Mała liczebność i izolacja populacji

Mała liczebność i izolacja populacji Narażone na wyginięcie przez czynniki losowe Utrata i ograniczenie zmienności genetycznej (dryf genetyczny, chów wsobny) Obniżenie zdolności przystosowawczej populacji Efekt szyjki od butelki nawet po odbudowaniu liczebności populacji, będzie ona miała niski poziom zmienności i małe zdolności przystosowawcze

Silne drapieżnictwo (T.u & T.t.) Eksplozja populacji lisa na skutek wykładania szczepionek, Inne ssaki drapieżne (jenot, norka, kuny, borsuk) Dostępność siedlisk dla drapieżników na skutek osuszenia terenów Kruk (odbudowa populacji) lęgi Ptaki szponiaste (głównie jastrząb) Dzik niszczenie lęgów

Antropopresja Sporty zimowe (nartostrady, wyciągi) i szlaki turystyczne (głównie obszary górskie) Płoszenie (prace leśne, turyści, zbieracze jagód i grzybów) Jazda samochodami, quadami, motocyklami Kolizje z ogrodzeniami i przewodami napowietrznymi Zmiany klimatyczne Polowania na tokach (historycznie)

(Jizerka 20.léta 20. st.)

Szrenica, Karkonosze

Stóg Izerski

Pomezny boudy - Krkonoše

Ochrona prawna w Polsce - nieskuteczna Ochrona ścisła, PCKZ, Zał. I DP Strefy ochronne tylko wokół tokowisk, Cietrzew tylko okresowa, 1 lutego 31 maja, do 500 m W praktyce ochroną objęta jest tylko niewielka część areału osobniczego niezbędnego do rozrodu, brak ochrony lęgów

Gospodarka leśna Fragmentacja i izolacja odpowiednich siedlisk leśnych w rezultacie działań gospodarczych (w całym zasięgu, nie tylko w Polsce) wprowadzanie podszytów i drugiego piętra drzewostanów ( dogęszczanie struktury lasu, zanik borówek, paprzysk), Prace leśne (pozyskanie, składowanie surowca i wywóz) wpływają na silny wzrost częstotliwości niepokojenia ptaków Zbyt wysokie stany zwierzyny, grodzenie upraw siatką Efekt: zaburzenie rozrodu, obniżenie kondycji i wzrost podatności na drapieżnictwo, wyższa śmiertelność, niski sukces lęgowy

Budowa dróg leśnych Płoszenie podczas budowy Płoszenie podczas użytkowania Fragmentacja i zmniejszenie powierzchni siedliska

Dokumenty normujące ochronę kuraków w Polsce 1995 objęcie ochroną gatunkową i strefową 1999 Krajowa strategia ochrony populacji cietrzewia (R. Kamieniarz i M. Szymkiewicz), dokument zatwierdzony przez ministra środowiska w 2001 r. jako Krajowy program ochrony populacji cietrzewia normuje zasady prowadzenia gospodarki leśnej i łowieckiej oraz restytucji, edukacji i współpracy naukowej, obecnie wiele zapisów nieaktualnych, sprzecznych z dzisiejszą wiedzą

2001 Wpływ gospodarki leśnej na populacje głuszca Tetrao urogallus i cietrzewia Tetrao tetrix. Zalecenia dla praktyki leśnej (M. Keller red.), dokument zatwierdzony przez dyrektora generalnego LP, nie miał charakteru obligatoryjnego, obecnie wiele zapisów nieaktualnych 2004 - wyznaczanie obszarów Natura 2000 (gat. z zał. I DP) 2007 Krajowy plan ochrony gatunku cietrzew (M. Kaszuba) niezwykle szczegółowy w pewnych aspektach projekt działań ochronnych na obszarach Natura 2000. Zawiera zapisy kontrowersyjne. Niezatwierdzony.

Warunki skutecznej ochrony cietrzewia (1) Precyzyjne wyznaczenie granic ostoi z dokładnością do oddziałów, W ostojach ustalenie sposobu zagospodarowania z uwzględnieniem: powierzchni cięć rębnych, rodzaju rębni rozmiaru użytkowania, optymalnego składu gatunkowego, zwarcia, udziału podrostu i podszytu, struktury powierzchniowej i przestrzennej klas wieku, ustaleniem tras wywozu drewna, dozwolonych terminów wykonywania prac leśnych.

Warunki skutecznej ochrony kuraków (2) Zasady zagospodarowania powinny zostać wprowadzone do PUL oraz PZO na obszarach Natura 2000 Wykonanie oceny jakości siedlisk cietrzewia metodą HSI i sformułowanie zaleceń dotyczących poprawy ich jakości Prowadzenie monitoringu ssaków i ptaków drapieżnych oraz kruka, redukcji łownych gatunków ssaków Ograniczenie możliwości przebywania w obrębie ostoi. Analiza przebiegu i ewentualne zmiany tras turystycznych. Wprowadzenie zakazu tworzenia nartostrad w ostojach głuszca i cietrzewia.

Warunki skutecznej ochrony kuraków (3) Wyznaczeniu stref ochronnych (całorocznych i okresowych) wokół wszystkich znanych tokowisk. Zmiany zapisów dotyczących ochrony strefowej, uwzględniającej: Wydłużeniu obowiązywania strefy okresowej do końca lipca, Powiększeniu obszaru strefy, aby chroniły miejsca zimowania oraz lęgów, Możliwości ustalania przez RDOŚ koniecznych zaleceń i zakazów dla każdej strefy.

Warunki skutecznej ochrony kuraków (4) Prowadzenie restytucji i wsiedleń. Utworzeniu nowych ośrodków hodowli kuraków. Odtwarzaniu populacji głuszca we wskazanych kompleksach leśnych, z uwzględnieniem kontynuacji aktualnych projektów restytucji w Borach Dolnośląskich, Beskidzie Śląskim i Sądeckim oraz Puszczy Augustowskiej. Ochronie i odtwarzaniu populacji cietrzewia, jako kontynuację dotychczasowych projektów ochrony czynnej w Sudetach Zachodnich, na Podlasiu, Mazurach, Mazowszu, Karpatach oraz Polesiu Lubelskim i Kielecczyźnie. Prowadzenie monitoringu genetycznego. Zabezpieczenie lokalnych genotypów z rodzimych populacji.

Regionalne programy ochrony czynnej Bazowały na Krajowych Strategiach Ochrony Głuszca i Cietrzewia (1999) i Wytycznych dla gospodarki leśnej (Keller 2000) Podstawowe działania: - inwentaryzacja/monitoring tokowisk i ptaków, - wytyczanie stref ochronnych/ostoi, - monitoring i redukcja drapieżników (premiowanie odstrzałów lisów), - wymiana/znakowanie ogrodzeń z siatki, - odbudowa małej retencji, - wysypywanie żwiru na gastrolity, - usuwanie czeremchy amerykańskiej i dębu czerwonego, - ustawianie szlabanów i tablic przy granicach tokowisk, - hodowla, restytucja/wsiedlanie i monitoring

Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich (Żurek et al. 2008) 2005-2009 EkoFundusz przez 7 nadleśnictw, 3 parki narodowe, wojewódzki konserwator przyrody oraz Zarząd Okręgowy PZŁ w Nowym Sączu Wyposażenie i przeszkolenie 140 obserwatorów w sprzęt do poruszania się w warunkach górskich zimą Patrole inwentaryzacyjno-ochronne, inwentaryzacja ostoi, liczebności, zagrożeń Zorganizowanie bazy danych z obserwacji Liczba stwierdzeń 200 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 Stwierdzenia głuszca w Gorczańskim PN 0 3 0 1 0 0 1 2 0 2 2 Początek programu 10 10 21 5 5 7 6 1983 1984 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 Rok 10 6 21 27 42 182 126

Szczegółowe cele projektu: określenie miejsc zimowych koncentracji ptaków; ewidencja drzew noclegowych w miejscach koncentracji; zlokalizowanie śladów tokujących osobników; równoczesne liczenie tokujących osobników na poszczególnych tokowiskach zestandaryzowane, szczegółowe karty obserwacji redukcja drapieżników odtwarzanie siedlisk wskazania ochronne (Żurek i Armatys 2011)

Aktualizacja oceny liczebności i rozmieszczenia głuszca i cietrzewia w całych polskich Karpatach 45 tokowisk głuszca (290-320 osobników z niewielką przewagą kogutów) 30 tokowisk i 300 osobników cietrzewia, gł. na Torfowiskach Orawsko-Nowotarskich i w Tatrach Charakterystyka preferencji siedliskowych Wykaszanie aren tokowych cietrzewia Odsłanianie borówek Zalecenia ochronne Efekty projektu:

Ochrona cietrzewia i jego ostoi w Karkonoszach i Górach Izerskich odbudowa i wzmocnienie sudeckiej i dolnośląskiej populacji cietrzewia, ochrona specyficznych biotopów i siedlisk cietrzewia, realizacja zadań ochronnych rezerwatu Torfowiska Doliny Izery zgodnie z planem ochrony, opracowanie i wprowadzenie do praktyki lokalnych zasad gospodarki leśnej w warunkach wysokogórskich, uwzględniających wymagania ekologiczne cietrzewia, opracowanie wieloletniego programu ochrony lokalnej populacji cietrzewia, zabezpieczenie obszarów torfowisk nieobjętych ochroną, popularyzacja wiedzy o ekologii cietrzewia uzyskanie akceptacji społecznej dla potrzeb ochrony cietrzewia

Kontrola efektów prac

Góry Izerskie, Karkonosze, kontrola merytoryczna

- 1000 m npm - 900 m npm - 800 m npm - 700 m npm

Odbudowa optymalnej struktury ekosystemów leśnych 1000 m npm. 900 m npm. 700-800 m npm. 1050 m npm. 1080 m npm. 1080 m npm. 1100 m npm.

Hala Izerska

Efekty: Kształtowanie środowiska cietrzewia oraz bazy żerowej w warunkach wysokogórskich, m.in. poprzez stworzenie 30 żerowisk, na których posadzono 20 000 sadzonek jarzębiny oraz 20 000 sadzonek brzozy omszonej. 140 zastawek na rowach odwadniających, ograniczanie sukcesji na tokowiskach przez wykaszanie roślinności utworzono strefy ochronne wokół tokowisk cietrzewi oraz zaplanowano okresowe zamykanie szlaków turystycznych prowadzących przez tokowiska.

w celu ograniczenia śmiertelności ptaków oznakowano żerdziami ogrodzenia upraw leśnych z siatki metalowej przerzedzono młodniki świerkowe pod kątem wymagań cietrzewia na powierzchni ok. 1760 ha

Program ochrony cietrzewia w Nadleśnictwie Jedwabno Ostoja cietrzewia na byłym Poligonie Muszaki Odtwarzanie siedlisk (wykaszanie, odkrzaczanie, zastawki na rowach) Restytucja cietrzewia (od 2012 r.) Ograniczanie antropopresji Redukcja drapieżników Monitoring ptaków szponiastych i kruka

DZIAŁANIA PROWADZONE NA POLIGONIE MUSZAKI (Górski-Kłodziński et al. 2013) POPRAWA WARUNKÓW SIEDLISKOWYCH kształtowanie biotopu Zabudowa progowa Strugi Baranowskiej i Kanału Muszaki w latach 1997 oraz 2007 W latach 2005 2012 wykoszenie aren tokowych na powierzchni 406 ha, około 60 ha/rok W latach 2006 2009 powstrzymanie sukcesji drzew i krzewów na 214 ha.

Restytucja populacji cietrzewia (Górski- Kłodziński et al. 2013) Etapy realizacji projektu: Odłowienie koguta w maju 2012 roku za zgodą GDOŚ w celu krycia kur znajdujących się w PDZ w Kadzidłowie, w wyniku krycia 5 kur w PZD w Kadzidłowie uzyskano 23 młode ptaki (13 samice, 10 samców) Przygotowanie powierzchni adaptacyjnej z czterema wolierami Powierzchnia adaptacyjna (4 ha) położona jest w pobliżu jednego z kilku tokowisk w leśnictwie Jagarzewo

Etapy realizacji projektu: odchowanie i wsiedlenie 7 kogutów wg metody born to be free, opracowanej przez dr Andrzeja Krzywińskiego z Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie. Zaobrączkowanie każdego osobnika Pobranie piór do badań genetycznych Wpuszczenie do wolier kolejno 4 i 3 młodych ptaków wraz z matkami (11.09.2012r. i 24.09.2012r.). Restytucja populacji cietrzewia (Górski-Kłodziński et al. 2013)

Restytucja populacji cietrzewia (Górski-Kłodziński et al. 2013) Wyposażenie cietrzewi w nadajniki telemetryczne dwojakiego rodzaju: GPS-RADIO i GPS-GSM

Born to be free Nowa metoda dr Andrzeja Krzywińskiego z Parku Dzikich Zwierząt w Kadzidłowie, opracowana dla cietrzewia i głuszca w ramach grantu naukowego. Hodowla prowadzona w terenie, samice przebywają w małych, przenośnych klatkach, młode od 1 dnia życia przechodzą pomiędzy prętami. Samodzielnie żerują, od matki uczą się reagować na drapieżniki i inne niebezpieczeństwa oraz prawidłowych zachowań socjalnych.

Przystosowane do życia na wolności, nie mają niedorozwoju mięśni i jelit typowych dla ptaków w wolierach. Są naturalnie odporne. Hodowla zabezpieczona przed drapieżnikami za pomocą fladr, pastuchów, odstraszaczy ultradźwiękowych oraz odchodów wilków i rysi. Niewielkie, łatwe do przenoszenia woliery. Born to be free

Krycie ułożonych kur z dzikimi kogutami na tokowiskach. W ten sposób dr Krzywiński uzyskał potomstwo kury z hodowli z Wisły z kogutem z P. Solskiej Odławianie dzikich kogutów cietrzewia, krycie nimi kur w Kadzidłowie i wypuszczanie kogutów w miejscu odłowu potomstwo przeznaczone do restytucji Pobieranie nasienia do zbiorniczka w wypchanej kurze od dzikiego koguta na tokowisku Prace nad mrożeniem nasienia (w Kadzidłowie i w Wiśle)Wiśle), we współpracy z PAN Wzbogacanie puli genetycznej

Wykorzystano zdjęcia i fragmenty prezentacji: Libora Dostala, -Doroty Zawadzkiej -M. Górskiego-Kłodzińskiego et al. -Zbigniewa Żurka