UŻYWANIE ALKOHOLU I NARKOTYKÓW PRZEZ MŁODZIEŻ SZKOLNĄ RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH ZREALIZOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W 2011 R.

UŻYWANIE ALKOHOLU I NARKOTYKÓW PRZEZ MŁODZIEŻ SZKOLNĄ RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH ZREALIZOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W 2011 R. EUROPEJSKI PROGRAM BADAŃ ANKIETOWYCH W SZKOŁACH ESPAD Szczecin 2012

Autorzy: Łukasz Wieczorek, Janusz Sierosławski Instytut Psychiatrii i Neurologii UŻYWANIE ALKOHOLU I NARKOTYKÓW PRZEZ MŁODZIEŻ SZKOLNĄ RAPORT Z BADAŃ ANKIETOWYCH ZREALIZOWANYCH W WOJEWÓDZTWIE ZACHODNIOPOMORSKIM W 2011 R. EUROPEJSKI PROGRAM BADAŃ ANKIETOWYCH W SZKOŁACH ESPAD Powielanie i przedruk tekstów zamieszczonych w publikacji nie podlega ograniczeniom pod warunkiem podania źródła. OPRACOWANIE I WYDANIE RAPORTU SFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW WOJEWÓDZKIEGO PROGRAMU PRZECIWDZIAŁANIA UZALEŻNIENIOM NA LATA 2006-2015 UJĘTYCH W BUDŻECIE WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO URZĄD MARSZAŁKOWSKI WOJEWÓDZTWA ZACHODNIOPOMORSKIEGO W SZCZECINIE Wydział Współpracy Społecznej 70-540 Szczecin, ul. Korsarzy 34 Tel. 91 44 16 221, fax. 91 44 16 231 kfalinski@wzp.pl Szczecin 2012 Nakład 1000 egzemplarzy

Spis treści WPROWADZENIE 5 CEL BADANIA 6 POPULACJA I PRÓBA 6 PROCEDURA BADAWCZA 7 WYNIKI 8 Palenie tytoniu 8 Picie napojów alkoholowych 12 Używanie innych substancji psychoaktywnych 29 Oczekiwania wobec przetworów konopi 35 Problem dopalaczy 36 Problemy związane z używaniem alkoholu 39 Dostępność substancji psychoaktywnych 41 Ryzyko związane z używaniem substancji psychoaktywnych w opiniach badanych 47 Używanie substancji psychoaktywnych w otoczeniu badanych 50 Rodzice a używanie substancji przez młodzież 54 Gry hazardowe 57 Wiarygodność wyników 59 WOJEWÓDZTWO ZACHODNIOPOMORSKIE NA TLE KRAJU I INNYCH WOJEWÓDZTW 60 Picie alkoholu 60 Używanie narkotyków 64 Dostępność substancji 67 Ryzyko związane z używaniem substancji psychoaktywnych w opiniach badanych 71 PODSUMOWANIE 73 WNIOSKI I REKOMENDACJE 75

WPROWADZENIE W Polsce, w ciągu ostatnich dwudziestu lat, przeprowadzono wiele lokalnych i regionalnych badań ankietowych wśród młodzieży szkolnej na temat używania różnych substancji psychoaktywnych. Zrealizowano również kilka badań na próbach ogólnopolskich. Badania te, z nielicznymi wyjątkami, prowadzone były przez różne zespoły badawcze, przy użyciu nieporównywalnych kwestionariuszy, na różnie zdefiniowanych populacjach, przy odmiennych sposobach doboru próby. Nie pozwalają one zatem, w przeważającej większości, na śledzenie trendów w rozwoju zjawiska, czy jego terytorialnego zróżnicowania. Trudne jest również znalezienie odniesień międzynarodowych przy próbach oceny polskiej sceny lekowej. Ogólny obraz, jaki wyłania się z analizy tych badań to niższy, niż w państwach Zachodniej Europy poziom rozpowszechnienia zjawiska oraz rosnący w ostatnich latach trend w jego rozwoju. Idea paneuropejskiej współpracy w badaniach szkolnych na temat używania substancji psychoaktywnych powstała wśród badaczy tej problematyki skupionych wokół Rady Europy (Co-operation Group to Combat Drug Abuse and Illicit Trafficking in Drugs - Pompidou Group). Sprowadza się ona do uzgodnienia i na ile to możliwe wystandaryzowania metodologicznych warunków badań w różnych krajach, tak aby ich wyniki uczynić maksymalnie porównywalnymi. Badania inicjowane przez tę grupę prowadzone są co cztery lata według tych samych wystandaryzowanych technik, co umożliwia porównywalność nie tylko w przestrzeni, ale i w czasie. Polska włączając się do tego projektu uzyskała możliwość śledzenia zarówno rozmiarów zjawiska jak i jego trendów rozwojowych na szerokim tle sytuacji w Europie i w poszczególnych jej krajach. Jak pokazują wyniki badań ogólnopolskich picie alkoholu przez młodzież staje się powoli statystyczną normą. W niektórych miejscowościach naszego kraju coraz bardziej widoczny staje się problem narkotyków. Pod względem rozpowszechnienia używania leków uspokajających i nasennych bez przepisu lekarza polskie piętnasto-szesnastolatki plasują się na pierwszym miejscu w Europie. Wszystkie te napawające niepokojem zjawiska podlegają nierównej dystrybucji na terenie kraju. Generalnie bardziej rozpowszechnione są w wielkich miastach, mniej powszechne w małych miejscowościach. Na zróżnicowania związane ze stopniem urbanizacji nakładają się zróżnicowania regionalne. Zarówno ogólna strategia zapobie- 5

gawcza, jak konkretne działanie profilaktyczne podejmowane w skali lokalnej i regionalnej wymagają wiedzy o rozmiarach i charakterze zjawiska, stąd potrzeba podejmowania badań w skali lokalnej i regionalnej. Badanie zrealizowane w 2011 r. na terenie Województwa Zachodniopomorskiego wychodzi na przeciw tym potrzebom. CEL BADANIA Badanie miało na celu przede wszystkim pomiar natężenia zjawiska używania przez młodzież substancji psychoaktywnych. Podstawowymi pytaniami badawczymi były zatem pytania o liczby młodych ludzi, którzy mieli doświadczenia z tego typu substancjami oraz o stopień nasilenia tych doświadczeń. Celem badania była jednak również próba identyfikacji i pomiaru czynników wpływających na rozmiary zjawiska, zarówno po stronie popytu jak podaży. W badaniu poruszono zatem takie kwestie, jak dostępność substancji psychoaktywnych, zarówno w wymiarze fizycznym jak psychologicznym, gotowość do podjęcia prób z tymi środkami, przekonania na temat ich szkodliwości, doświadczenia w zakresie problemów związanych z ich używaniem. Wszystkie te kwestie zostały poddane pomiarowi ilościowemu w celu dokonania oszacowań dla całej populacji młodzieży Województwa Zachodniopomorskiego i porównana z wynikami badań ESPAD prowadzonych w Województwie w 2003 r. POPULACJA I PRÓBA Badanie objęło dwie kohorty młodzieży młodzież urodzoną w 1995 roku i 1993 r. Założono, że 95% tej młodzieży uczęszcza do szkół, w zdecydowanej większości do trzecich klas gimnazjów i drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (licea ogólnokształcące, technika, zasadnicze szkoły zawodowe) pracujących wg systemu sprzed reformy. W związku z tym próba badawcza została pobrana spośród młodzieży szkolnej z tych typów szkół i poziomów klas. Jednostką losowania była klasa szkolna, próba miała zatem charakter klastrowo warstwowy. Schemat doboru zakładał losowy dobór dwustopniowy. Najpierw losowano szkoły, a następnie klasy. W klasach badaniu poddawano wszystkich obecnych w tym czasie uczniów. 6

Schemat losowania zakładał równomierny rozkład próby w mieście przy maksymalnym jej rozproszeniu. Operatem losowania była lista szkół MEN. Załażono objęcie badaniem próby o wielkości ok. 2400 uczniów, tj. ok. 112 klas szkolnych z obu poziomów. PROCEDURA BADAWCZA Badanie zostało realizowane metodą ankiety audytoryjnej przez zespół ankieterów rekrutujący się spoza systemu oświaty i wychowania. Jako ankieterzy byli zatrudniani przede wszystkim ludzie młodzi, głównie studenci, z łatwym kontaktem z młodzieżą szkolną. Ankieterzy zostali przeszkoleni oraz wyposażeni w szczegółową pisemną instrukcję. Do ich zadań, poza przeprowadzeniem badania w klasie, należało przygotowanie raportu zawierającego, obok opisu realizacji badania, informacje o klasie oraz o uczniach nieobecnych w trakcie badania. Praca ankieterów była wyrywkowo kontrolowana przez koordynatora. Nawiązanie kontaktu z wylosowanymi szkołami należało do obowiązków ankietera. Udział szkoły w badaniu negocjowany był także bezpośrednio przez ankietera. W procedurze badania położono bardzo duży nacisk na zapewnienie respondentom maksimum poczucia bezpieczeństwa oraz pełnej anonimowości. Służyły temu: wymóg nieobecności nauczyciela w klasie w trakcie badania, reguły postępowania ankietera (np. nie mógł on chodzić po klasie i zaglądać uczniom w kwestionariusze), specjalna procedura zwrotu wypełnionego kwestionariusza polegająca na umieszczeniu go przez ucznia w kopercie a następnie zaklejeniu jej. Uczniowie w instrukcji otrzymali zapewnienie o pełnej anonimowości badań, zarówno na poziomie pojedynczych uczniów, jak również całej szkoły. Oznacza to, że tajemnicą objęte są również wyniki na poziomie szkół. Ankieterzy po sprawdzeniu kompletności materiałów przekazywali je do Instytutu za pośrednictwem instruktorów lokalnych. Ankiety po zarejestrowaniu zostały poddane procedurze sprawdzenia. Następnie założono i zweryfikowano zbiór danych. Obliczenia wyników badania zostały wykonane za pomocą pakietu statystycznego SPSS for Windows ver. 11. 7

WYNIKI Prezentację wyników rozpoczniemy od rozpowszechnienia używania różnych substancji psychoaktywnych: najpierw tytoniu, potem napojów alkoholowych a w końcu pozostałych środków, w tym nielegalnych. Następnie przytoczymy wyniki odnoszące się do problemów jakich doświadcza młodzież w związku z używaniem substancji. Następnie zajmiemy się kwestią dostępności poszczególnych substancji. W dalszej kolejności omówimy opinie o szkodliwości używania poszczególnych substancji oraz oceny badanych odnoszące się do rozmiarów sięgania po nie w ich najbliższym otoczeniu. Na koniec zobaczymy, jaki stosunek do używania substancji przez uczniów mają ich rodzice. Palenie tytoniu Rozpowszechnienie palenia tytoniu było badane w dwóch wymiarach czasowych - całego życia respondenta oraz ostatnich 30 dni przed badaniem. Pierwszy z nich pozwala na ustalenie zasięgu zjawiska eksperymentowania z tą substancją, tzn. podejmowania prób palenia tytoniu. Drugi przydatny jest do uchwycenie rozmiarów grupy aktualnie palących, okazjonalnie lub regularnie. W tabeli 1 przedstawiono dane na temat doświadczeń z paleniem tytoniu zebranych na przestrzeni całego życia. Tabela 1. 8 Palenie tytoniu kiedykolwiek w życiu POZIOM KLASY 2003 2011 Nigdy nie palił 29,8 33,5 1-2 razy 16,7 16,3 3-5 razy 7,7 7,1 6-9 razy 6,7 4,1 10-19 razy 4,9 4,9 20-39 razy 4,3 4,8 40 razy lub więcej 30,0 29,2 Nigdy nie palił 20,1 22,8 1-2 razy 11,4 14,1 3-5 razy 7,2 8,7 6-9 razy 6,0 5,0 pogimnazjalnych 10-19 razy 6,8 6,1 20-39 razy 5,4 3,7 40 razy lub więcej 43,2 39,7

Jakiekolwiek doświadczenia z paleniem w czasie całego życia miało 66,4% uczniów klas trzecich gimnazjów i 77,3% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych. Wśród uczniów, którzy podejmowali próby palenia można wyróżnić grupę osób, które paliły nie więcej niż 5 razy w swoim życiu. Należy do niej 23,4% młodszych uczniów i 22,8% starszej młodzieży. Można także zauważyć, że 29,2% badanych z pierwszej grupy i 39,7% z drugiej paliło w ciągu swojego życia 40 razy lub więcej. Ta grupa młodzieży to osoby, których doświadczenie z paleniem przekroczyło fazę eksperymentowania. Porównanie wyników z 2011 r. z wynikami z 2003 roku wskazuje na lekki spadek odsetka uczniów, którzy mają doświadczenia z paleniem tytoniu. Także spadek odsetka uczniów, którzy palili, co najmniej 40 razy w życiu, odnotowano w 2011 r. w stosunku do 2003 r., szczególnie w grupie starszej młodzieży. Płeć badanych okazała się być czynnikiem różnicującym palenie tytoniu (tabela 2). Tabela 2. Palenie tytoniu wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie palił 28,1 34,4 31,4 32,8 1-2 razy 17,1 14,7 16,4 17,8 3-5 razy 7,0 7,3 8,4 7,0 6-9 razy 6,5 2,5 6,9 5,5 10-19 razy 4,5 4,8 5,2 4,9 20-39 razy 3,1 3,9 5,4 5,5 40 razy lub więcej 33,7 32,3 26,4 26,4 Nigdy nie palił 17,3 20,6 22,9 25,2 1-2 razy 9,8 14,8 12,9 13,2 3-5 razy 5,8 7,3 8,6 10,3 6-9 razy 4,8 4,5 7,1 5,6 10-19 razy 7,0 5,6 6,7 6,6 20-39 razy 5,5 3,2 5,2 4,2 40 razy lub więcej 49,9 44,0 36,7 34,8 9

Można zauważyć, że odsetek uczniów, którzy podejmowali próby z paleniem, czyli uczniowie, którzy co najmniej 40 razy palili papierosy, jest wyższy wśród dziewcząt. Natomiast więcej chłopców wyszło poza fazę pojedynczych prób z paleniem papierosów, tj. paliło więcej niż 40 razy w ciągu całego swojego życia. Prawidłowość dotyczy zarówno uczniów gimnazjum jak i uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Taką samą tendencję można zauważyć w roku 2003. Jeśli przyjrzymy się okresowi ostatnich 30 dni przed badaniem, to w tym czasie paliło 35,3% piętnasto-szesnastolatków i 47,1% siedemnasto- -osiemnastolatków (tabela 3). Tabela 3. Palenie tytoniu w czasie ostatnich 30 dni POZIOM KLASY 2003 2011 pogimnazjalnych Nie 65,8 64,7 Mniej niż 1 papieros na tydzień 7,5 7,3 Mniej niż 1 papieros dziennie 4,3 4,0 1-5 papierosów dziennie 9,7 10,8 6-10 papierosów dziennie 7,4 6,8 11-20 papierosów dziennie 2,7 3,6 Więcej niż 20 papierosów dziennie 2,5 2,8 Nie 51,0 52,9 Mniej niż 1 papieros na tydzień 5,8 9,0 Mniej niż 1 papieros dziennie 4,4 5,4 1-5 papierosów dziennie 13,2 13,6 6-10 papierosów dziennie 14,6 8,5 11-20 papierosów dziennie 7,6 7,4 Więcej niż 20 papierosów dziennie 3,4 3,2 Rozkład odpowiedzi wskazuje na znaczne zróżnicowanie badanych pod względem nasilenia palenia. Respondenci z obu poziomów nauczania w podobnych odsetkach zaliczali się do grupy palących rzadziej niż raz dziennie (11,3% uczniowie z młodszej kohorty i 14,4% uczniowie ze starszej kohorty). Ponad dwukrotnie niższe odsetki palących codziennie w ilości przekraczającej 10 papierosów dziennie odnotowano wśród uczniów gimnazjów 6,4% niż wśród młodzieży ze starszych klas 10,6%. 10

Na podstawie powyższych wyników można stwierdzić, że większość badanych uczniów eksperymentuje z paleniem tytoniu. Jednak regularne i częste palenie jest znacznie mniej rozpowszechnione wśród młodych ludzi. W 2011 roku odsetek uczniów szkół gimnazjalnych palących w czasie ostatnich 30 dni wzrósł o niewiele ponad 1% w stosunku do wyników z roku 2007 (z 34,1% do 35,3%). Wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych poziom ten spadł z 49 % uczniów do 47,1%, Analizując rozpowszechnienie codziennego palenia w ilości co najmniej 10 papierosów w ciągu doby, zauważyć można wzrost odsetka uczniów gimnazjum o 1,2% w roku 2011 w porównaniu do 2003 roku oraz spadek o 0,4% tego wskaźnika wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Dane na temat względnie regularnego palenia zróżnicowanego ze względu na płeć przedstawiono w tabeli 4. Tabela 4. Palenie tytoniu w czasie ostatnich 30 dni wg płci POZIOM KLASY CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nie 64,6 64,3 67,1 65,0 Mniej niż 1 papieros na tydzień 7,2 4,6 7,8 9,7 Mniej niż 1 papieros dziennie 3,6 4,6 5,0 3,5 1-5 papierosów dziennie 9,9 9,6 9,6 11,9 6-10 papierosów dziennie 8,7 7,6 6,1 6,2 pogimnazjalnych 11-20 papierosów dziennie 3,1 5,3 2,3 2,1 Więcej niż 20 papierosów dziennie 2,9 4,1 2,1 1,6 Nie 46,6 49,4 55,5 56,9 Mniej niż 1 papieros na tydzień 4,9 8,4 6,8 9,8 Mniej niż 1 papieros dziennie 2,9 4,7 5,9 6,1 1-5 papierosów dziennie 13,6 14,4 12,7 12,7 6-10 papierosów dziennie 14,6 9,4 14,7 7,4 11-20 papierosów dziennie 12,1 9,7 2,9 4,9 Więcej niż 20 papierosów dziennie 5,3 4,1 1,5 2,2 11

Można zauważyć, że płeć jest czynnikiem różnicujących badanym pod względem częstości palenia tylko w przypadku uczniów drugich klas szkół pogimnazjalnych. Odsetek dziewcząt oraz odsetek chłopców klas trzecich gimnazjum, palących w ciągu ostatnich 30 dni przed badaniem, jest zbliżony (dziewczęta 35%, chłopcy 35,7%). Wśród uczniów klas szkół pogimnazjalnych odsetek chłopców palących w ciągu ostatnich 30 dni jest wyższy niż odsetek dziewcząt (51,6 % chłopców, 43,1% dziewcząt). Podobną zależność obserwowano w roku 2003. Codzienne palenie w ilościach przekraczających 10 papierosów dziennie deklarowało wśród uczniów młodszych klas 3,7% dziewcząt i 9,4% chłopców. Odsetki palących codziennie ponad 10 papierosów w kohorcie starszych uczniów wynoszą dla dziewcząt 7,1% a dla chłopców, prawie dwukrotnie więcej, 13,8%. Wyższe rozpowszechnienie używania tytoniu wśród chłopców niż wśród dziewcząt wykazały wszystkie powyżej opisane wskaźniki, zarówno w grupie uczniów młodszych jak i starszych. W 2011 roku wzrósł odsetek uczniów palących w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem w grupie uczniów klas trzecich gimnazjum zarówno wśród dziewcząt (o 2,1%) jak i chłopców (o 0,3%) w stosunku do roku 2007. W klasach drugich szkół ponadgimnazjalnych roku 2011 obserwuje się spadek tego wskaźnika w stosunku do roku 2003 zarówno w grupie dziewcząt (o 1,4%), jak i chłopców (o 2,8%). Picie napojów alkoholowych Najbardziej rozpowszechnioną substancją psychoaktywną wśród młodzieży szkolnej, podobnie jak ma to miejsce w dorosłej części społeczeństwa, okazały się napoje alkoholowe. Eksperymentowanie z piciem zadeklarowało 90,4% gimnazjalistów klas trzecich i 97% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych (tabela 5). Jakiekolwiek napoje alkoholowe w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem piło 81% młodszych uczniów i 94,1% uczniów starszych. Warto zauważyć, że odsetki konsumentów alkoholu, definiowanych jako osoby, które piły jakikolwiek napój alkoholowy w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, w przypadku uczniów młodszych nieznacznie odbiegają od odsetków konsumentów stwierdzanych w badaniach na populacji osób dorosłych. W badaniach zrealizowanych w 2002 r. na próbie pełnoletnich mieszkańców naszego kraju odnotowano 86% tak zdefiniowanych konsumentów napojów alkoholowych. 12

Tabela 5. Picie napojów alkoholowych POZIOM KLASY 2003 2011 pogimnazjalnych Kiedykolwiek w życiu 93,0 90,4 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 82,9 81,0 W czasie 30 dni przed badaniem 64,1 58,9 Kiedykolwiek w życiu 97,3 97,0 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 95,2 94,1 W czasie 30 dni przed badaniem 81,0 84,3 Jak można się było spodziewać odsetek konsumentów w klasach starszych jest wyższy niż w klasach młodszych. Powyższa prawidłowość występuje zarówno w badaniach z roku 2003 jak i 2011.Należy zwrócić uwagę, że większość uczniów z tych klas w momencie badania osiągnęła już pełnoletniość lub zbliżała się do wieku dorosłości. Odsetek konsumentów alkoholu wśród uczniów klas trzecich gimnazjów - głównie piętnasto- -szesnastolatków jest niewiele niższy, co wskazuje na przemiany obyczajowe w zakresie używania alkoholu przez młodzież i może budzić niepokój spoglądając na rzecz, czy to z perspektywy zdrowia publicznego, czy norm prawnych. Cytowane wyniki badania pokazują, że wśród piętnastolatków picie alkoholu stało się, przynajmniej w sensie statystycznym, normą. Picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem przyjęto za wskaźnik względnie częstego używania alkoholu. Jakiekolwiek napoje alkoholowe w tym czasie piło 58,9% uczniów z grupy młodszej i 84,3% uczniów z grupy starszej. Wskaźnik ten był niższy o 5,2% wśród kohorty uczniów gimnazjum w stosunku do roku 2007, natomiast wśród kohorty uczniów szkół pogimnazjalnych wzrósł o 3,3% na przestrzeni porównywalnych 8 lat. Należy przypomnieć, że badanie było realizowane, zarówno w roku 2007 jak i w 2011, w maju i czerwcu - okres ostatnich 30 dni przypadał zatem na kwiecień i maj, w zależności od tego kiedy, który z badanych wypełniał ankietę. Okres ten nie obejmował zatem świąt, karnawału, czy wakacji, które jak można przypuszczać szczególnie sprzyjają okazjom do picia. Dane zawarte w tabeli 6 pokazują, że rozpowszechnienie używania alkoholu okazało się zróżnicowane ze względu na płeć tylko gdy analizujemy picie w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Wartości pozostałych dwóch wskaźników dla chłopców i dziewcząt są prawie identyczne. 13

Prawidłowość ta dotyczy uczniów z obydwu poziomów nauczania. Wyniki te zdają się wskazywać na postęp procesu emancypacji dziewcząt. Picie alkoholu w naszej kulturze to raczej domena mężczyzn. Wśród dorosłych mieszkańców naszego kraju spotykamy wielokrotnie więcej niepijących kobiet, niż mężczyzn abstynentów. Wśród nastolatków proporcje te są niemal wyrównane. Zauważona prawidłowość jest właściwa dla badań przeprowadzonych w roku 2003. Tabela 6. Picie napojów alkoholowych wg płci POZIOM KLASY CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Kiedykolwiek w życiu 94,3 91,8 91,7 89,1 pogimnazjalnych W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem 85,2 82,9 80,6 79,3 68,5 64,2 59,7 54,1 Kiedykolwiek w życiu 97,6 96,5 97,1 97,5 W czasie 12 miesięcy przed badaniem W czasie 30 dni przed badaniem 96,3 94,2 94,1 94,0 87,3 86,4 74,8 81,8 Używanie poszczególnych typów napojów alkoholowych prześledzimy najpierw na przykładzie doświadczeń alkoholowych zebranych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem (tabela 7). Najbardziej rozpowszechnionym napojem alkoholowym, zarówno w trzecich klasach gimnazjów, jak wśród młodzieży starszej, jest piwo, na drugim miejscu jest wódka (whisky, koniak, itp.) a dopiero na trzecim wino. Każdy z trzech typów napojów jest bardziej popularny w klasach pogimnazjalnych w porównaniu z klasami gimnazjalnymi. Co najmniej raz w ciągu ostatnich trzydziestu dni pił wódkę(whisky, koniak, itp.) więcej niż co trzeci badany gimnazjalista (42,3%) i więcej niż co drugi uczeń szkoły wyższego poziomu (67,4%). Picie piwa zdarzyło się w tym czasie większości badanych, grubo ponad połowie gimnazjalistów (61,6%) i ponad trzem czwartych uczniów starszy (84,2%). Wino piła ponad jedna czwarta młodszej młodzieży (24,2%) objętej badaniem i ponad jedna trzecia uczniów ze starszej grupy (36,1%). 14

Tabela 7. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem POZIOM KLASY 2003 2011 II klasy szkół pogimnazjalnych Picie piwa 68,6 61,6 Picie wina 19,5 24,2 Picie wódki (whisky, koniak, itp.) 35,2 42,3 Picie piwa 81,7 84,2 Picie wina 27,6 36,1 Picie wódki (whisky, koniak, itp.) 53,3 67,4 W latach 2003-2011 wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych zaobserwować można wzrost popularności piwa, podczas gdy wśród młodzieży gimnazjalnej zaznaczył się spadek tej popularności. Odsetek pijących wino wzrósł w 2011 roku w stosunku do roku 2003 w obu kohortach o 4,7% wśród młodszej i o 8,5% w starszej. Wzrost w obu badanych grupach zaobserwować można badając popularność wódki. W 2011 roku odsetek osób pijących wódkę w stosunku do roku 2003 wzrósł wśród uczniów gimnazjum o 7,1 %, wśród uczniów szkół ponadgimnazjalnych o 14,1%. W 2011 roku obserwuje się wyraźny wzrost popularności tego trunku. W obrazie popularności poszczególnych trunków płeć wprowadza istotne różnic. Tabeli 8 przedstawia dane o odsetkach chłopców i dziewcząt pijących każdy z napojów w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Tabela 8. Picie poszczególnych napojów alkoholowych w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem wg płci CHŁOPCY DZIEWCZĘTA POZIOM KLASY 2003 2011 2003 2011 Picie piwa 74,7 67,4 62,7 56,3 III klasy Picie wina 22,0 26,9 17,1 21,8 gimnazjum Picie wódki (whisky, 40,4 50,1 30,1 35,2 koniak, itp.) Picie piwa 89,1 87,2 74,3 80,8 Picie wina 29,6 33,2 25,6 39,3 pogimnazjalnych Picie wódki (whisky, 60,0 70,8 46,6 63,5 koniak, itp.) 15

Na pierwszym miejscu wśród uczniów trzecich klas gimnazjów, zarówno wśród chłopców jak i wśród dziewcząt, jest piwo, potem wódka i jako ostatnie, wino. W przypadku każdego z napojów alkoholowych odsetki pijących są wyższe wśród chłopców niż wśród dziewcząt. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku uczniów szkół pogimnazjalnych. W przypadku wina dziewczęta nieco częściej niż chłopcy zaliczają się do pijących w czasie ostatnich 30 dni. Prawidłowość ta występuje wśród starszej młodzieży, Wśród gimnazjalistów możemy mówić raczej o braku różnic między dziewczętami i chłopcami. Ilości wypitego przy jednej okazji piwa, wina i wódki oraz dwóch względnie nowych na naszym rynku napojów alkoholowych tj. cidera i alkopopu (tabele 9-13) są silnie zróżnicowane, zarówno wśród uczniów klas trzecich gimnazjów jak klas drugich szkół pogimnazjalnych. Tabela 9. Spożycie jednorazowe piwa POZIOM KLASY ILOŚĆ PIWA WYPITA PRZY OSTATNIEJ OKAZJI 2003 2011 Nigdy nie pije piwa 17,6 16,2 Ostatnim razem nie pił piwa 11,5 15,0 Poniżej 0,5 litra 26,1 21,3 Powyżej 0,5 do 1 litra 25,7 30,5 Powyżej 1 litra do 2 litrów 11,9 9,5 Powyżej 2 litrów 7,2 7,6 Nigdy nie pije piwa 7,7 5,5 Ostatnim razem nie pił piwa 11,6 12,1 pogimnazjalnych Poniżej 0,5 litra 18,1 15,0 Powyżej 0,5 do 1 litra 34,0 37,3 Powyżej 1 litra do 2 litrów 17,7 17,5 Powyżej 2 litrów 10,9 12,7 16

Tabela 10. Spożycie jednorazowe wina POZIOM KLASY pogimnazjalnych ILOŚĆ WINA WYPITA PRZY OSTATNIEJ OKAZJI 2003 2011 Nigdy nie pije wina 56,6 39,6 Ostatnim razem nie pił wina 19,3 34,6 Poniżej 100 gram 7,0 12,8 Powyżej 100 gram do 200 gram 7,5 6,1 Powyżej 200 gram do 749 gram 5,9 3,8 750 gram lub więcej 3,8 3,2 Nigdy nie pije wina 45,7 24,8 Ostatnim razem nie pił wina 29,2 43,6 Poniżej 100 gram 5,8 13,3 Powyżej 100 gram do 200 gram 8,6 7,6 Powyżej 200 gram do 749 gram 5,8 5,1 750 gram lub więcej 4,9 5,6 Tabela 11. Spożycie jednorazowe wódki POZIOM KLASY pogimnazjalnych ILOŚĆ WÓDKI WYPITA PRZY OSTATNIEJ OKAZJI 2003 2011 Nigdy nie piję wódki 44,4 37,1 Ostatnim razem nie pił wódki 20,5 26,0 Poniżej 50 gram 5,4 8,8 Powyżej 50 gram do 100 gram 9,1 8,4 Powyżej 100 gram do 250 gram 9,9 9,6 300 gram lub więcej 10,7 10,1 Nigdy nie piję wódki 20,5 14,6 Ostatnim razem nie pił wódki 28,9 32,7 Poniżej 50 gram 7,6 9,1 Powyżej 50 gram do 100 gram 12,4 8,9 Powyżej 100 gram do 250 gram 15,3 12,1 300 gram lub więcej 15,3 22,7 Najbardziej popularna ilość piwa konsumowana przy jednej okazji przez uczniów młodszych to od 0,5 litra do litra (30,5%). W klasach starszych również najczęściej pije się między 0,5 litra a 1 litrem tego napoju (37,3%). W 2003 roku najbardziej popularną ilością alkoholu wypijaną przez młodzież gimnazjalną przy jednej okazji było poniżej pół litra. 17

Mniej informacji mamy o spożyciu wina i wódki przy jednej okazji, bowiem znacznie mniej badanych piło te trunki w czasie swojej ostatniej okazji. Rozkłady odpowiedzi pokazują jednak wyraźnie odmienny charakter tych dwóch napojów. W przypadku wina badani grupują się w rejonie niższych wartości, w przypadku wódki, zarówno wśród młodszych jak i starszych uczniów, odsetek badanych rośnie wraz z wyższą ilością alkoholu. Podobnie jak wśród dorosłych, w młodym pokoleniu wino i wódka zdają się pełnić odmienne funkcje. Ponieważ picie wina ma wyraźnie bardziej symboliczny charakter, stąd wystarczą mniejsze jego ilości. Wódka zaś służy głównie jako intoksykant, stąd pije się jej więcej. Najmniej informacji zebrano na temat nowych napojów alkoholowych (tabele 12-15). Alkopop pije jedynie 4% gimnazjalistów i około 7% uczniów szkół ponadgimnazjalnych. Spożycie Cideru wynosi około 5,7% w obu badanych grupach. Napoje te są bardziej popularne wśród chłopców niż wśród dziewcząt, niezależnie od poziomu nauczania. Wśród chłopców najbardziej popularna wielkość, zarówno w grupie młodszej, jak w grupie starszej, to poniżej 0,5 litra. Natomiast wśród dziewcząt ze szkół gimnazjalnych najpopularniejszą była wielkość między pół litra a litr. Jednak tylko nieliczni pili te napoje podczas swojej ostatniej okazji alkoholowej. Napoje te nie zdobyły sobie jeszcze, jak widać, dużej popularności wśród młodszych i starszych uczniów. Pite są one raczej w niewielkich ilościach. Tabela 12. Spożycie jednorazowe cideru POZIOM KLASY ILOŚĆ CIDERA WYPITA PRZY OSTATNIEJ OKAZJI 2003 2011 Nigdy nie pije fideru 89,7 82,4 Ostatnim razem nie pił cideru 5,1 12,0 III klasy Poniżej 0,5 litra 2,1 1,9 gimnazjum Powyżej 0,5 do 1 litra 2,0 2,2 Powyżej 1 litra do 2 litrów 0,7 0,9 Powyżej 2 litrów 0,4 0,6 pogimnazjalnych Nigdy nie pije cideru 85,2 79,3 Ostatnim razem nie pił cideru 7,9 15,1 Poniżej 0,5 litra 3,3 2,4 Powyżej 0,5 do 1 litra 1,8 1,6 Powyżej 1 litra do 2 litrów 0,8 1,0 Powyżej 2 litrów 0,9 0,7 18

Tabela 13. Spożycie jednorazowe alkopopu POZIOM KLASY III klasy gimnazjum pogimnazjalnych ILOŚĆ ALKOPOPU WYPITA PRZY OSTATNIEJ OKAZJI 2003 2011 Nigdy nie pije alkopopu 87,1 84,1 Ostatnim razem nie pił alkopopu 5,2 11,1 Poniżej 0,5 litra 3,6 1,7 Powyżej 0,5 do 1 litra 1,6 2,2 Powyżej 1 litra do 2 litrów 1,4 0,4 Powyżej 2 litrów 1,1 0,4 Nigdy nie pije alkopopu 85,4 79,4 Ostatnim razem nie pił alkopopu 7,8 13,6 Poniżej 0,5 litra 2,4 2,9 Powyżej 0,5 do 1 litra 2,2 2,0 Powyżej 1 litra do 2 litrów 1,2 1,2 Powyżej 2 litrów 1,0 0,8 Tabela 14. Spożycie jednorazowe alkopopu wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie pije alkopopu 85,9 82,2 88,2 85,8 Ostatnim razem nie pił alkopopu 4,9 12,6 5,6 9,9 Poniżej 0,5 litra 3,2 2,5 4,1 1,0 Powyżej 0,5 do 1 litra 1,7 1,8 1,4 2,5 Powyżej 1 litra do 2 litrów 2,4 0,2 0,4 0,6 Powyżej 2 litrów 1,9 0,7 0,2 0,2 Nigdy nie pije alkopopu 82,5 77,3 88,3 81,9 Ostatnim razem nie pił alkopopu 7,7 14,0 7,9 13,2 Poniżej 0,5 litra 2,8 3,8 2,0 1,8 Powyżej 0,5 do 1 litra 2,6 2,9 1,8 1,0 Powyżej 1 litra do 2 litrów 2,3 0,7 1,8 Powyżej 2 litrów 2,1 1,3 0,3 19

Tabela 15. Spożycie jednorazowe cideru wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie pije cideru 89,5 79,0 89,9 85,4 Ostatnim razem nie pił cideru 4,8 13,9 5,4 10,3 Poniżej 0,5 litra 1,8 3,0 2,4 1,0 Powyżej 0,5 do 1 litra 2,0 1,8 1,9 2,5 Powyżej 1 litra do 2 litrów 1,3 0,9,2 0,8 Powyżej 2 litrów,5 1,4,2 Nigdy nie pije cideru 82,5 76,6 87,9 82,5 Ostatnim razem nie pił cideru 6,9 14,9 8,9 15,2 Poniżej 0,5 litra 4,8 3,6 1,8 1,0 Powyżej 0,5 do 1 litra 2,9 2,4,8 0,5 Powyżej 1 litra do 2 litrów 1,3 1,3,3 0,5 Powyżej 2 litrów 1,6 1,1,3 0,3 Porównując wyniki badań z roku 2003 i 2011 nie nastąpiły większe zmiany ani w popularności tych napojów, ani w wielkości spożycia jednorazowego u tych, którzy po te napoje sięgają. Ilość wypitego alkoholu przy jednej okazji, inaczej niż miało to miejsce w przypadku alkopopu lub cidera, zależna jest od płci (tabele 16-18). Przy każdym z napojów dziewczęta wypijają mniejsze ilości jednorazowo niż chłopcy. Warto zauważyć, że wśród starszej młodzieży różnice między chłopcami i dziewczętami są nieco większe, niż wśród gimnazjalistów. Tabela 16. Spożycie jednorazowe piwa wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie pije piwa 15,6 14,2 19,7 17,9 Ostatnim razem nie pił piwa 9,3 12,1 13,7 17,5 Poniżej 0,5 litra 18,1 19,0 33,9 23,3 Powyżej 0,5 do 1 litra 27,5 29,7 24,0 31,1 Powyżej 1 litra do 2 litrów 17,4 12,1 6,6 7,2 Powyżej 2 litrów 12,2 12,8 2,2 2,9 Nigdy nie pije piwa 5,3 5,0 10,0 6,0 Ostatnim razem nie pił piwa 7,2 7,7 16,0 17,1 Poniżej 0,5 litra 9,2 9,6 26,9 21,1 Powyżej 0,5 do 1 litra 33,7 35,5 34,3 39,2 Powyżej 1 litra do 2 litrów 24,8 21,7 10,7 12,7 Powyżej 2 litrów 19,8 20,4 2,1 4,0 20

Tabela 17. Spożycie jednorazowe wina wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie pije wina 59,1 39,4 54,1 39,8 Ostatnim razem nie pił wina 16,6 33,9 21,8 35,2 Poniżej 100 gram 4,0 10,3 9,9 15,1 Powyżej 100 gram do 200 gram 6,5 7,1 8,4 5,2 Powyżej 200 gram do 749 gram 8,5 4,3 3,4 3,3 750 gram lub więcej 5,2 5,0 2,4 1,4 Nigdy nie pije wina 44,7 28,0 46,8 21,1 Ostatnim razem nie pił wina 30,4 40,1 27,9 47,5 Poniżej 100 gram 3,6 9,9 7,9 17,3 Powyżej 100 gram do 200 gram 6,5 7,6 10,7 7,6 Powyżej 200 gram do 749 gram 6,3 5,6 5,3 4,6 750 gram lub więcej 8,5 8,7 1,4 2,0 Tabela 18. Spożycie jednorazowe wódki wg płci POZIOM KLASY pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA 2003 2011 2003 2011 Nigdy nie pije wódki 38,3 34,1 50,4 39,8 Ostatnim razem nie pił wódki 19,5 26,5 21,6 25,5 Poniżej 100 gram 5,8 8,2 5,0 9,3 Powyżej 100 gram do 200 gram 10,1 9,8 8,2 7,1 Powyżej 200 gram do 749 gram 12,1 9,4 7,8 9,8 750 gram lub więcej 14,3 11,9 7,1 8,5 Nigdy nie pije wódki 16,1 15,2 24,9 13,8 Ostatnim razem nie pił wódki 29,3 32,0 28,5 33,4 Poniżej 100 gram 5,8 6,0 9,5 12,6 Powyżej 100 gram do 200 gram 11,3 6,5 13,5 11,6 Powyżej 200 gram do 749 gram 15,6 9,6 15,0 14,8 750 gram lub więcej 22,1 30,6 8,6 13,8 Najmniejsze różnice w ilości spożywanego alkoholu miedzy chłopcami i dziewczętami z obydwu poziomów nauczania można zauważyć w przypadku piwa. Co więcej, zarówno dziewczęta jak chłopcy uczęszczający do drugich klas szkół ponadgimnazjalnych najczęściej piją piwo 21

w ilości od 0,5 do 1 litra. W porównaniu do 2003 roku, w 2011 zwiększył się odsetek badanych spożywający te ilości alkoholu. W przypadku wina najbardziej popularna ilość jednorazowo wypijanego alkoholu jest na takim samym poziomie u chłopców i dziewcząt. W odniesieniu do wódki, uczniowie gimnazjum i szkół ponadgimnazjalnych najczęściej przy jednej okazji wypijają powyżej 750 gram tego napoju. Dziewczęta najczęściej wypijają ilość wódki mieszczącą się o jeden przedział niżej. W 2003 najbardziej popularna wśród chłopców ilość jednorazowego spożycia wina i wódki mieściła się o dwa przedziały wyżej, niż analogiczna ilość dla dziewcząt. Dla zdrowia młodego człowieka, jak również dla porządku publicznego szczególnie niebezpieczne jest picie w znacznych ilościach, a szczególnie takich, które prowadzą do przekroczenia progu nietrzeźwości. Jak pokazują dane z tabeli 19 większość badanych na każdym z poziomów nauczania ma za sobą doświadczenie upicia się. Tabela 19. Przekraczanie progu nietrzeźwości POZIOM KLASY pogimnazjalnych TAK NIE 2003 2011 2003 2011 Kiedykolwiek w życiu 61,4 55,3 38,6 44,7 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 50,5 41,0 49,5 59,0 W czasie 30 dni przed badaniem 32,8 23,0 67,2 77,0 Kiedykolwiek w życiu 83,4 77,4 16,6 22,6 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 71,5 59,7 28,5 40,3 W czasie 30 dni przed badaniem 40,9 38,7 59,1 61,3 Dane pokazują, że w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem upiła się chociaż raz mniej niż połowa (41%) młodszej młodzieży i prawie 60% starszych uczniów. W czasie ostatnich 30 dni poprzedzających badanie w stan nietrzeźwości wprowadziło się ponad 20% uczniów trzecich klas gimnazjów i prawie 40% uczniów klas drugich szkół ponadgimnazjalnych. Porównanie wyników uzyskanych w 2011 r. z wynikami z 2003 roku ujawnia tendencję spadkową wszystkich wskaźników w czasie ostatnich ośmiu lat. Przekraczanie progu nietrzeźwości zdarzało się częściej w grupie chłopców niż dziewcząt (tabela 20). 22

Tabela 20. Przekraczanie progu nietrzeźwości wg płci POZIOM KLASY I pogimnazjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA TAK NIE TAK NIE 2003 2011 2003 2011 2003 2011 2003 2011 Kiedykolwiek w życiu 68,3 57,7 31,7 42,3 54,7 53,3 45,3 46,7 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 59,3 43,3 40,7 56,7 42,1 39,1 57,9 60,9 W czasie 30 dni przed badaniem 42,5 26,7 57,5 73,3 23,4 19,9 76,6 80,1 Kiedykolwiek w życiu 88,1 77,9 11,9 22,1 78,8 77,0 21,2 23,0 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 79,9 62,4 20,1 37,6 63,3 56,7 36,7 43,3 W czasie 30 dni przed badaniem 51,6 43,7 48,4 56,3 30,5 33,3 69,5 66,7 Odsetek upijających się chłopców zarówno w młodszej grupie badanych, jak i w starszej grupie znacznie przewyższa odsetki upijających się dziewcząt. Można jednak zauważyć, że różnice te są nieznacznie większe wśród uczniów trzecich klas gimnazjów, szczególnie jeśli przyjrzymy się przekroczeniu progu nietrzeźwości kiedykolwiek w życiu. Różnice te są także większe, gdy rozpatrujemy upicie się w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem, niż wtedy gdy bierzemy pod uwagę upicie się chociaż raz kiedykolwiek w życiu. Największe zaś są zaś w przypadku upicia się w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem. Porównując wyniki ostatniego pomiaru do badań z 2003 roku, wśród chłopców, zarówno z gimnazjów jak i szkół pogimnazjalnych obserwuje się znaczący spadek w każdej z kategorii upijania się. Szczególnie wskaźnik przekroczenia nietrzeźwości w czasie 30 dni przed badaniem wśród młodszych uczniów obniżył się prawie o połowę. Również dziewczęta upijają się rzadziej. Wyjątkiem jest wzrost upijania się starszych dziewcząt w czasie 30 dni przed badaniem. W 2011 r. kwestię nietrzeźwości badano także przy użyciu drugiego pytania, w którym nietrzeźwość została zdefiniowana bardziej precyzyjnie poprzez wskaźniki behawioralne (zataczanie się, bełkotanie, utrata pamięci). Takie sformułowanie pytania spowodowało, że chwyta ono stany silnego upicia, tak zatem trzeba interpretować wyniki. Rozkłady odpowiedzi na o pytanie zawarto w tabeli 21. 23

Tabela 21. Silne upicie się tzn. wypicie tyle, żeby np. zataczać się, bełkotać, nie pamiętać co się działo POZIOM KLASY TAK NIE pogimnazjalnych Kiedykolwiek w życiu 51,3 48,7 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 37,0 63,0 W czasie 30 dni przed badaniem 16,7 83,3 Kiedykolwiek w życiu 70,5 29,5 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 49,7 50,3 W czasie 30 dni przed badaniem 23,9 76,1 Odsetki potwierdzeń nietrzeźwości są oczywiście niższe niż poprzednio, jednak nadal lokują się wysoko. Stanu silnego upojenia alkoholem doświadczyła chociaż raz w życiu ponad połowa piętnasto-szesnastolatków (51,3%) i ponad dwie trzecia uczniów ze starszej grupy (70,5%). W czasie ostatnich 30 dni w stanie silnego upicia się było 16,7% uczniów trzecich klas gimnazjów i 23,9% uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Wskaźniki silnego upijania się są zróżnicowane ze względu na płeć. Przybierają on wyższe wartości u chłopców niż u dziewcząt (tabela 22). Szczególnie znaczne różnice pojawiają się w przypadku pytania o ostatnie 30 dni przed badaniem. Tabela 22. Silne upicie się tzn. wypicie tyle, żeby np. zataczać się, bełkotać, nie pamiętać co się działo, wg płci POZIOM KLASY CHŁOPCY DZIEWCZĘTA TAK NIE TAK NIE Kiedykolwiek w życiu 55,5 44,5 47,5 52,5 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 40,8 59,2 33,5 66,5 W czasie 30 dni przed badaniem 21,2 78,8 12,8 87,2 pogimnazjalnych Kiedykolwiek w życiu 74,9 25,1 65,5 34,5 W czasie 12 miesięcy przed badaniem 57,7 42,3 40,7 59,3 W czasie 30 dni przed badaniem 29,8 70,2 17,3 82,7 24

Naszą wiedzę o upijaniu się młodzieży uzupełniliśmy prosząc ankietowanych aby spróbowali oszacować na dziesięciopunktowej skali poziom intoksykacji przy ostatnim upiciu się. Jak pokazują dane z tabeli 23 Rozkład odpowiedzi badanych jest dość wyrównany. Tabela 23. Nasilenie nietrzeźwości POZIOM KLASY pogimnazjalnych JAK SILNE UPICIE OSTATNIM RAZEM, GDY BYŁ PIJANY Nigdy się nie upił 10,7 1 (brak efektu) 27,7 2 16,5 3 12,3 4 7,0 5 9,1 6 5,3 7 3,9 8 2,5 9 1,4 10 (Bardzo silne upicie) 3,6 Nigdy się nie upił 2,3 1 (brak efektu) 20,7 2 18,9 3 14,1 4 9,8 5 8,7 6 7,3 7 6,8 8 4,9 9 2,3 10 (Bardzo silne upicie) 4,1 Jak można było się spodziewać w klasach drugich szkół ponadgimnazjalnych uczniowie w nieco wyższych odsetkach deklarują silne upicie się niż w klasach młodszych. Należy jednak zwrócić uwagę, że najwyższy poziom upicia się był niewiele rzadziej deklarowany przez uczniów młodszych. 25

Tabela 24. Nasilenie nietrzeźwości wg płci POZIOM KLASY CHŁOPCY DZIEWCZĘTA pogimnazjalnych Nigdy się pił 9,5 11,8 1 (brak efektu) 25,2 29,9 2 15,0 17,7 3 13,2 11,5 4 7,9 6,2 5 8,8 9,3 6 5,8 4,9 7 4,4 3,5 8 3,2 1,9 9 1,6 1,2 10 (Bardzo silne upicie) 5,3 2,1 Nigdy się pił 2,8 1,7 1 (brak efektu) 15,1 27,0 2 16,6 21,6 3 15,1 13,0 4 11,0 8,4 5 8,0 9,6 6 7,8 6,9 7 7,5 5,9 8 6,3 3,4 9 3,2 1,2 10 Bardzo silne upicie 6,7 1,2 Jak pokazują dane z tabeli 24. chłopcy w większych odsetkach niż dziewczęta potwierdzali wyższe poziomy upicia się. Było tak zarówno w klasach trzecich szkół gimnazjalnych, jak i wśród młodzieży starszej. Interesującym wynikiem jest prawie dwukrotnie częstsze deklarowanie bardzo silnego upicia przez dziewczęta młodsze w porównaniu do odpowiedzi ich starszych koleżanek. Niezależnie od samooceny badanych w kwestii upicia się, w badaniu przyjęto także obiektywna miarę nadmiernego spożycia przy jednej okazji, która została ustalona na poziomie 5 drinków lub więcej. W tabeli 25 zestawiono odsetki badanych, którym zdarzało się przekraczać tą miarę. 26

Tabela 25. Picie nadmierne w czasie ostatnich 30 dni przed badaniem POZIOM KLASY III klasy gimnazjum pogimnazjalnych WYPICIE 5 LUB WIĘCEJ DRINKÓW Z RZĘDU W CZASIE OSTATNICH 30 DNI 2003 2011 Ani razu 60,2 56,3 1 raz 13,4 15,2 2 razy 9,0 12,1 3-5 razy 9,3 9,9 6-9 razy 4,4 3,2 10 lub więcej razy 3,8 3,3 Ani razu 46,5 37,1 1 raz 16,4 17,7 2 razy 14,0 16,8 3-5 razy 12,7 13,9 6-9 razy 5,3 7,7 10 lub więcej razy 5,3 6,7 Należy zwrócić uwagę, że wśród młodszych uczniów 16,4% badanych wypijało ponad 5 drinków przy jednej okazji co najmniej co dziesięć dni. Zgodnie z oczekiwaniami w starszej grupie takich uczniów było więcej- 28,3%. Porównanie wyników z 2011 r. z wynikami z lat wcześniejszych wskazuje na powolne zmniejszanie się frakcji gimnazjalistów wypijających, co najmniej 5 drinków dziennie częściej niż 2 razy w miesiącu. Takie tendencji nie zauważamy w przypadku uczniów drugich klas szkół ponadgimnazjalnych. Sięganie po napoje alkoholowe oraz rozmiary picia zależne są, przynajmniej w pewnym stopniu, od postaw i oczekiwań wobec alkoholu. W jednym z pytań ankiety prosiliśmy badanych o określenie na pięciopunktowej skali szacunkowej, na ile prawdopodobne jest, że doświadczą po alkoholu wymienionych w pytaniu konsekwencji. Ich lista wraz z rozkładem odpowiedzi dla uczniów klas pierwszych znajduje się w tabeli 26. 27

Tabela 26. Oczekiwania wobec alkoholu POZIOM KLASY BARDZO PRAWDOPODOBNE PRAWDOPODOBNE NIE WIADOMO MAŁO PRAWDOPODOBNE ZUPEŁNIE NIEPRAWDOPODOBNE Poczuję się odprężony 22,6 31,0 25,3 12,3 8,8 Będę miał kłopoty z policją 10,9 11,7 26,7 23,4 27,2 Zaszkodzi to mojemu zdrowiu 18,4 22,6 24,5 18,7 15,8 Poczuję się szczęśliwy 16,2 28,6 30,7 13,6 11,0 Zapomnę o swoich problemach 20,5 26,8 23,8 16,2 12,8 Nie będę w stanie przestać pić 7,6 7,7 18,0 21,7 45,0 Będę miał kaca 23,5 25,4 21,8 17,0 12,3 Będę bardziej przyjazny i towarzyski 21,8 31,6 24,3 11,6 10,7 Zrobię coś, czego będę żałował 15,6 20,7 25,7 18,4 19,6 Będę się świetnie bawić 29,3 34,7 23,1 6,9 6,0 Zrobi mi się niedobrze 13,8 18,0 31,3 20,2 16,8 Poczuję się odprężony 32,8 36,3 16,7 9,5 4,8 Będę miał kłopoty z policją 5,6 10,1 21,6 30,0 32,8 Zaszkodzi to mojemu zdrowiu 11,0 18,3 27,3 27,6 15,8 Poczuję się szczęśliwy 16,4 32,4 28,7 15,6 6,8 pogimnazjalnych Zapomnę o swoich problemach 19,6 30,1 20,8 17,5 12,0 Nie będę w stanie przestać pić 5,5 6,4 14,4 22,1 51,6 Będę miał kaca 21,7 26,0 23,7 18,4 10,2 Będę bardziej przyjazny i towarzyski 26,1 36,3 21,2 9,9 6,5 Zrobię coś, czego będę żałował 10,2 18,2 26,1 23,9 21,7 Będę się świetnie bawić 33,2 40,0 19,3 4,4 3,0 Zrobi mi się niedobrze 9,7 19,8 29,1 26,9 14,5 28

Ocenie ankietowanych poddano negatywne i pozytywne następstwa picia. Aby w przystępny sposób przedstawić częstość wyboru poszczególnych konsekwencji spróbujmy zbudować rankingi spodziewanych następstw negatywnych i pozytywnych opierając się na odsetkach odpowiedzi bardzo prawdopodobne. W trzecich klasach gimnazjów w zakresie następstw negatywnych na pierwszym miejscu znalazł się kac (23,5%), na drugim szkody zdrowotne (18,4%), na trzecim obawa, że zrobi się coś, czego będzie się potem żałowało (15,6%), a na czwartym złe samopoczucie (mdłości) (13,8%). Mniejsze odsetki badanych obawiają się kłopotów z policją (10,9%) lub utraty kontroli nad piciem (7,6%). Wśród konsekwencji pozytywnych najwięcej uczniów z młodszej grupy wymienia świetną zabawę (29,3%), a w dalszej kolejności - poczucie odprężenia (22,6%) towarzyskość (21,8%) i zapomnienie o swoich problemach (20,5%). Najrzadziej wymieniane jest poczucie szczęścia (16,2%). Porównanie częstości wyborów konsekwencji pozytywnych i negatywnych wskazuje wyraźnie, ze młodzież częściej spodziewa się doświadczenia pozytywnych następstw picia alkoholu. Innymi słowy młodzież zdaje się oczekiwać po alkoholu więcej dobrego niż złego. Ta tendencja nie wystawia dobrej noty wysiłkom w zakresie edukacji adresowanej do młodzieży. W klasach drugich szkół pogimnazjalnych ranking następstw negatywnych wygląda podobnie jak w klasach trzecich gimnazjum, chociaż odsetki potwierdzeń dla poszczególnych następstw są trochę niższe. Tylko prawdopodobieństwo pojawienia się kaca uczniowie starsi oceniają podobnie jak młodsza młodzież. W zakresie konsekwencji pozytywnych oczekiwania uczniowie drugich klas szkół pogimnazjalnych nie różnią się zasadniczo od antycypacji młodszych kolegów. Na dwu pierwszych miejscach znalazły się: świetna zabawa (33,2%) i, poczucie odprężenia (32,8%) trzecią pozycję zajmuje towarzyskość (26,1%), a czwartą zapomnienie o swoich problemach (19,6%). Można zauważyć, że uczniowie starsi w bardzo podobnych odsetkach jak ich młodsi koledzy potwierdzali prawdopodobieństwo pojawienia się następstw pozytywnych. Używanie innych substancji psychoaktywnych Do szerokiej grupy innych niż alkohol i tytoń substancji psychoaktywnych należą takie substancje legalne jak leki przeciwbólowe i nasenne, sterydy anaboliczne czy substancje wziewne oraz szeroka gama substancji nielegalnych. Pod pojęciem substancji nielegalnych rozumiemy tu substancje, których produkcja i obrót nimi są czynami zabronionymi przez prawo. W języku publicystyki substancje te często nazywane są narkotykami. 29

Badanym przedstawiono w ankiecie listę środków z prośbą o zaznaczenie tych, których kiedykolwiek używali. Tabela 27. Używanie substancji kiedykolwiek w życiu POZIOM KLASY pogimnazjalnych TAK NIE 2003 2011 2003 2011 Marihuana lub haszysz 25,3 29,9 74,7 70,1 Substancje wziewne 6,6 8,5 93,4 91,5 Leki uspokajające i nasenne bez przepisu lekarza 14,4 16,2 85,6 83,8 Amfetamina 8,3 9,8 91,7 90,2 LSD lub inne halucynogeny 3,6 5,5 96,4 94,5 Crack 1,9 2,7 98,1 97,3 Kokaina 2,6 5,8 97,4 94,2 Relevin 1,6 2,1 98,4 97,9 Heroina 2,0 4,6 98,0 95,4 Ecstasy 3,2 5,8 96,8 94,2 Grzyby halucynogenne 4,6 5,5 95,4 94,5 GHB 1,5 2,3 98,5 97,7 Narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki 1,6 3,4 98,4 96,6 Alkohol razem z tabletkami 7,9 7,8 92,1 92,2 Alkohol razem z marihuaną 15,4-84,6 - Sterydy anaboliczne 2,9 3,4 97,1 96,6 Polska heroina (kompot) 2,2 3,9 97,8 96,1 Marihuana lub haszysz 46,1 46,7 53,9 53,3 Substancje wziewne 7,2 5,5 92,8 94,5 Leki uspokajające i nasenne bez przepisu lekarza 22,0 17,5 78,0 82,5 Amfetamina 20,3 12,0 79,7 88,0 LSD lub inne halucynogeny 4,8 7,0 95,2 93,0 Crack 2,4 3,6 97,6 96,4 Kokaina 3,2 5,4 96,8 94,6 Relevin 1,0 2,1 99,0 97,9 Heroina 2,2 3,0 97,8 97,0 Ecstasy 7,7 6,1 92,3 93,9 Grzyby halucynogenne 7,0 6,7 93,0 93,3 GHB 0,6 2,2 99,4 97,8 Narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły 0,9 2,6 99,1 97,4 i strzykawki Alkohol razem z tabletkami 18,6 7,9 81,4 92,1 Alkohol razem z marihuaną 29,7-70,3 - Sterydy anaboliczne 4,7 5,0 95,3 95,0 Polska heroina (kompot) 2,1 3,4 97,9 96,6 30

Dane z tabeli 27 pokazują, że na pierwszym miejscu pod względem rozpowszechnienia eksperymentowania znajdują się marihuana i haszysz. Do jakichkolwiek doświadczeń z nimi przyznało się 29,9% uczniów młodszych i 46,7% uczniów starszych. Na drugim miejscu pod względem rozpowszechnienia ulokowały się leki uspokajające i nasenne przyjmowane bez zalecenia lekarza (16,2% w młodszej kohorcie i 17,5% w starszej), a na trzecim amfetamina (9,8% w młodszej kohorcie i 12% w starszej). Wśród gimnazjalistów na czwartym miejscu są substancje wziewne (8,5%), a na piątym kokaina, która w porównaniu do 2003 roku wyprzedziła LSD lub inne halucynogeny. Wśród starszych uczniów natomiast czwarte miejsce zajmuje LSD i inne halucynogeny (7%) i grzyby halucynogenne (6,7%). Substancje te, w stosunku do ostatniego badania, zdeklasowały estasy oraz substancje wziewne. Przy substancjach bardziej rozpowszechnionych nasilenie doświadczeń z nimi było znacznie wyższe wśród starszej młodzieży, z wyjątkiem substancji wziewnych, tak samo często spotykanych wśród młodszych uczniów. Kokaina i heroina częściej używane były przez młodzież gimnazjalną jednak różnice te nie są znaczące. GHB, dość nowy w Polsce narkotyk, używany był kiedykolwiek przez mniej niż 2% badanych. Bardzo niskim rozpowszechnieniem charakteryzuje się także tradycyjna polska heroina. Substancje te były używane kiedykolwiek przez podobny odsetek badanych, niewiele odbiegający od odsetka respondentów, którzy przyznali się do używania nieistniejącego środka relevinu. Należy także zwrócić uwagę na bardzo niskie, niewiele przekraczające 2% rozpowszechnienie używania narkotyków w zastrzykach. Szczególny niepokój powinny budzić natomiast dość znaczne odsetki młodzieży ekspe rymentującej z alkoholem w połączeniu z lekami (niecałe 8% w każdej kohorcie). Łączne przyjmowanie różnych substancji jest szczególnie niebezpieczne ze względu na ryzyko szkód zdrowotnych. Dane z tabeli 28 pokazują, że rozpowszechnienie podejmowania prób z substancjami psychoaktywnymi innymi niż alkohol i tytoń zależne jest od płci. 31

Tabela 28. Używanie substancji chociaż raz w życiu wg płci POZIOM KLASY pogimna zjalnych CHŁOPCY DZIEWCZĘTA TAK NIE TAK NIE 2003 2011 2003 2011 2003 2011 2003 2011 Marihuana lub haszysz 29,9 38,7 70,1 61,3 20,8 22,1 79,2 77,9 Substancje wziewne 6,7 8,3 93,3 91,7 6,6 8,6 93,4 91,4 Leki uspokajające i nasenne bez przepisu lekarza 10,5 13,8 89,5 86,2 18,2 18,3 81,8 81,7 Amfetamina 9,0 12,4 91,0 87,6 7,5 7,4 92,5 92,6 LSD lub inne halucynogeny 4,3 6,0 95,7 94,0 3,0 5,1 97,0 94,9 Crack 2,5 3,7 97,5 96,3 1,3 1,9 98,7 98,1 Kokaina 3,4 6,2 96,6 93,8 1,9 5,3 98,1 94,7 Relevin 2,0 3,0 98,0 97,0 1,1 1,2 98,9 98,8 Heroina 2,5 6,5 97,5 93,5 1,5 2,9 98,5 97,1 Ecstasy 3,8 6,7 96,2 93,3 2,6 4,9 97,4 95,1 Grzyby halucynogenne 7,2 8,5 92,8 91,5 2,1 2,9 97,9 97,1 GHB 2,0 3,0 98,0 97,0 0,9 1,6 99,1 98,4 Narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki 2,2 3,9 97,8 96,1 0,9 2,9 99,1 97,1 Alkohol razem z tabletkami 5,4 6,9 94,6 93,1 10,4 8,6 89,6 91,4 Alkohol razem z marihuaną 19,1-80,9-11,7-88,3 - Sterydy anaboliczne 4,3 5,1 95,7 94,9 1,5 1,9 98,5 98,1 Polska heroina (kompot) 2,5 4,9 97,5 95,1 1,9 3,1 98,1 96,9 Marihuana lub haszysz 58,5 54,1 41,5 45,9 34,0 38,3 66,0 61,7 Substancje wziewne 10,8 7,5 89,2 92,5 3,6 3,2 96,4 96,8 Leki uspokajające i nasenne bez przepisu lekarza 18,0 13,8 82,0 86,2 25,8 21,7 74,2 78,3 Amfetamina 23,5 15,8 76,5 84,2 17,2 7,6 82,8 92,4 LSD lub inne halucynogeny 8,2 9,3 91,8 90,7 1,4 4,4 98,6 95,6 Crack 3,5 6,1 96,5 93,9 1,4 0,7 98,6 99,3 Kokaina 4,2 7,4 95,8 92,6 2,2 3,2 97,8 96,8 Relevin 1,7 3,3 98,3 96,7 0,2 0,7 99,8 99,3 Heroina 3,0 4,3 97,0 95,7 1,4 1,5 98,6 98,5 Ecstasy 9,9 8,4 90,1 91,6 5,5 3,4 94,5 96,6 Grzyby halucynogenne 11,6 10,8 88,4 89,2 2,6 2,0 97,4 98,0 GHB 1,2 3,7 98,8 96,3-0,5-99,5 Narkotyki wstrzykiwane za pomocą igły i strzykawki 1,2 4,7 98,8 95,3 0,5 0,2 99,5 99,8 Alkohol razem z tabletkami 17,5 8,6 82,5 91,4 19,6 7,1 80,4 92,9 Alkohol razem z marihuaną 39,6-60,4-20,0-80,0 - Sterydy anaboliczne 9,2 8,9 90,8 91,1 0,2 0,5 99,8 99,5 Polska heroina (kompot) 2,5 5,4 97,5 94,6 1,7 1,2 98,3 98,8 32

Związek między używaniem substancji a płcią występuje na obu poziomach nauczania. Chłopcy częściej deklarują próby używania praktycznie wszystkich substancji poza lekami uspokajającymi i nasennymi oraz substancjami wziewnymi. Jednak substancje wziewne są częściej używane tylko przez młodsze dziewczęta. Eksperymentowanie z lekami uspokajającymi i nasennymi znacząco bardziej rozpowszechnione jest wśród dziewcząt. Próby łączenia alkoholu z tabletkami częściej spotyka się wśród dziewcząt z klas gimnazjalnych niż wśród chłopców gdyż w szkołach pogimnazjalnych chłopcy częściej łączą te substancje. Za wskaźnik aktualnego używania substancji przyjmuje się zwykle używanie substancji w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem. W badaniu z 2011 r. lista substancji, których używanie w czasie ostatnich 12 miesięcy podlegało badaniu została znacznie skrócona. Pozostały na niej tylko przetwory konopi, substancje wziewne i ecstasy (tabela 29). Dane zawarte w tabeli pokazują, że pierwszą z tych substancji używało w czasie ostatnich 12 miesięcy przed badaniem 23,3% uczniów z młodszej grupy i 37,3% - ze starszej. Substancje wziewne aktualnie używało 4,9% gimnazjalistów i 2,5% uczniów ze szkół ponadgimnazjalnych, zaś ecstasy 4,6% uczniów z pierwszej grupy i 4,2% - z drugiej. Tabela 29. Używanie substancji w czasie ostatnich 12 miesięcy POZIOM KLASY TAK NIE Marihuana lub haszysz 23,3 76,7 Substancje wziewne 4,9 95,1 Ecstasy 4,6 95,4 ponadgimnazjalnych Marihuana lub haszysz 37,3 62,7 Substancje wziewne 2,5 97,5 Ecstasy 4,2 95,8 Łatwy do zaobserwowania jest także związek między aktualnym używaniem substancji a płcią (tabela 30). Podobnie jak w przypadku eksperymentowania występuje ono częściej wśród chłopców niż wśród dziewcząt. 33