Nowiny Lekarskie 2012, 81, 5, 466 471 JOANNA PNIEWSKA 1, ALINA CZAJKOWSKA 2, KRYSTYNA GÓRNA 1, GRAŻYNA LICZBIŃSKA 3, DOROTA ŁOJKO 4, WIKTOR PAŁYS 4, ALEKSANDRA SUWALSKA 4, KRYSTYNA JARACZ 1 KOBIETY BARDZIEJ DBAJĄ O ZDROWIE NIŻ MĘŻCZYŹNI? DONIESIENIE WSTĘPNE DO WOMEN CARE MORE ABOUT HEALTH THAN MEN? A PRELIMINARY STUDY 1 Katedra Pielęgniarstwa, Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr hab. Krystyna Jaracz 2 Praktyka Lekarza Rodzinnego AR MED, Sokolniki Kierownik: lek. med. Arkadiusz Czajkowski 3 Instytut Antropologii, Zakład Ekologii Populacyjnej Człowieka Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Jan Strzałko 4 Klinika Psychiatrii Dorosłych Uniwersytet Medyczny im Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. Janusz Rybakowski Streszczenie Wstęp. Gdy zadajemy pytanie kto bardziej dba o swoje zdrowie? zwykle odpowiedź brzmi: kobiety. Czy rzeczywiście tak jest? Cel. Celem badania było porównanie zachowań zdrowotnych starszych kobiet i mężczyzn z rolniczych terenów Wielkopolski. Materiał i metody. Do badania włączono 156 osób (95 kobiet i 61 mężczyzn) w wieku 60 90 lat (72,2 ± 7,31) zamieszkujących rolnicze tereny Wielkopolski. Grupy mężczyzn i kobiet nie różniły się pod względem wieku. Dane demograficzne dotyczące stanu zdrowia oraz stylu życia zebrano za pomocą kwestionariusza wywiadu skategoryzowanego. Wyniki i wnioski. Mężczyźni w badanej grupie mieli lepsze wykształcenie niż kobiety, dłuższy również był tok ich edukacji. Analiza nawyków dietetycznych i aktywności fizycznej wykazała, że kobiety statystycznie istotnie częściej niż mężczyźni spożywają pieczywo z pełnego przemiału i drób oraz częściej ćwiczą indywidualnie w domu. Mężczyźni natomiast istotnie częściej spożywają ryby i uczestniczą w grupowych zajęciach ruchowych. Występowanie chorób somatycznych nie różniło się w obu grupach. W badanej grupie starsi mężczyźni i kobiety prezentują zróżnicowane nawyki prozdrowotne, jednak nie wykazują różnic w zakresie dolegliwości somatycznych. Badania są kontynuowane we współpracy ze specjalistami w zakresie żywienia celem ustalenia związków pomiędzy zwyczajami żywieniowymi, stylem życia i występowaniem chorób somatycznych. SŁOWA KLUCZOWE: płeć, osoby starsze, styl życia. Summary Introduction. When we ask the question: who cares more about own health condition, the usual the answer is: women. Is this true? Aim. The aim of the study was to compare health behaviours of older men and women living in a rural area in Wielkopolska province. Material and methods. The study sample consisted of 156 persons (95 female and 61 male) aged 60 90 years (the mean of 72.2 ± 7.3 years). The groups of men and women did not differ with regard to age. Demographic characteristics, health status and lifestyle data were collected using of the semi-structural questionnaire. Results and conclusions. Men had higher education level than women. Analysis of dietary habits and physical activity showed that women tend to eat more whole meal bread and poultry, and more frequently do physical exercise and fitness activity at home. Men eat significantly more fish and more frequently participate in group physical activities. The frequency of somatic diseases did not differ in those two groups. In the studied group older men and women present different health behaviour models, however no differences in somatic complaints were observed. The study is being continued in collaboration with nutritionists in order to elucidate putative associations between dietary habits, lifestyle and somatic diseases. KEY WORDS: gender, old people, lifestyle. Wstęp Promocja zdrowego stylu życia jest tematem powszechnie poruszanym w literaturze. Większość autorów obejmuje tym zagadnieniem tematykę związaną z regularną aktywnością fizyczną, prawidłową dietą, zachowaniem rytmu dobowego, wyeliminowaniem nałogów oraz rozwijaniem umiejętności radzenia sobie ze stresem [1]. Z obserwacji struktury wiekowej populacji przedstawionej na rycinie 1 [2] oraz danych z piśmienni-
Kobiety bardziej dbają o zdrowie niż mężczyźni? Doniesienie wstępne 467 ctwa [3] wynika, że w Polsce stopniowo przybywa osób w wieku podeszłym. W społeczeństwie tkwi stereotypowe podejście, że sporty, basen i gry zespołowe zarezerwowane są dla młodych, a odpoczynek dla starszych [4]. Coraz częściej jednak osoby w podeszłym wieku podejmują aktywność ruchową, chcąc żyć dłużej oraz być samodzielnymi i niezależnymi zarówno fizycznie jak i mentalnie [3, 5]. Przeprowadzone w ostatnich latach badania przeglądowe literatury wskazują, że aktywność fizyczna wywiera istotny protekcyjny wpływ na funkcje poznawcze [6, 7]. Do krzewienia promocji zdrowego stylu życia wśród osób starszych przyczyniają się Uniwersytety Trzeciego Wieku. Organizowane w nich wykłady dotyczące prawidłowej diety oraz formy zbiorowej aktywności ruchowej mobilizują słuchaczy do podejmowania działań. W tego typu aktywnościach częściej uczestniczą kobiety, które żyją średnio około 10 lat dłużej od mężczyzn. Nasuwa się zatem pytanie: Kto bardziej dba o swoje zdrowie? Kobiety czy mężczyźni? Praca ta jest próbą udzielenia odpowiedzi na to pytanie, poddając rozważaniom dwa pierwsze z wymienionych elementów zdrowego stylu życia, czyli dietę i aktywność fizyczną. Celem badania było porównanie zachowań zdrowotnych starszych kobiet i mężczyzn z rolniczych terenów Wielkopolski. Materiał i metody Do badania włączono 156 osób (95 kobiet i 61 mężczyzn) w wieku 60 90 lat. Średnia wieku wynosiła 72,2 ± 7,3 lat. Wszyscy badani pochodzili z rolniczych terenów Wielkopolski. Byli kwalifikowani z rejestru jednego lekarza rodzinnego. Grupy mężczyzn i kobiet nie różniły się pod względem wieku (średni wiek mężczyzn wynosił 71,7 ± 7,2 lat, kobiet 72,5 ± 7,1 lat). Dane demograficzne dotyczące stanu zdrowia oraz stylu życia zebrano za pomocą kwestionariusza wywiadu skategoryzowanego. Pytano badanych o wykształcenie i liczbę lat edukacji. Dieta oceniana była przy pomocy tabeli, w której osoba badana zaznaczała, czy często spożywa produkty z danej grupy, po wyjaśnieniu, że oznacza to jedzenie przynajmniej 3 razy w tygodniu. O aktywność fizyczną pytano w dwojaki sposób. Początkowo, czy badany podejmuje dany rodzaj ruchu, a jeśli tak to ile razy w tygodniu. Badanie przeprowadzono metodą indywidualnych spotkań z osobami badanymi. W analizie statystycznej zastosowano test chi-kwadrat oraz test U Manna-Whitneya. Za poziom istotności statystycznej przyjęto p < 0,05. Obliczeń dokonano w programie Statistica 9. Wyniki Poziom wykształcenia osób badanych przedstawiono na rycinie 2. Mężczyźni istotnie częściej posiadali wykształcenie zawodowe i wyższe. Wśród kobiet największy odsetek stanowiły osoby posiadające wykształcenie podstawowe. Mężczyźni wykazywali również istotnie dłuższy czas edukacji niż kobiety (Tabela 1). Porównanie spożycia poszczególnych produktów żywieniowych w badanych grupach przedstawia rycina 3. Ponad 90% zarówno kobiet, jak i mężczyzn spożywało często warzywa i owoce. Niestety również ponad 50% z nich deklarowało, że codziennie je słodycze. Osiemdziesiąt cztery procent kobiet i 90% mężczyzn zwracało uwagę na lekkostrawność diety, co nie przeszkadzało ok. 60% z nich jeść potraw smażonych. Różnice istotne statystycznie występowały w spożyciu białego chleba, ryb i czerwonego mięsa. Były to produkty znacznie częściej wybierane przez mężczyzn. Kobiety preferowały drób i pieczywo pełnoziarniste. Nawyki żywieniowe w badanej grupie nie były istotnie zależne od wykształcenia. Aktywność fizyczna osób badanych była znaczna. Tylko 7 kobiet i 6 mężczyzn deklarowało niepodejmowanie żadnej formy aktywności i było to wynikiem złego stanu zdrowia. Podejmowane przez badanych formy ruchu przedstawia rycina 4, a ich częstość tabela 2. Ponad 70% zarówno kobiet, jak i mężczyzn spacerowało, a ponad 50% z nich uprawiało ogród. Ćwiczenia indywidualne częściej podejmowały kobiety, za to zaję- Rycina 1. Struktura wiekowa populacji polskiej 2010 2035 [2]. Figure 2. Age structure of Polish population 2010 2035 [2].
468 Joanna Pniewska, Alina Czajkowska, Krystyna Górna i inni * różnice istotne statystycznie, p < 0,05. Rycina 2. Porównanie poziomu wykształcenia badanej grupy. Figure 2. Comparison of education level of the studied groups. Tabela 1. Porównanie edukacji [lata] Table 1. Comparison of education [years] PŁEĆ KOBIETY (n = 95) MĘŻCZYŹNI (n = 61) X SD Me X SD Me LICZBA LAT EDUKACJI 7,9 3,0 7 9,3 3,9 8* * różnica istotna statystycznie, p < 0,05 Tabela 2. Porównanie częstości podejmowania aktywności fizycznej Table 2. Comparison of the frequency of physical activity PŁEĆ KOBIETY (n = 95) MĘŻCZYŹNI (n = 61) RAZEM (n = 156) ILE RAZY W TYGODNIU X SD Me X SD Me X SD Me ćwiczenia indywidualne 1,3 2,9 0 0,6 1,8 0 0,9 2,6 0 spacery 4,3 3,2 7 4,0 3,0 4 4,2 3,1 7 jazda na rowerze 2,1 3 0 2,5 2,8 1 2,3 2,9 0 gry zespołowe 0,0 0,1 0 0,2 1,3 0 0,1 0,8 0 uprawianie ogrodu 3,3 3,3 3 3,0 3,3 1 3,2 3,3 2 Rycina 3. Porównanie spożycia poszczególnych produktów żywieniowych. Figure 3. Comparison of consumption of various food products.
Kobiety bardziej dbają o zdrowie niż mężczyźni? Doniesienie wstępne 469 * różnice istotne statystycznie, p < 0,05 Rycina 4. Porównanie podejmowania wysiłku fizycznego. Figure 4. Comparison of physical activity. Rycina 5. Porównanie częstości występowania chorób somatycznych. Figure 5. Comparison of the prevalence of somatic diseases. cia grupowe mężczyźni. Mężczyźni również istotnie częściej niż kobiety deklarowali jazdę na rowerze, jednak częstość uprawiania tej formy aktywności ruchowej nie różniła się istotnie między grupami. Aktywność fizyczna wśród badanych osób starszych nie była istotnie zależna od ich wykształcenia. Występowanie chorób somatycznych w badanej grupie obrazuje rycina 5. Kobiety częściej niż mężczyźni chorowały na nadciśnienie tętnicze, choroby tarczycy, choroby reumatyczne i cukrzycę. Nie były to jednak różnice istotne statystycznie. Dyskusja Pojęcie zdrowego stylu życia dla większości badanych przez nas osób brzmi sztucznie. Zdrowa dieta, ruch w realiach wiejskich zyskuje inny wydźwięk. Osoby badane uważały, że odżywiają się zdrowo, bo jedzą to co wyhodują nie pryskane, mało przetworzone. Również aktywność fizyczną oceniają jako dobrą w gospodarstwie czy ogrodzie ciągle jest coś do zrobienia, a to ruch na świeżym powietrzu. Codziennie trzeba iść lub jechać rowerem do sklepu, nierzadko 4 5 km, raz w tygodniu do kościoła czy na cmentarz. Jest to specyficzna grupa osób starszych. W naszym badaniu kobiety chętniej niż mężczyźni spożywają drób i pieczywo pełnoziarniste. Również częstsze spożycie wśród kobiet bogatego w błonnik chleba odnotowano w badaniach w ramach projektu HEPRO [8], a większe ilości spożywanego drobiu w badaniach WOBASZ [9]. W tych samych badaniach [8, 9] opisano także, że kobiety istotnie częściej spożywają owoce i warzywa, czego nie potwierdziliśmy w niniejszej pracy.
470 Joanna Pniewska, Alina Czajkowska, Krystyna Górna i inni Z projektu WOBASZ [9] wynika również, iż kobiety spożywają więcej ryb, czego również nie obserwowaliśmy w badanej przez nas populacji. Z badań odnośnie ewaluacji nawyków żywieniowych Polaków w latach 90. jednoznacznie wynika, że właśnie w grupie kobiet odnotowano wyraźny wzrost spożycia owoców, warzyw, drobiu i przetworów mlecznych, przy jednoczesnym spadku spożycia wieprzowiny i wędlin [10]. Zarówno w badaniach projektu HEPRO [8], jak i w pracy Kirschner i wsp. [10], stosowanie zdrowej diety było istotnie statystycznie powiązane z wykształceniem badanych. Również zbliżone wyniki uzyskano w ramach projektu Pol MONICA bis, realizowanego na terenie Warszawy [11]. Autorzy pracy zaobserwowali brak istotnego związku pomiędzy uzyskanym poziomem edukacji a nawykami żywieniowymi badanych. Rozbieżności pomiędzy rezultatami innych badań a naszymi wynikami mogą być spowodowane różnicami w zakresie badanych populacji związanymi z miejscem przeprowadzenia badania. Wszystkie przytoczone wyniki analiz obejmowały swym zasięgiem mieszkańców miast. Badania prezentowane w niniejszej pracy prowadzone były na terenach wiejskich z dużym udziałem rolnictwa w strukturze gospodarki. Dlatego też rozkład wykształcenia w porównywanych grupach był odmienny. Wspomniane wcześniej specyficzne podejście do ruchu sprawia, że tylko 7 kobiet i 6 mężczyzn deklaruje niepodejmowanie żadnej formy aktywności, co stanowi 7 i 9% badanych. Porównując zatem uzyskane wyniki z danymi z programu WOBASZ, badana populacja należała do bardzo aktywnych. Z przytoczonego programu wynika, iż wśród Wielkopolan tylko 35% mężczyzn i 29% kobiet podejmowało prawidłową aktywność ruchową (30 min przez większość dni w tygodniu), a aż 50% mężczyzn i 57% kobiet deklarowało bardzo niską aktywność fizyczną w czasie wolnym [9]. Po bardziej wnikliwej analizie ukazał się autorom inny niż miejski obraz wzoru czynnego spędzania wolnego czasu nacechowanego większą celowością działań. Nie ruch dla samej aktywności fizycznej, ale też, aby mieć z tego jakieś wymierne korzyści. Z tych rozważań wyniknęło umieszczenie na rycinie podejmowanych aktywności uprawiania ogrodu, które deklarowało ponad 50% badanych. Spacery, bez podziału na te celowe i prozdrowotne, podejmowało aż 90% badanych. Wśród tych aktywności autorzy nie odnotowali różnic wynikających z płci. Kobiety częściej ćwiczyły indywidualnie w domu. Mężczyźni preferowali zajęcia grupowe, jak również częściej deklarowali jazdę na rowerze, przy braku istotnych różnic co do częstości podejmowania tej aktywności. Z przytoczonych już wcześniej badań HEPRO [8] populacji poznańskiej wynika, że mężczyźni istotnie częściej pracowali w ogrodzie, natomiast kobiety częściej jeździły na rowerze. Autorzy pracy nie wykazali istotnego statystycznie związku pomiędzy poziomem wykształcenia a aktywnością fizyczną badanych, co nie jest zgodne z wynikami otrzymanymi w badaniach w ramach projektów HEPRO i Pol MONICA [8, 11] oraz doniesieniami porównującymi zachowania zdrowotne populacji polskiej pod koniec XX wieku [10, 12]. Przyczyny tych rozbieżności również można wiązać ze specyfiką badanej przez nas populacji. W badanej populacji nie obserwowano istotnych różnic w zakresie występowania chorób somatycznych u kobiet i mężczyzn. Kobiety nieco częściej chorowały na nadciśnienie tętnicze, choroby tarczycy, choroby reumatyczne i cukrzycę. Przyczyn tych należało dopatrywać się w specyfice poszczególnych dolegliwości, bowiem na cukrzycę typu II, choroby tarczycy i choroby reumatyczne są bardziej narażone kobiety [13]. Natomiast czynnikiem sprzyjającym występowaniu nadciśnienia tętniczego jest otyłość [13], która wśród badanych dotyczyła również w większości kobiet. Wnioski W naszym badaniu starsi mężczyźni jak i kobiety prezentują zróżnicowane zachowania, które można zaliczyć do pro-, ale także antyzdrowotnych. Kobiety spożywają więcej chudego mięsa i błonnika, a mężczyźni jedzą więcej ryb. Nie stwierdziliśmy jednak istotnego wpływu nawyków dietetycznych na obecność lub brak dolegliwości somatycznych w badanej grupie. Badania są kontynuowane we współpracy ze specjalistami w zakresie żywienia przy zastosowaniu kwestionariusza częstotliwości spożycia żywności (Food Frequency Questionnaire FFQ) oraz Międzynarodowego Kwestionariusza Aktywności Fizycznej. Oświadczenie Praca realizowana w ramach grantu MNiSW N N402 407 539, pt. Starzenie poznawcze ocena przydatności badania markerów procesu zapalnego i identyfikacji zapachu jako czynników predykcyjnych pogorszenia czynności poznawczych u osób w starszym wieku. Piśmiennictwo 1. Cendrowski Z.: Dekalog zdrowego stylu życia. Lider. Promocja zdrowia, kultura zdrowotna i fi zyczna. 2005, 7 8, 173 174, 3 7. 2. Główny Urząd Statystyczny.: Prognozy demograficzne. W: Rocznik demograficzny 2010. GUS, Warszawa 2010, 167. 3. Uchwała Międzynarodowej Konferencji Naukowej Ageing and Physical Activity: Application to Fitness, Sport and Health. Rydzyna, 15 17 września 2006. 4. Otręba I., Waleczek J.: Wpływ aktywności fizycznej na proces starzenia się. Lider. Promocja zdrowia, kultura zdrowotna i fi zyczna. 2010, 7 8, 234, 27 28. 5. Górecka M., Nikisch J.: Aktywność fizyczna osób w starszym wieku. Pielęgniarstwo Polskie. 2008, 2, 28, 159 164. 6. Kołodziejczyk I.: W zdrowym ciele zdrowy duch? Wpływ aktywności fizycznej na funkcjonowanie poznawcze w starszym wieku. Kosmos. Problemy nauk biologicznych, 56/2007, 3 4, 276 277, 361 369. 7. Pniewska J., Jaracz K., Górna K., Suwalska A.: Czynniki protekcyjne funkcji poznawczych w procesie starzenie
Kobiety bardziej dbają o zdrowie niż mężczyźni? Doniesienie wstępne 471 się przegląd piśmiennictwa. Neuropsychiatria i Neuropsychologia, 2011, 6, 3 4, 166 171. 8. Iwanowicz E.: Raport o stanie zdrowia poznaniaków z badania ankietowego w ramach projektu HEPRO Zbiór Narzędzi dla Profili Zdrowotnych. Wydawnictwo Miejskie, Poznań 2007. 9. Sygnowska E., Waśkiewicz A., Głuszek J. i wsp.: Spożycie produktów spożywczych przez dorosłą populację Polski. Wyniki Programu WOBASZ. Kardiologia Polska, 2005, 63, 6 (supl. 4). 10. Kirschner H., Kosińska I., Narojek L.: Zmiany zachowań żywieniowych w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Zdr. Publ., 2002, 112, 3, 313 319. 11. Waśkiewicz A., Sygnowska E.: Wpływ wykształcenia na zachowania zdrowotne i czynniki żywieniowe związane z powstawaniem otyłości badanie Pol MONICA bis Warszawa. Zdr. Publ., 2006, 116, 2, 227 231. 12. Łopuszańska M., Szklarska A., Jankowska E.A.: Zachowania zdrowotne dorosłych mężczyzn i kobiet w Polsce w latach 1984 i 1999. Zdr. Publ., 2004, 114, 1, 23 28. 13. Szczeklik A., Gajewski P. (red.).: Choroby wewnętrzne. Kompendium 2011. Medycyna Praktyczna, Kraków 2011. Adres do korespondencji: mgr Joanna Pniewska Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego i Psychiatrycznego Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu ul. Smoluchowskiego 11 60-179 Poznań tel.: 694 837 157 e-mail: asia.pniewska@gmail.com