należałoby wybudować instalacje, które zapewnią odzysk i recykling odpadów ulegających biodegradacji na poziomie ok. 2 mln Mg (rys. 2). Obserwując obecne tempo realizacji tych przedsięwzięć rodzą się bardzo poważne obawy, że konsekwencją braku postępu w tworzeniu nowoczesnych systemów w gospodarce odpadami komunalnymi będą niestety kary nakładane przez UE. 4. Strategia regionalna w planie gospodarki odpadami komunalnymi dla woj. śląskiego

W planie dla woj. śląskiego założono regionalizację rozwiązań w gospodarce odpadami komunalnymi tj budowę ponadlokalnych zakładów dla obsługi kilku lub kilkunastu gmin. Centralne obiekty wyposażone byłyby w odpowiednie instalacje służące do odzysku, recyklingu i unieszkodliwiania poszczególnych grup odpadów. Zakłada się budowę - linii biologiczno mechanicznego przerobu odpadów - kompostowni odpadów - sortowni do odzysku odpadów (odpady z selektywnej zbiórki - linii demontażu odpadów wielkogabarytowych - linii do przerobu odpadów budowlano remontowych - stacji magazynowania odpadów niebezpiecznych Z diagnozy aktualnego stanu gospodarki odpadami komunalnymi w woj. śląskim wynika, że z ogólnej ilości tych odpadów wynoszącej ok. 1 700 tys. Mg rocznie aż 96 % trafia na 43 składowiska komunalne. Tylko 4 % odpadów jest odzyskiwanych. Konieczne więc stają się działania, które pozwolą na zdecydowaną zmianę tych tendencji w kierunku redukcji ilości odpadów składowanych, którą osiągać się będzie poprzez wzrost poziomów odzysku i recyklingu. Poniżej przedstawiono na przykładzie woj. śląskiego strategię działań, której efektem powinno być uzyskanie nowej jakości w gospodarce odpadami komunalnymi Ilości poszczególnych rodzajów odpadów przewidziane w planie dla woj. śląskiego do odzysku i unieszkodliwiania.. Odpady ulegające biodegradacji Plan implementacji Dyrektywy Rady 1999/31/EC z dnia 26 kwietnia 1999r w sprawie składowania odpadów zakłada, że w okresie do 2010r powinno się w Polsce zredukować ilość składowanych odpadów ulegających biodegradacji do poziomu 75 % ilości tych odpadów wytworzonych w 1995r. W roku 2013 wolno będzie składować 50 % odpadów ulegających biodegradacji. Wynikające z w/wym. dyrektywy ilości odpadów, które należy skierować do odzysku i recyklingu organicznego przedstawia poniższa tabela 4. Wyszacowana ilość odpadów ulegających biodegradacji wytworzonych w 1995r wynosiła ok. 660 tys Mg. Tabela 4. Prognoza ilości wytwarzanych odpadów ulegających biodegradacji w woj. śląskim w latach 2006-2015 [Mg] Lata Odpady Łączna ilość Obowiązkowy Pozostałe Dodatkowy kuchenne Odpady Papier i karton Opakowania odpadów recykling odpady Dopuszczalne konieczny ulegające zielone nieopakowaniowy papierowe ulegająca opakowań ulegające składowanie recykling biodegradacji biodegradacji papierowych biodegradacji 2006 476927 53902 120059 118990 769878 53545 716332 590593 125739 2010 504195 57318 124876 128300 814689 61584 753105 492161 260943 2013 511698 58328 124966 135580 830572 65078 765494 328107 437386 2015 516295 58962 124918 140556 840731 67467 773265 295297 477968 Z tabeli 4 wynika konieczność budowy linii technologicznych o docelowej przepustowości ok. 500 tys Mg rocznie zapewniających recykling organiczny odpadów. Biorąc pod uwagę fakt, że aktualna moc przerobowa funkcjonujących w woj. śląskim kompostowni odpadów wynosi ok. 50 tys Mg, konieczny stanie się 10 krotny wzrost zdolności zagospodarowania tego strumienia odpadów. Odpady wielkogabarytowe Szacuje się, że aktualnie powstaje w skali roku w woj. śląskim ok. 84 tys Mg odpadów wielkogabarytowych z czego ok. 7 % jest odzyskiwanych. Poziomy recyklingu i odzysku tych odpadów przyjęto zgodnie z założeniami planu krajowego. Przedstawia to tabela 5.

Tabela 5 Prognoza wytwarzania i założony poziom odzysku odpadów wielkogabarytowych Rok Ilość wytwarzanych % odzysku Ilość odpadów do odzysku odpadów [tys Mg/rok] [tys Mg] 2006 97 20 19 2010 100 60 60 2015 104 80 84 Odpady budowlano remontowe W strumieniu odpadów komunalnych znajduje się ok. 182 tys Mg odpadów zawierających m.innymi gruz, kamienie, żwir i inne elementy pochodzące z remontów w budownictwie i drogownictwie. Większość tych odpadów kierowana jest do składowania, gdy tymczasem znaczna ich część powinna być wykorzystana po odpowiednim przerobie. Plan zakłada rozwój tej dziedziny gospodarki odpadami, a przewidywane ilości do odzysku w poszczególnych latach przedstawia tabela 6. Tabela 6 Prognoza wytwarzania i założony poziom odzysku odpadów budowlano - remontowych Rok Ilość wytwarzanych % odzysku Ilość odpadów do odzysku odpadów [tys Mg/rok] [tys Mg] 2006 202 15 30 2010 226 40 90 2015 266 60 160 Odpady niebezpieczne. Aktualnie w woj. śląskim selektywna zbiórka odpadów niebezpiecznych wchodzących w strumień odpadów komunalnych funkcjonuje w niewielkim zakresie. Konieczny jest w tej dziedzinie zdecydowany rozwój, a podstawowym przedsięwzięciem powinno być zorganizowanie na terenie każdej gminy systemu zbiórki odpadów niebezpiecznych obejmującego docelowo 100 % mieszkańców. Selektywnie zbierane odpady przez specjalistyczne firmy winne trafiać do lokalnych bądź regionalnych składnic, skąd byłyby transportowane do obiektów unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych. Prognozowane ilości odpadów niebezpiecznych w odpadach komunalnych i zakładane w planie poziomy ich unieszkodliwiania podaje tabela 7. Tabela 7 Prognoza wytwarzania i założony poziom unieszkodliwiania odpadów niebezpiecznych Rok Ilość wytwarzanych % selektywnej zbiórki Ilość odpadów do odpadów [tys Mg/rok] unieszkodkliwienia [tys Mg] 2006 13,2 15 1,9 2010 13,6 50 6,8 2015 14,2 80 11,3 Rozwiązania o charakterze ponadgminnym - fundamentem przyszłego systemu w gospodarce odpadami komunalnymi woj. śląskiego. Docelowa (do osiągnięcia w 2015 r) przepustowość instalacji zapewniających uzyskanie założonych w planie poziomów odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych wynosi ok. 700 tys Mg. By postawione zadania zrealizować w sposób optymalny z punktu widzenia ekonomicznego i racjonalny z uwagi na aspekty środowiskowe i społeczne wskazano na potrzebę koncentracji sił i środków poprzez budowę obiektów gospodarki odpadami o charakterze regionalnym, które mogłyby przyjmować do przerobu odpady z wielu gmin. System taki byłby budowany stopniowo, ponieważ nie jest możliwe natychmiastowe wyeliminowanie obiektów o znaczeniu lokalnym.

Zgodnie z przeprowadzoną analizą możliwości rozwojowych poszczególnych obiektów funkcjonujących w woj. śląskim, wytypowanych zostało 8 gmin, w których składowiska odpadów charakteryzują się wystarczającą pojemnością chłonną do zapewnienia wieloletniej eksploatacji w układzie ponadlokalnym. Spełniają również warunki rozwoju pełnej infrastruktury zapewniającej lokalizowanie instalacji związanych z odzyskiem i recyklingiem organicznym odpadów. Poza obiektami regionalnymi będą funkcjonować również składowiska i instalacje przerobu odpadów o zasiegu lokalnym, ale ich znaczenie będzie stopniowo maleć. Obiekty regionalne muszą spełniać określone warunki. Regionalne obiekty gospodarki odpadami muszą w zakresie technicznym spełniać kryteria BAT czyli najlepszej dostępnej techniki. Stosowane technologie winny być sprawdzone, posiadać odpowiednie i liczne referencje, poparte wieloletnimi doświadczeniami i uzyskiwanymi efektami zarówno technicznymi, ekologicznymi i ekonomicznymi. Kolejnym warunkiem funkcjonowania obiektu o charakterze regionalnym będzie kompleksowość rozwiązań, czyli zagwarantowanie pełnego zakresu usług dotyczących: odzysku i unieszkodliwiania odpadów ulegających biodegradacji, odzysku i unieszkodliwiania odpadów wielkogabarytowych, budowlano-remontowych, gospodarki odpadami niebezpiecznymi ze strumienia odpadów komunalnych. Trzecim warunkiem stawianym tym obiektom będzie ich przepustowość, którą określa się na min. 400 Mg odpadów komunalnych przyjmowanych dziennie. Schemat obiektu regionalnego i wymagany zakres pełnionych usług przedstawia rysunek 4

Rysunek 4. Niezbędny zakres usług w regionalnym zakładzie gospodarki odpadami W okresie 2007-2010 plan przewiduje budowę regionalnego zakładu termicznego przekształcania odpadów. Zakład taki powinien mieć przepustowość min 140 tys. Mg / rok i powstać w skojarzeniu z energetyką, czyli w sąsiedztwie (i przy wykorzystaniu istniejącej infrastruktury) jednej z elektrowni zawodowych zlokalizowanych na Śląsku. Drugi zakład termicznego przekształcania powinien zgodnie z założeniem wojewódzkiego planu powstać w okresie po 2010 roku. 5. Efekty realizacji planu Obiekty, które będą sukcesywnie budowane i rozwijane tworząc nowy system gospodarki odpadami komunalnymi w woj. śląskim przedstawiony został na rysunku 5.

Rysunek 5 Obiekty gospodarki odpadami komunalnymi przewidziane do realizacji w planie dla woj. śląskiego. Głównym efektem realizacji zapisów planu będzie zmniejszenie ilości odpadów składowanych z obecnego poziomu 96 % do 57 % w 2015 r. Przedstawia to rysunek 6.

2006r 2015 3,0% 6,9% 5,8% 4,5% Strumień odpadów mieszanych kierowany na składowiska 3,2% Recykling odpadów ulegających biodegradacji innych niż opakowania papierowe Recykling opakowań papierowych 5,29% 3,12% 7,25% 3,35% Strumień odpadów mieszanych kierowany na składowiska Recykling odpadów ulegających biodegradacji innych niż opakowania papierowe Recykling opakowań papierowych Recykling opakowań innych niż papierowe 23,75% 57,24% Recykling opakowań innych niż papierowe 76,7% Recykling odpadów wielkogabarytowych Recykling odpadów wielkogabarytowych Recykling odpadów budowlanych Recykling odpadów budowlanych Rysunek 6 Planowany poziom odzysku i unieszkodliwiania odpadów komunalnych w woj. śląskim w roku 2006 i 2015 Niezbędna pojemność chłonna składowisk odpadów komunalnych w województwie śląskim w okresie 2003 2015 wynosi 13,5 mln m 3. W przybliżeniu stanowi to około 200 ha powierzchni terenu. Zbilansowana powierzchnia zabezpieczona przez aktualnie eksploatowane składowiska odpadów (z uwzględnieniem możliwości ich rozbudowy) wynosi około 400 ha. Oznacza to, że w okresie do 2015 r. nie istnieje potrzeba poszukiwania lokalizacji i budowy nowych składowisk komunalnych w województwie śląskim. Środki finansowe będą mogły być skierowane na rozbudowę i ewentualnie modernizację istniejących składowisk celem dostosowania ich do standardów Unii Europejskiej 6. Przykłady wzorcowych technicznych rozwiązań regionalnego zakładu gospodarki odpadami W wojewódzkim planie przyjęto, że jednym z obiektów regionalnych, które funkcjonować będą w całym systemie będzie zakład w Żywcu, który jest aktualnie eksploatowany przez spółkę Beskid" i obsługuje 18 gmin żywiecczyzny Prezentowany przykład rozwiązania gospodarki odpadami na szczeblu powiatu świadczy o tym, że kierunek działań wskazany w plianie wojewódzkim jest słuszny i przy dobrej organizacji oraz zrozumieniu problemu przez samorządy poszczególnych gmin - może być realizowany z pozytywnym skutkiem. W przypadku obiektu w Żywcu - realizacja wojewódzkiej strategii polegać będzie na rozwoju i doskonaleniu istniejącego systemu a nie na tworzeniu od początku, co znacznie ułatwia sprawę. Obszar objęty powiatowym systemem gospodarki odpadami komunalnymi pokazano na rysunku 7 Z opracowanego bilansu wytworzonych odpadów komunalnych wynika, że na terenie 18 gmin powstaje ich ok. 46 tys Mg rocznie, w tym ok. 25 % powstaje na terenie Żywca, 75 % w pozostałych 17 gminach wchodzących" do systemu. Skład odpadów jest różny w gminach wiejskich i w Żywcu. Ponadgminny system jest na omawianym terenie wdrożony od 1995r. System oparty jest na selektywnej zbiórce odpadów; właściciele posesji wyposażeni zostali w zestawy wieszakowe - workowe" W 1997 roku rozpoczęła się w Żywcu zbiórka frakcji organicznej (bioodpadów). Do gromadzenia surowców wtórnych (szkło białe i kolorowe, makulatura i tekstylia, puszki i drobny złom, tworzywa sztuczne) stosuje się worki foliowe odpowiednio oznakowane kolorystycznie z nadrukowaną instrukcją segregowania. Odpady tzw balastowe czyli frakcja pozostająca po segregacji gromadzona jest w pojemnikach. Zarówno worki (transport przy użyciu samochodów ciężarowych skrzyniowych tub kontenerów KP-7) jak i balast {transport samochodami bezpyłowymi) - trafiają z terenu całego powiatu do zakfadu na terenie Żywca gdzie funkcjonują: - stacja segregacji, - kompostownia wg technologii HERHOF

- składowisko odpadów Plan gospodarki odpadami przewiduje: - budowę sortowni mechaniczno-ręcznej (obecnie funkcjonuje jedynie sortownia ręczna) o docelowej przepustowości ok. 10 000 Mg rocznie r. - budowę nowych komór kompostowni i osiągnięcie przepustowości ok- 4 000 Mg w 2010r - budowę stacji przerobu odpadów wielkogabarytowych - budowę zbiornicy na wyselekcjonowane z odpadów komunalnych odpady niebezpieczne - budowę nowej kwatery składowiska Realizację niniejszego programu gospodarki odpadami opartego o możliwie najszerszy zakres odzysku surowców wtórnych i biomasy z odpadów - nie pozwoli na zdecydowane ograniczenie ilości odpadów składowanych. Ze wstępnych szacunkowych wyliczeń wynika, że przy założeniu; - objęcia 100 % mieszkańców umowami na zorganizowany wywóz odpadów, - redukcji odpadów składowanych w wyniku selektywnej zbiórki i odzysku surowców wtórnych oraz produkcji kompostu nowa kwatera składowiska wystarczy na przyjmowanie odpadów maksymalnie do 2010 roku. Po tym okresie nie ma możliwości zapewnienia na obszarze objętym programem nowej lokalizacji regionalnego składowiska. W związku z tym wzięto pod uwagę możliwość budowy stacji przeładunkowej poprzez którą odpady zmieszane byłyby transportowane na inne regionalne składowisko, którego pojemność docelowa jest znacznie większa. Wówczas na nową kwaterę w Żywcu trafiałyby jedynie pozostałości po przerobie odpadów, a czas eksploatacji składowiska znacznie się wydłuży. Schemat funkcjonowania systemu powiatowego na przykładzie gmin żywiecczyzny przedstawia rysunek 7. Koszt rozwoju i rozbudowy systemu wyceniony został na poziomie 10 mln zł.

Rysunek 7 Schemat funkcjonowania systemu w powiecie żywieckim Na kolejnych rysunkach 8-10 przedstawiono schematy rozwiazań w systemowych i kompleksowych układach, które mogą stanowić modelowe i wzorcowe rozwiazania w woj. ślaskim.

Przemysłowe (=niekomunalne) odpady organiczne Tereny zielone Place targowe Gospodarstwa domowe Zabudowa wysoka + inne źródła Zabudowa niska Osady ściekowe Szkło Metal Papier Plastik odpady poremontowo-budowlane odpady niebezpieczne Linia demontażu Biomasa Czyste szkło Odpady wielkogabarytowe Huta Szkła lub inni odbiorcy Odbiorcy kompostu Huta zelaza lub inni odbiorcy Zakład przerobu odpadów budowlanych Gminny punkt gromadzenia odpadów niebezpiecznych Zakład Unieszkodliwiania Odp. Niebezp Zakład przerobu tw. sztucznych Rysunek 8 Przepływ strumieni odpadów w modelowym rozwiązaniu Gospodarstwa domowe Zabudowa wysoka + inne źródła Zabudowa niska Szkło Metal Papier Plastik Mechaniczno - biologiczny przerób odpadów zmieszanych odpady opakowaniowe i użytkowe kompost do rekultywacji składowiska Składowisko Rysunek 9 Przepływ strumieni odpadów w rozwiązaniu z mechaniczno biologicznym przerobem odpadów

Schemat niebezpiecznych Rysunek 10 systemu zbierania i unieszkodliwiania odpadów 7. Plany zastosowania instalacji termicznego przekształcania odpadów na wybranych przykładach W krajach UE-15 instalacje termicznego przekształcania odpadów komunalnych są bardzo szeroko stosowane w sumie funkcjonuje około 370 instalacji, stanowiąc nieodłączny element funkcjonujących tam nowoczesnych systemów kompleksowego zagospodarowania odpadów. W Polsce instalacje tego typu ciągle nie mogą znaleźć właściwego im miejsca w systemach gospodarki odpadami, napotykając na liczne bariery, głównie społeczne i ekonomiczne. Bez zastosowania instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych nie będzie możliwe w Polsce, zwłaszcza w dużych aglomeracjach miejskich, zrealizowanie zapisanych w traktacie akcesyjnym celów postawionych przed gospodarką odpadami. Wśród dużych polskich miast najwcześniej o planach budowy dużej i nowoczesnej instalacji termicznego przekształcania odpadów komunalnych, odpowiednio wpisanej w system kompleksowego zagospodarowania odpadów, zaczęto mówić w Krakowie, gdzie na podstawie opracowanego programu gospodarki odpadami i podjętej przez Radę Miasta uchwały z czerwca 1998 r. wskazywano na tego typu obiekt jako nieodzowny element kompleksowych rozwiązań w tym zakresie, a jednym z kluczowych argumentów

przemawiających za taką opcją była konieczność znacznego ograniczania składowania odpadów celem maksymalnego wydłużenia okresu eksploatacji miejskiego składowiska. Potrzebę uwzględnienia metod termicznego przekształcania odpadów wskazuje Plan Gospodarki Odpadami dla woj. śląskiego. Na ogólną ilość wytwarzanych w tym województwie odpadów komunalnych wynoszącą obecnie ok. 1,7 mln Mg/rok i przy prognozie wzrostu do 2,0 mln Mg/rok w 2015 roku konieczny do wydzielenia ze składowania strumień odpadów ulegających biodegradacji kształtować się będzie w 2015 r. na poziomie 500 tys. Mg. Równocześnie w specyficznych warunkach województwa śląskiego, obserwuje się szczególnie wysoką koncentrację wytworzonych odpadów w jego centralnej części. Prawie 1/3 całości strumienia odpadów tej największej polskiej aglomeracji powstaje w kilku miastach pokazanych na rysunku 11. Obszar ten zamieszkiwany jest przez ok. 1 mln mieszkańców. Rysunek 11. Propozycja aglomeracji woj. śląskiego obsługiwanych przez instalację termicznego przekształcania odpadów Wskazano w Planie na celowość kojarzenia gospodarki odpadami z energetyką zawodową i ta idea przyświeca obecnie podejmowanym inicjatywom zmierzającym do uruchomienia przy jednej z elektrowni śląskich spalarni odpadów. Do rozważań studyjnych brane są pod uwagę ilości odpadów powstających na obszarze aglomeracji przedstawionych na rysunku 11. Zakłada się, że z ogólnej ilości wytwarzanych na tym terenie odpadów, których strumień wg prognoz na rok 2010 wynosiłby ok. 480 tys. Mg/rok po uwzględnieniu ilości odpadów odzyskiwanych w wyniku selektywnej zbiórki (odpady opakowaniowe, wielkogabarytowe i niebezpieczne), a także ilości odpadów poddawanych procesom recyklingu organicznego do planowanego zakładu termicznego przekształcania trafiłoby ok. 250 tys. Mg/rok odpadów. Opierając się na badaniach odpadów prowadzonych w Katowicach oceniono wartość kaloryczną tych odpadów na poziomie 8 MJ/kg. Do tej pory samorządy gmin, które są uczestnikami przedstawionej powyżej inicjatywy do przedsięwzięcia podchodziły z dużą ostrożnością i bez konkretnych (poza listami

intencyjnymi) zobowiązań. Jest nadzieja, że przeprowadzona nowelizacja ustaw odpadowych otworzy nowe możliwości tak, by działania zmierzające do budowy w woj. śląskim pierwszego regionalnego obiektu termicznego przekształcania odpadów komunalnych mogły zakończyć się pełnym sukcesem. 8. Czy jest szansa na pełną realizację ustaleń wojewódzkiego planu Obecnie obowiązujący model finansowania gospodarki odpadami komunalnymi jak wynika z toczącej się od kilku lat dyskusji w środowiskach samorządowych a także w mass-mediach jest istotnym ograniczeniem we wdrażaniu kompleksowych rozwiązań zwłaszcza w rozwoju sieci regionalnych instalacji odzysku i unieszkodliwiania odpadów. Najogólniej rzecz ujmując gmina prawnie odpowiedzialna za gospodarkę odpadami komunalnymi na swoim obszarze nie jest właścicielem tych odpadów, nie miała do tej pory narzędzi do realizacji ustaleń wynikających z planów gospodarki odpadami. Firmy wywozowe dysponujące zezwoleniami na odbiór odpadów od mieszkańców są dysponentem zarówno odpadów jak i środków finansowych pochodzących z opłat za odbiór i transport odpadów. Wybór sposobu postępowania z odpadami należy praktycznie do przewoźników, którzy swoje działania podporządkowali prawom i regułom wolnego rynku. W efekcie odpady komunalne trafiają tam (bez względu na odległość) gdzie można najtaniej je zdeponować. Polski model funkcjonowania gospodarki odpadami jest niestety źle oceniany przez Brukselę stąd ogromne trudności w pozyskiwaniu środków unijnych przez gminy jako jedynych możliwych benificjentów Funduszu Spójności. Ustawa przyjęta przez Sejm w dniu 29 lipca 2005 r o zmianie ustawy o odpadach, wprowadza także zmiany do ustawy z dnia 13 września 1996 r o utrzymaniu czystości i porządku w gminach (Dz.U. Nr 132, poz 622 z późn. zmianami). Zmiany te niestety nie są radykalne ale stwarzają nowe możliwości samorządom gminnym. Zapisy nowej ustawy zoobowiązują Radę Gminy do uchwalenia nowego regulaminu utrzymania czystości i porządku; regulamin jest aktem prawa miejscowego i zawiera m.innymi wymagania wynikające z planu gospodarki odpadami. Stworzy to możliwość weryfikacji i aktualizacji zezwoleń na odbiór i transport odpadów. W zezwoleniach tych po wcześniejszym określeniu wymagań technicznych w stosunku do przewoźnika wójt, burmistrz lub prezydent określa miejsca odzysku lub unieszkodliwiania odpadów komunalnych wynikające z wojewódzkiego planu do których odpady mogą być przekazywane. W zezwoleniach na odbieranie odpadów od właścicieli nieruchomości będzie się określać także: - sposób postępowania z poszczególnymi rodzajami odpadów komunalnych - dopuszczalny do składowania poziom odpadów ulegających biodegradacji - sposób realizacji obowiązku ograniczenia masy odpadów ulegających biodegradacji Nowością wynikającą z zapisów nowelizacji omawianej ustawy jest nałożenie na posiadających zezwolenia obowiązku przedstawienia całorocznych sprawozdań z działalności związanej z gospodarką odpadami komunalnymi, a także miesięcznych informacji o zawieranych bądź rozwiązywanych umowach na odbieranie odpadów od właścicieli nieruchomości. W znowelizowanej ustawie o odpadach na uwagę zasługuje rozdział precyzujący zadania samorządu terytorialnego w zakresie gospodarki odpadami komunalnymi, w tym: - zapewnienie objęcia wszystkich mieszkańców gminy zorganizowanym systemem odbierania odpadów; szacuje się, że obecnie co najmniej 20 % mieszkańców kraju nie jest objętych tym systemem. - zapewnienie warunków funkcjonowania systemu selektywnego zbierania odpadów - zapewnienie budowy, utrzymania i eksploatacji własnych lub wspólnych z innymi gminami lub przedsiębiorcami instalacji i urządzeń - zapewnienie warunków ograniczenia masy odpadów komunalnych ulegających biodegradacji kierowanych do składowania (wg Dyrektywy 1999/31/WE)

Istotną wprowadzoną zmianą jest zapis zgodnie, z którym niesegregowane odpady komunalne, pozostałości z sortowania oraz komunalne osady ściekowe winny być poddawane odzyskowi lub unieszkodliwianiu na obszarze tego województwa, na którym zostały wytworzone, w instalacjach spełniających wymagania najlepszej dostępnej techniki lub technologii. Z przedstawionych powyżej niektórych zmian wprowadzonych nową ustawą wynika, że Gminy powinny w najbliższym czasie podjąć kroki, do których zostały zobligowane jak i działania pozwalające na porządkowanie gospodarki odpadami komunalnymi. Od inicjatywy i woli szybkiego działania w Gminach będzie teraz zależało czy uda się nadrobić zaległości w tej dziedzinie, czy regres wskazany w sprawozdaniu Ministerstwa Środowiska z realizacji Krajowego planu to już przeszłość i teraz notować będziemy tylko postępy?. Pytania te na razie muszą pozostać bez odpowiedzi. Jest jednak szansa na zmianę tego stanu, którą stworzyła nowa ustawa. Jeżeli działania w Gminach rozpoczną się szybko będzie możliwość sukcesywnej budowy nowych systemów w gospodarce odpadami komunalnymi zgodnych z wymogami UE i prawa polskiego. 9. Podsumowanie 1. Zakres działań przedstawiony w planie gospodarki odpadami komunalnymi dla woj. śląskiego wskazuje na konieczność mobilizacji sił i środków, tak aby uzyskać efekty niezbędne do spełnienia wymagań, które wynikają z naszego prawa a także które nakłada na nas Unia Europejska. Podstawowym wymogiem jest sukcesywne zmniejszenie ilości składowanych odpadów komunalnych. Realizacja tego celu wymaga budowy szeregu linii technologicznych związanych z odzyskiem i unieszkodliwianiem odpadów, zwłaszcza odpadów ulegających biodegradacji, odpadów wielkogabarytowych, opakowaniowych i odpadów niebezpiecznych wchodzących w strumień odpadów komunalnych. Łączna przepustowość instalacji do wybudowania została oszacowana na ok. 180 tys Mg do roku 2006 oraz uzyskanie poziomu wydajności urządzeń wynoszącego 730 tys Mg w roku 2015. Konsekwencją ilościowo wyznaczonych zadań będzie 10-krotny wzrost zdolności przerobowych obiektów gospodarki odpadami w stosunku do stanu obecnego. Pozwoli to na redukcję ilości odpadów wprowadzanych na składowiska z poziomu 96 % obecnie do 57 % w 2015 roku. 2. W warunkach woj. śląskiego nowoczesny system gospodarki odpadami komunalnymi tworzony będzie poprzez budowę obiektów o znaczeniu regionalnym. Taki kierunek działań, uzasadniony z punktu widzenia ekonomicznego wskazany jest także w krajowym planie gospodarki odpadami. 3. Oprócz budowy centralnych ponadgminnych obiektów konieczne jest przyspieszenie działań celem budowy nowoczesnego zakładu termicznego przekształcania odpadów przy jednej z elektrownii na terenie Śląska. Docelowo powinny zafunkcjonować dwie instalacje tego typu. 4. Znowelizowana w lipcu 2005r ustawa o odpadach i ustawa o porządku i czystości daje gminom nowe możliwości działania celem wdrożenia ustaleń wojewódzkiego oraz powiatowych i gminnych planów gospodarki odpadami. Od inicjatywy i zaangażowania w gminach zależeć będzie czy osiągniemy sukces w budowaniu nowej jakościowo gospodarki odpadami komunalnymi.