Gmina Ełk i m p r e s j e

Gmina Ełk i m p r e s j e i m p r e s j e Fundusze Europejskie dla Rozwoju Polski Wschodniej Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej Egzemplarz bezpłatny

i m p r e s j e Rozwój i współpraca pierścieniowych gmin Polski Wschodniej 2013

Redakcja: Maria Oszmian Autorzy zdjęć: Zbigniew Bieleniewicz, Bogusław Surowiec Wydawca: Gmina Ełk, www.elk.gmina.pl Nakład: 3100 egzemplarzy Opracowanie graficzne i druk: Drukarnia Dimograf Sp. z o.o. Rozwój i współpraca pierścieniowych gmin Polski Wschodniej Gmina EŁK GMINA Zamość GMINA Suwałki GMINA Hrubieszów Fundusze Europejskie dla Rozwoju Polski Wschodniej Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Rozwój Polski Wschodniej

i m p r e s j e

O HISTORII Istnieją różne teorie na temat związków człowieka z jego środowiskiem przyrodniczym. Sporna jest przede wszystkim skala wpływów owego środowiska na duchowe uformowanie ludzi, ich inteligencję, charakter, systemy wartości. Trudno jednak nie zauważyć, że szczególny, ostry klimat, poetycznie barwny krajobraz, nieokiełznana, dzika przyroda, niezbyt urodzajna, wymagająca potu gleba wyciskają piętno na mieszkańcach Mazur. Mówi się o mitycznym pruskim duchu, może owym mazurskim Smętku, który przenika duchowość tu urodzonych czy wychowanych ludzi. Niełatwo zwięźle przedstawić dzieje ziem, na których położona jest obecna gmina Ełk. Oprócz środowiska przyrodniczego należy uwzględnić historię polityczną regionu, stosunki międzynarodowe, kierunki rozwoju gospodarczego itp. Najbardziej stabilna jest natura. Liczne wojny, zmiany granic, epidemie, potężne ruchy migracyjne wpływały na losy pojedynczych osób i całych społeczności. Ostatni z takich wstrząsów o fundamentalnym znaczeniu miał miejsce przed 50 laty. 50 lat to około 7% lepiej znanej historii tych ziem. Niewiele wiadomo o prehistorii Mazur. Do XIII wieku okolice dzisiejszej gminy Ełk zamieszkiwali Jaćwingowie, znani też jako Sudowie. Ten spokrewniony z Prusami i Litwinami lud dzielił się na włości przypominające szczepy. Zachodnią część gminy Ełk zajmowała włość o nazwie Kymenow, we wschodniej części graniczyli ze sobą Kresmeńcy (włość Cresmen) i Swiętajny (Sentane). Jaćwingowie byli ludem bitnym, żyjącym z uprawy roli, hodowli, rzemiosła, ale też z grabieży sąsiednich ziem. Ze zmiennym szczęściem toczyli boje z książętami polskimi i ruskimi. Dopiero starcie z potęgą krzyżacką ok. 1280 r. przyniosło im druzgocącą klęskę. Jaćwingowie odeszli w niepamięć, część z nich uciekła na Mazowsze i Litwę, część Krzyżacy przesiedlili. Na prawie sto lat dzisiejsza gmina Ełk opustoszała. Po jej pierwotnych mieszkańcach pozostały ślady grodzisk, m.in. w Bajtkowie, Ledze, Malinówce, Płocicznie, Szeligach, Szybie, Talusach, Woszczelach i Zdedach. W XIV wieku rozpoczęło się ponowne zasiedlanie tych ziem. Najstarszą miejscowością gm. Ełk jest prawdopodobnie Ruska Wieś założona w 1376 r. przez Rusinów. Otrzymała ona lokację w 1404 roku (Ełk w r. 1425). WI połowie tego wieku dokumenty lokacyjne otrzymały też Chełchy (1431 r.), Nowa Wieś Ełcka (1439 r.) i Płociczno (1438 r.). W II połowie XV wieku powstały Zdunki (1465 r.), Sędki (1469), Bartosze (1471), Piaski (1472), Małkinie, Mrozy, Regiel (1473) Straduny, Oracze (pod nazwą Zamejty) (1475), Lepaki, Mołdzie, Talusy (1476), Sajzy (1479), Chruściele (1483), Regielnica (1484), Bajtkowo (1493).

Podstawowe z polskojęzycznych wydawnictw dotyczących historii Ełku opracowanie Jana Kaweckiego i Bolesława Romana pt. Ełk. Z dziejów miasta i powiatu podaje, że w XVI wieku istniały już na terenie obecnej gm. Ełk następujące miejscowości: wsie wolnych chłopów: Bartosze, Chruściele, Chrzanowe, Miluki, Mrozy, Rękusy, Zdunki; wsie czynszowe: Piaski, Sajzy; wsie naprawie magdeburskim: Borki, Karbowskie, Krokocie, Siedliska, Małkinie, Regiel, Sędki; wsie mieszane: Barany, Malinówka, Przytuły; wsie służebne wobec zamku krzyżackiego: Ciernie, Niekrasze, Oracze, Szarejki; majątki na prawie lennym: Bajtkowo, Chełchy, Pistki; majątek rycerski: Ruska Wieś. Z perspektywy kilkuset lat trudno obiektywnie ocenić, jaki był skład etniczny osiedleńców. Przybywali oni przede wszystkim z ziem sąsiednich Mazowsza, Rusi, Litwy; wielu z nich przywędrowało z Niemiec. Wydaje się, że wśród ludności napływowej przeważali przybysze z Mazowsza, mieszkańcy Mazur chętnie, bowiem wspierali wojska polskie w wojnach z Krzyżakami, m.in. w 1410 r., w czasie wojny trzydziestoletniej oraz w latach 1519 1521. Sekularyzacja zakonu i urzędowe wprowadzenie wyznania ewangelickiego na Mazurach w zasadzie zakończyły osadnictwo polskie. W połowie XVI wieku sytuacja w okolicach Ełku ustabilizowała się i rozpoczął się proces integracji ludności. Często dokonywała się ona na gruncie języka polskiego, który przeważał w kościołach i szkole. Bardzo wiele w dziedzinie szkolnictwa i drukarstwa dokonał Jan z Sącza, sprowadzony na Mazury przez księcia Al- -brechta w 1536 r. Przybysz otrzymał od władcy Regielnicę i przybrał nazwisko Malecki. Dzieło ojca kontynuował Hieronim Malecki, który dał początek całej dynastii pastorów mazurskich. Od jego nazwiska wywodzi się też nazwa założonej przez niego w 1566 r. wsi Maleczewo (Malczewo). W wiekach XVII i XVIII stopniowy rozwój Ełku i okolic hamowały wojny oraz epidemie. Szczególne spustoszenie poczynił najazd Tatarów w 1656 r., barwnie opisany w Potopie Henryka Sienkiewicza. Ełk i sąsiednie miejscowości (np. Nowa Wieś Ełcka) zostały kompletnie zrujnowane. Jeszcze większą klęską była epidemia dżumy w latach 1709 1711. Niektóre wsie wymarły. W 1710 r. w Krokociach zmarło na dżumę 140 osób. Pomimo takich spustoszeń król Fryderyk Wilhelm I w 1724 roku zakazał osiedlania się tu przybyszów z ziem polskich i litewskich. Sprowadzano natomiast Niemców, m.in. do wsi Barany. Warto wspomnieć o niezwykłym rozwoju w owym czasie szkółek wiejskich. W połowie XVII wieku istniały one m.in. w Chełchach, Chrzanowie, Mączach, Mołdziach, Niekraszach, Nowej Wsi Ełckiej, Sordachach, Suczkach, Zdedach, Rożyńsku, Ruskiej Wsi, Bobrach, Borkach, Kałęczynach, Sajzach i Stradunach. Pierwsza połowa XIX wieku to niedobry okres w dziejach tej ziemi. Wojny napoleońskie, obrosłe legendą w polskiej historii, literaturze i tradycji, dla Ełku i okolic były prawdziwym nieszczęściem. W 1812 roku najpierw maszerujące na Moskwę 2 korpusy bawarskie stacjonowały między Ełkiem a Witynami i pustoszyły okolicę, później powracające z Rosji niedobitki wielkiej armii przyniosły tu niepokoje i choroby. W I połowie XIX stulecia tereny te zdziesiątkowały epidemie cholery (lata 1831, 1837, 1844, 1853 54). Najstraszniejszą była ta z roku 1844, powiązana z klęską głodu skutkiem niebywałego nieurodzaju. Sytuacją zainteresował się sam król Fryderyk Wilhelm IV, który przybył do Ełku w 1854 r. Trudno ocenić, na ile uspokoił nastroje, warto zauważyć, że rewolucyjne hasła Wiosny Ludów 1848 r. znalazły tu żywy oddźwięk. Druga połowa XIX wieku to okres szybkiego rozwoju Ełku i okolic. Wpłynęły na to zarówno rozbudowa dobrych dróg do Królewca, Olecka i Gołdapi, jak też linii kolejowych: do Królewca (1868), Grajewa, czyli ówczesnej granicy (1871), do Gołdapi i Pisza (l 879). Ten rozwój komunikacji uczynił Ełk ważnym ośrodkiem handlu płodami rolnymi, głównie zbożem. Na początku XX wieku przystąpiono do tworzenia linii kolei podmiejskiej, dzisiejszej wąskotorówki, łączącej ważniejsze miejscowości ówczesnego powiatu z miastem. Ten w miarę pomyślny okres został przerwany wybuchem I wojny światowej. W pierwszych jej miesiącach (VIII 1914 II 1915) w okolicach Ełku toczyły się intensywne walki, a miasto było trzykrotnie zajmowane przez wojska rosyjskie i systematycznie niszczone. Po wojnie losy zrujnowanego regionu pozostawały niepewne, o jego przyszłości rozstrzygnął plebiscyt. Brak zainteresowania władz polskich, (które w tym czasie rok 1920 miały wiele innych problemów) i silna kampania agitacyjna oraz duża praca organizacyjna, a także elementy przemocy ze strony Niemców zadecydowały o wyraźnym zwycięstwie zwolenników przynależności Mazur do państwa niemieckiego. Dalsze dzieje Ełku i okolic ściśle się wiążą z nieszczęsnymi w historii Niemiec zdarzeniami z lat 1920 1945. Tereny mazurskie najpierw odczuły skutki kryzysu ekonomicznego lat międzywojennych, a później obłędnej ideologii hitlerowskiej z hasłami wojny totalnej i spalonej ziemi.

Rok 1945 zamknął pewien rozdział w historii Ełku i miejscowości z nim związanych. Ofensywa wojsk sowieckich z końca stycznia wywołała popłoch wśród mieszkańców regionu. Większość z nich opuściła swe domostwa i uciekła na zachód. Skalę zjawiska uzmysłowić mogą liczby dotyczące Ełku: w 1939 roku żyło w nim 16.243 mieszkańców, w lipcu 1945 r. przebywało tu l.765 osób, w tym 350 Niemców. Przez kilka miesięcy wyludnionymi terenami administrowały sowieckie komendantury wojenne. W kwietniu 1945 r. ukonstytuowały się w Ełku władze powiatowe, którymi kierował starosta Władysław Niksa. Rozpoczął się najnowszy etap w historii tych ziem. Jego pierwsze lata zajęło zasiedlanie opuszczonych gospodarstw przez repatriantów z Kresów oraz ludność z pobliskich regionów: Łomżyńskiego i Suwalszczyzny. Z resztkami autochtonów przybysze utworzyli nową społeczność. Ważną rolę w jej integracji odegrały struktury administracyjne. Niewiele wiadomo o owych pionierskich latach. Do 1950 roku obowiązywała w Polsce w ogólnym zarysie przedwojenna struktura administracji publicznej. Ważną rolę pełniły w niej gminy jednostki samorządu terytorialnego znane w Polsce już w XII wieku. Ich konstrukcję prawną w II Rzeczypospolitej ustalono w 1933 roku. Reforma z r. 1950 zniosła samorządowość gmin, czyniąc gminne rady narodowe organami władzy państwowej. Cztery lata później gminy zlikwidowano, zastępując je gromadami. Na terenie powiatu ełckiego istniało 15 gromad. Przetrwały one do lat 70. W r. 1973 przywrócono gminy; na czele każdej z nich stanął naczelnik urzędnik administracji państwowej. W skład obecnej gminy Ełk wchodzą następujące wsie gromadzkie: Chełchy, Kałęczyny, Mołdzie, Nowa Wieś Ełcka, Straduny, Suczki, Woszczele. Przemiany ostatnich lat nie wpłynęły na kształt terytorialny gminy, zmieniły jednak jej sytuację prawną: stała się jednostką samorządową, a na jej czele stanął wójt. Rys historyczny Gmina Ełk położona jest w Województwie Warmińsko-Mazurskim na Pojezierzu Ełckim. Otacza ona miasto Ełk pierścieniem o grubość około 10 15 km. Odległość pomiędzy miejscowościami położonymi na skraju sięga 30 km. Gmina Ełk graniczy z następującymi gminami: Stare Juchy, Świętajno, Olecko, Kalinowo, Prostki, Biała Piska i Orzysz. Liczne wojny, zmiany granic, epidemie, potężne ruchy migracyjne wpływały na losy pojedynczych osób i całych społeczności. Ostatni z takich wstrząsów o fundamentalnym znaczeniu miał miejsce przed 50 laty. Do XIII wieku okolice dzisiejszej gminy Ełk zamieszkiwali Jaćwingowie, znani też jako Sudowie. Po jej pierwotnych mieszkańcach pozostały ślady grodzisk, m.in. w Bajtkowie, Ledze, Malinówce, Płocicznie, Szeligach, Szybie, Talusach, Woszczelach i Zdedach. W XIV wieku rozpoczęło się ponowne zasiedlanie tych ziem. Najstarszą miejscowością gm. Ełk jest prawdopodobnie Ruska Wieś założona w 1376 r. przez Rusinów. Walory turystyczne Krajobraz ziemi ełckiej to krajobraz niepowtarzalny Składają się na niego: liczne jeziora, pofałdowana rzeźba terenu pełna wzgórz i pagórków, lasy bogate w faunę i florę. Turystyka Poza bardzo atrakcyjnymi warunkami naturalnymi w Gminie Ełk znajduje się też wiele ciekawych historycznych miejsc choćby zabytkowy kościół w Stradunach. Rozwija się także baza noclegowa zaspokajająca różnorodne potrzeby turystów od luksusowych apartamentów do pól namiotowych. Ciągle rośnie znaczenie turystyczne naszej gminy Jeziora gminy są bardzo rybne i bogate w różne gatunki. Znajduje się tu także wiele różnorodnych plaż i kąpielisk przystosowanych zarówno dla dzieci jak i dorosłych. Na terenie Gminy Ełk znajduje się rezerwat przyrody Bartosze o powierzchni 190,17 ha. Występuje tu ponad 270 gatunków roślin, w tym zawilec wielokwiatowy oraz dwa skupiska irgi czarnej. Przez obszar Gminy biegną szlaki wodne, piesze, rowerowe i narciarskie. Coraz więcej ludzi chce budować swoje domy, osiedlać się właśnie na terenie gminy Ełk.

Nauka języków obcych. Stypendia motywacyjne. Pomoc materialna uczniom. Bezpieczeństwo dzieci i młodzieży. Działania prozdrowotne i profilaktyka zagrożeń. Oświata cele gminy BEZPIECZEŃSTWO OSP Na terenie gminy Ełk istnieje 6 Ochotnicza Straż Pożarna. Obiekty hotelarskie Zapraszamy na wypoczynek do gminy Ełk, liczne pensjonaty, hotele i gospodarstwa agroturystyczne zachęcają do miłego odpoczynku na łonie natury. TURYSTYCZNY OPIS GMINY Gmina Ełk położona jest na terenie województwa warmińsko mazurskiego, obejmuje swoim obszarem południową część Pojezierza Ełckiego, będącego środkową częścią Pojezierza Mazurskiego. Krajobraz tych ziem wymodelowany został przez liczne zlodowacenia czwartorzędowe na przestrzeni milionów lat, a głównie przez ostatnie bałtyckie. Na obszarze tym w szczególny sposób zespoliły się wody z morenowymi wzniesieniami i lasami, wyżynny, pagórkowaty teren z wydłużonymi, ostro rysującymi się wzgórzami, kopulastymi pagórkami poprzecinanymi dolinami rzek i jezior oraz licznymi dużymi kompleksami leśnymi i małymi zagajnikami, mokradłami i bagnami. Tworzy to krajobraz niepowtarzalny. Większość wód jest jeszcze czysta i nie zdegradowana biologicznie, a biorąc pod uwagę ich położenie w kontynentalnej strefie klimatycznej, charakteryzującej się częstym napływem ze wschodu suchych, gorących mas powietrza latem oraz mroźnych i śnieżnych zimą uzyskujemy pełny obraz atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej tych ziem. Zasadniczym elementem przyrodniczym określającym krajobraz ziemi ełckiej, a tym samym jej turystyczny charakter, są jeziora. Wypełniają one rozległe doliny, rynny i zagłębienia morenowe w promieniu 15 20 km od Ełku. Większość zbiorników wodnych w zależności od położenia, szczególnie w obszarach leśnych lub w pobliżu domostw i wiosek tworzy miejsca o dużej atrakcyjności turystyczno-rekreacyjnej. Znaczna ich ilość połączona jest z dużymi zbiornikami wodnymi poprzez rzeki i cieki wodne, co stwarza doskonałe warunki do uprawiania turystyki kajakowej. Na większości jezior z powodzeniem można uprawiać żeglarstwo, są to, bowiem akweny o powierzchni od kilkuset do tysiąca hektarów. Dla tej formy turystyki korzystne są wiatry wiejące przeważnie od wschodu. W krajobrazie znaczną rolę spełniają małe, bezodpływowe jeziora tzw. oczka. Największe z jezior to: Selment Wielki, Sunowo, Szarek, Woszczele, Ełk, Druglin, Przytulskie. Płyną też największe rzeki tego obszaru: Ełk i Lega, łącząc jeziora w ciąg w kierunku Biebrzy i Narwi (możliwość spływu kajakowego). Najatrakcyjniejszym turystycznie jeziorem jest Selment Wielki, jego powierzchnia wynosi 1262 ha. Dostępny brzeg, piaszczyste plaże, malownicze klify, liczne nieduże kompleksy leśne, wyspy, wsie letniskowe w obrębie jeziora decydują o wielkich walorach turystycznych i rekreacyjnych. Dla amatorów bardziej ustronnych miejsc gmina proponuje pięknie wkomponowane w otulinę leśną jezioro Gęcyk (2.5ha). Bogactwem Ziemi Ełckiej jest nieskażone środowisko, lasy, które zajmują ok. 30% powierzchni obszaru gminy. Dodatkowym atutem jest 16 pomników przyrody, 2 pomniki przyrody nieożywionej (głaz narzutowy w Ruskiej Wsi i Piaskach) oraz rezerwat bobrów w Bartoszach. Walory krajobrazowe i przyrodnicze gminy Ełk są wystarczającymi atrakcjami, które mogą skłonić turystów do przyjazdu. Jednakże istotnym uzupełnieniem jej walorów turystycznych są zabytki, jak np.: Kościół w Stradunach, zbudowany w 1736 r., w którym znajdują się renesansowe płyty nagrobne z XVI i XVII w. oraz barakowy prospekt organowy. W Stradunach można też obejrzeć zespół budynków dawnego folwarku z przełomu XVIII/XIX w. oraz budynek dawnej szkoły podstawowej z XIX w. We wsi Oracze można zobaczyć mazurskie domy drewniane. Większość turystów niemieckich zwiedza doskonale zachowane cmentarze wojenne z okresu I wojny światowej znajdujące się w: Bajtkowie, Karbowskich, Rymkach, Chrzanowie i Talusach. Zwieńczeniem wędrówek po ziemi ełckiej powinien być popyt w gospodarstwach agroturystycznych, do których gospodarze serdecznie zapraszają. Wypoczynek w nich to nie tylko bezpośredni kontakt z przyrodą, ale również okazja do poznania mieszkańców tych ziem, kultury oraz codziennej pracy.