LICZENIA PTAKÓW NA POWIERZCHNIACH PLANOWANYCH POD BUDOWĘ FARM WIATROWYCH Instrukcja prac terenowych 1. Zakres liczeń W ramach badań terenowych, na terenach potencjalnych farm wiatrowych prowadzonych będzie 5 rodzajów liczeń: liczenia z transektów, liczenia z punktów obserwacyjnych, liczenia w standardzie MPPL (Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych), inwentaryzacja stanowisk lęgowych duŝych ptaków, liczenia nocne. Podstawowe liczenia, wykonywane przy kaŝdej wizyty na powierzchni, obejmują liczenia transektowe i liczenia z punktów obserwacyjnych. Są one wykonywane co 10 dni przez cały rok. Pozostałe 3 rodzaje kontroli wykonywane są w okresie lęgowym, poza zasadniczym schematem regularnych liczeń. W ramach liczeń rejestrowane będą wszystkie widziane lub słyszane gatunki ptaków. Podobnie jak w programie MPPL, liczą się tylko osobniki; nie ma znaczenia, czy obserwacja dotyczy pary ptaków (rejestrowane jako 2 osobniki danego gatunku), samicy z pokarmem dla młodych w dziobie czy rodzinki (para + podloty; zapisywane jako suma osobników). Do rejestracji ptaków stosowane będą skróty nazw gatunkowych najlepiej te uŝywane obecnie w programie MPPL (spis w załączeniu), choć kaŝdy inny, spójny schemat jest dobry. Tabela 1. Charakterystyka liczeń wykonywanych w ramach projektu Rodzaj liczeń Okres liczeń Częstotliwość kontroli Długość kontroli Transekty cały rok co 10 dni 20-30 min/ km transektu; w sumie kilka h na wizytę w terenie Punktowe cały rok co 10 dni 1-3 h / punkt; w sumie kilka h na wizytę w terenie Liczba kontroli / rok 31 31 MPPL sezon lęgowy 3 / kwadrat /sezon lęgowy 1.5 h / kwadrat 3 / kwadrat Stanowiska lęgowe duŝych ptaków sezon lęgowy 3 / sezon lęgowy w sumie 3 dni 3 Nocne sezon lęgowy 1 / sezon lęgowy kilka h 1 1
2. Przebieg standardowych wizyt na powierzchni Na typowej powierzchni będziesz miał co 10 dni do wykonania: liczenia na średnio 2-3 (1-5) transektach, liczenia na średnio 2-3 (1-6) punktach obserwacyjnych. W okresie lęgowym, okresie dyspersji polęgowej (kwiecień wrzesień) oraz w zimie (grudzień luty) liczenia na transektach powinny rozpoczynać się po wschodzie słońca i kończyć nie później niŝ o 10:00. Po ich ukończeniu naleŝy liczyć na punktach obserwacyjnych, nie później niŝ do 16:00. W okresie przelotów (marzec, październik listopad) kolejność jest odwrotna. Najpierw od wschodu słońca liczymy z punktów, po zakończeniu liczeń kontrolujemy transekty. Zakładamy, Ŝe przy powierzchni średniej wielkości, standardowa wizyta będzie trwać od wschodu słońca do ok. 14:00-15:00; przy małej powierzchni do 12:00-13:00 W trakcie kolejnych kontroli dobrze jest zmieniać kolejność liczeń poszczególnych transektów, oraz kierunek przemarszu nimi, a takŝe kolejność liczeń na poszczególnych punktach obserwacyjnych. JeŜeli w obrębie płata terenu istnieją alternatywne punkty obserwacyjne, kontroluj je na przemian podczas kolejnych wizyt w terenie. Przed pierwszymi kontrolami musisz wyznaczyć w granicach powierzchni transekty i punkty obserwacyjne. Szczegóły ich wyznaczania opisane są w załączniku 1 do niniejszej instrukcji. 3. Liczenia z transektów 3.1. Przebieg kontroli Kontrola polega na stosunkowo wolnym przemarszu wyznaczonym transektem, połączonym z zatrzymywaniem się, nasłuchiwaniem oraz z notowaniem obserwacji ptaków [na formularzu]. Tempo przemarszu połączonego z notowaniem ptaków powinno być na poziomie 20-30 min./km. Rejestrowane są wszystkie ptaki widziane lub słyszane. Liczą się tylko osobniki; nie ma znaczenia, czy obserwacja dotyczy pary ptaków (rejestrowane jako 2 osobniki danego gatunku), samicy z pokarmem dla młodych w dziobie czy rodzinki (para + podloty; zapisywane jako suma osobników). Rejestracja ptaków odbywa się w podziale na: kategorie odległości (prostopadłej) od transektu, zgodnie ze standardem metodycznym MPPL, tj.: 0-25 m, 25-100 m, ponad 100 m, ptaki widziane w locie (niezaleŝnie od odległości od transektu). odcinki transektu. Obserwacje są zapisywane na formularzu, osobnym dla kaŝdego odcinka transektu i wizyty. 2
3.2. Zapisywanie obserwacji na formularzu Formularz liczenia transektowego pozwala na zapisanie obserwacji z 2 odcinków jednego transektu. Do notowania danych z kolejnych odcinków tego samego transektu uŝywaj kolejnych formularzy. W nagłówku formularza wpisujesz podstawowe dane związane z kontrolą. Odnośnie numeracji transektów i podziału na odcinki patrz załącznik 1 do niniejszej instrukcji. Dla kaŝdego odcinka zapisujesz godzinę rozpoczęcia (pod) i zakończenia (nad tabelą z obserwacjami) kontroli danego odcinka transektu. Obserwacje ptaków zapisujesz w tabeli schematycznie przedstawiającej dany odcinek transektu w podziale na kategorie odległości od transektu. Strzałka w środkowej kolumnie symbolizuje linę przemarszu (od dołu do góry!!). Środkowa kolumna słuŝy do zapisu (skrótami!) obserwacji ptaków w kategorii do 25 m (w obie strony) od linii transektu. Kolejne rubryki symbolizują kolejne kategorie odległości obserwacji od transektu (odpowiednio w lewo i prawo). Graniczne odległości kategorii podane są nad kreskami dzielącymi tabelę. Szerokość kolumn odpowiadających poszczególnym kategoriom odległości od transektu nie jest proporcjonalna do rzeczywistych. Taki schemat jednak dobrze sprawdza się w praktyce. Ptaki w locie wpisywane są w tej kategorii odległości, w której zostały dostrzeŝone, kaŝdorazowo jednak ze strzałką na symbolu gatunku. Wyjątek stanowią śpiewające w locie skowronki (s. polny, lerka i dzierlatka), które traktowane są jak ptaki siedzące w miejscu nad którym śpiewają w chwili pierwszego spostrzeŝenia. Wszystkie obserwacje ptaków w locie (wyjąwszy skowronki) są potem przy podsumowaniu obserwacji (patrz rozdział "Sprawozdawczość") zapisywano osobno, jako czwarta kategoria odległości: "w locie". Jeśli brakuje Ci miejsca na kolejne wpisy w ramach kontroli danego odcinka, wykorzystaj do kontynuacji zapisów tabelę przeznaczoną dla kolejnego odcinka. Wpisz prawidłowy numer odcinka w odpowiedniej rubryce, z wykrzyknikiem dla podkreślenia, Ŝe nie jest to pomyłka. Obserwacje zapisywane są jako skróty umieszczane w odpowiednich kolumnach tabeli, odpowiadających kategoriom odległości ptaka od linii przemarszu. Początek danego odcinka znajduje się na dole tabeli, jego koniec na górze (zgodnie z kierunkiem strzałki przemarszu w środkowej kolumnie). Więcej informacji o zapisywaniu na formularzu podano w instrukcji MPPL. Tam znajdują się teŝ przykłady zapisu. 4. Liczenia z punktów obserwacyjnych 4.1. Przebieg kontroli Obserwacja i rejestracja wszystkich ptaków przelatujących w polu widzenia (równieŝ tych, które doleciały na powierzchnię i na niej usiadły względnie zerwały się z powierzchni). Długość kontroli 1h (minimum), 2h lub 3h na jeden punkt Rejestrowane są wszystkie ptaki widziane lub słyszane (głównie jednak widziane, bo trudno określić odległości obserwacji patrz niŝej ptaków nie widzianych). 3
Rejestracja ma miejsce w podziale na: o kategorie odległości od punktu 0-25 m, 25-100 m, >100 m; o strefy wysokości przelotu 0-40 m nad ziemią, 40-120 m nad ziemią (strefa pracy turbin), >120 m nad ziemią. 4.2. Zapisywanie obserwacji na formularzu Formularz liczenia z punktu obserwacyjnego pozwala na zapisanie obserwacji z jednej kontroli punktu. Jeśli zabrakło Ci miejsca na wpisywanie obserwacji dołącz nowy formularz, stawiając na nim "2" obok daty obserwacji (np. "16.04.2007 2") oraz "1" na pierwotnym formularzu. W nagłówku formularza wpisujesz podstawowe dane związane z kontrolą. Odnośnie numeracji punktów patrz Załącznik 1 do niniejszej instrukcji. Dla kaŝdej kontroli zapisujesz godzinę jej rozpoczęcia i zakończenia. Kontrole nie muszą zaczynać się o pełnych godzinach, powinny jednak trwać 60 względnie 120 lub 180 minut. Obserwacje przelatujących ptaków notowane są z uŝyciem przyjętego systemu skrótów nazw gatunkowych (preferowany system MPPL). KaŜda obserwacja ma zarejestrowaną godzinę danej obserwacji (np. 13:42). JeŜeli ptak przebywał w granicach powierzchni dłuŝej niŝ minutę podajemy równieŝ minutę końcową (np."13:42-44"). Dla kaŝdej obserwacji liczbę widzianych osobników wpisujemy w kratkę odpowiadającą kategorii wysokości i odległości w chwili pierwszego spostrzeŝenia. JednakŜe potem, w tym samym wierszu zaznaczamy krzyŝykiem ("x") inne strefy odległości/wysokości, w których ptak przebywał (jeśli przebywał) w trakcie obserwacji. Przykład notatek podany niŝej powinien wyjaśnić wątpliwości. o W przykładzie powyŝej, w pierwszej linii mamy zapis obserwacji 4 grzywaczy (skrót CP) początkowo dostrzeŝonych o 11:43 w odległości ponad 100 m, mniej niŝ 40 m nad ziemią (zapewne poderwały się z pola). W tej samej kategorii odległości (>100 m od obserwatora) ptaki nabrały wysokości i leciały w strefie wysokości 40-120 m (krzyŝyk najbardziej na prawo) odpowiadającym zakresowi pracy turbin. Lecąc w tej samej strefie wysokości, ptaki zbliŝyły się na odległość 25-100 m (kolejny krzyŝyk, tym razem 4
środkowy), a potem wciąŝ na tym samym pułapie przeleciały nad głową obserwatora (krzyŝyk w kategorii odległości 0-25 m, wysokość 40-120 m). Ptaki oddaliły się na podobnym pułapie, nie wkraczając w Ŝadną nową kombinację odległości/wysokości. o W drugiej linii znajduje się zapis obserwacji 2 Ŝurawi (GR) lecących cały czas na duŝej wysokości (>120 m), dostrzeŝonych o 11:52 w odległości ok. 500 m, następnie zbliŝających się do obserwatora, przelatujących mu nad głową i oddalających się, cały czas w tej samej strefie wysokości przelotu. W trakcie obserwacji z punktów nie liczymy skowronków (s. polny, lerka, dzierlatka) śpiewających w locie. JeŜeli chcesz, moŝesz podawać kierunek przelotu, wpisując go przy liczbie osobników (np. "1 SE"). Ocenianie pułapu przelotu jest trudne. Będzie łatwiejsze, gdy w otoczeniu punktu obserwacyjnego znajdziesz punkty referencyjne o ustalonej wysokości. Przykładowe punkty referencyjne to: o Maszty do pomiaru wiatrów ustawiane przez inwestrów na niektórych powierzchniach. Z reguły mają 50 m, ale mogą mieć i 100 m. Zapytaj koordynatora o parametry konkretnego masztu na danej powierzchni. o Górny brzeg ściany lasu. Starodrzew ponad 100-letni na dobrych glebach ma do 30-35 m wysokości. Pojedyncze modrzewie i świerki strzelają nawet do 40 m (granica pomiędzy pierwszą a drugą strefą notowanych wysokości przelotu). Takie drzewostany to jednak rzadkość w naszych warunkach i z reguły wierzchołki drzew w nieco młodszych/gorszych starodrzewiach sięgają strefy 25-30 m. o Słupy trakcji wysokiego napięcia. Wysokość w konkretnej lokalizacji do ustalenia przez koordynatora. 5. Liczenia MPPL Liczenia na 2-3 wskazanych przez koordynatora kwadratach 1 km x 1 km w obrębie (lub przynajmniej częściowo) terenu potencjalnej farmy. Metodyka liczeń zgodna ze standardem metodycznym MPPL (patrz instrukcja liczeń MPPL) z jedną zasadniczą róŝnicą: zamiast 2 naleŝy wykonać 3 kontrole (liczenia ptaków) powierzchni. Terminy kontroli: 10.04.-30.04. 01.05.-20.05. 21.05.-10.06. Oznacza to konieczność wyznaczenia w obrębie wskazanych kwadratów dodatkowych 2 transektów o długości 1 km kaŝdy (poza transektami wyznaczonymi w ramach zasadniczych badań patrz punkt rozdziały: 2. i 3. wyŝej), zgodnie z zasadami przewidzianymi w ramach metodyki MPPL (patrz instrukcja tego programu w załączeniu). Transekty wyznaczone zgodnie z regułami programu MPPL w obrębie kwadratów 1 km x 1 km mogą się częściowo pokrywać (lub przecinać) z transektami wyznaczonymi do zasadniczych kontroli w ramach badań terenów farmy wiatrowej. 5
Notowanie obserwacji MPPL odbywa się na dostarczonych formularzach tego programu. Stosowane są teŝ odrębne nazwy kwadratów, dostarczone przez koordynatora. Wszystkie reguły prowadzenia kontroli terenowych, notowania obserwacji, itd. podane są w instrukcji liczeń MPPL. Nie trzeba wypełniać formularza opisu siedlisk (kto liczył w MPPL, ten wie, Ŝe to duŝa ulga;-)) W trakcie jednego poranka moŝna bez problemu wykonać liczenia na 2 blisko siebie połoŝonych powierzchniach (kwadratach) MPPL. Jedno liczenie trwa ok. 1.5 h, więc rozpoczynając kontrolę pierwszej powierzchni ok. 05:00 rano, jesteś w stanie rozpocząć liczenie na drugiej powierzchni ok. 07:00-07:30 (biorąc pod uwagę konieczność przejazdu z jednej powierzchni na drugą). Zgodnie z instrukcją MPPL liczenia nie powinny rozpoczynać się później niŝ o 09:00. Lokalizacja kwadratów - powierzchni MPPL (tzn. ich granice) zostanie dostarczona przez koordynatora, podobnie jak formularze liczeń, mapki kwadratów itd. 6. Liczenia stanowisk lęgowych duŝych ptaków Liczone są stanowiska lęgowe duŝych ptaków w granicach powierzchni i na terenach bezpośrednio przyległych. Stanowiska lęgowe to: gniazda i inne dowody lęgu (np. rodzina z młodymi); miejsca okupowane przez pary (pewne terytoria); prawdopodobne terytoria. DuŜe ptaki - dla potrzeb tej instrukcji - to: bocian biały bocian czarny Ŝuraw myszołów i wszystkie inne ptaki drapieŝne (szczególnie kania ruda, pustułka, błotniak stawowy) gęgawa łabędź niemy łabędź krzykliwy kruk. Tereny bezpośrednio przyległe oznaczają obszary oddalone do 2 km od granic powierzchni (bocian biały), względnie 1 km od granic powierzchni (reszta gatunków). W przypadku, gdy granicę powierzchni wyznacza ściana zwartego drzewostanu, kontrolą obejmujemy jedynie strefę do 300 m w głąb drzewostanu Lokalizacja wszystkich stanowisk nanoszona jest na mapę. Kontrolę całości obszaru naleŝy zrobić trzykrotnie, przeznaczając na kaŝdą z nich jeden pełen dzień poza schematem zasadniczych liczeń. Pierwsza kontrola powinna mieć miejsce w kwietniu, druga w maju, trzecia tylko na bociana białego w początkach lipca. Bardzo wskazana jest, by pierwsza kontrola zadrzewień miała miejsce przed rozwojem liści, w celu wykrycia starych gniazd drapieŝników, które powinny być skontrolowane w maju. Taki moŝliwie wczesny termin jest teŝ najlepszy w przypadku gęgawy i Ŝurawia, które wcześnie wyprowadzają (lub tracą) lęgi. 6
Kontrola polega na objeździe i penetracji wszystkich: o mokradeł (łącznie z olsami) i zbiorników wodnych - w celu wykrycia stanowisk Ŝurawia, łabędzi, gęgawy i błotniaków; o większych zadrzewień w celu wykrycia stanowisk drapieŝników, bociana czarnego i kruka; o słupów napowietrznej trakcji wysokiego napięcia w celu wykrycia gniazd kruka; Kryteria lęgowości drapieŝników i kruka: o gniazdo zajęte (obserwowany ptak wysiadujący, zrywający się z gniazda lub krąŝący nad gniazdem w trakcie kontroli, względnie znalezione pióra danego gatunku pod gniazdem lub widziane pisklęta w gnieździe); o para krąŝąca nad danym zadrzewieniem lub fragmentem lasu; o loty tokowe 1 lub 2 ptaków nad danym zadrzewieniem lub fragmentem lasu; o zapadanie ptaka z duŝej wysokości (nurkowanie z powietrza) w danym zadrzewieniu lub fragmencie lasu; o noszenie pokarmu w dany fragment lasu lub zadrzewienie; o noszenie materiału gniazdowego w dany fragment trzcinowiska, łozowiska, łanu zboŝa (błotniaki), lasu lub zadrzewienia (inne drapieŝniki); o obserwacje samca przekazującego pokarm samicy (błotniaki); o obserwacja pojedynczego ptaka krąŝącego nad danym fragmentem lasu lub zadrzewieniem. Dla bociana białego naleŝy dokonać inwentaryzacji wszystkich gniazd oraz wyników lęgów w początkach lipca (gniazda naleŝy rejestrować przy róŝnych okazjach juŝ wcześniej). Wyniki lęgów rejestrowane w powszechnie stosowanym systemie (H0, HP, HPm1, HPm2,..., HPm5, HPx). Lokalizację poszczególnych gniazd naleŝy nanieść na mapie. 7. Kontrola nocna Gatunki objęte nocną kontrolą to w zasadzie wszystkie ptaki o nocnej aktywności. Szczególną uwagę prosimy jednak zwrócić na poniŝsze gatunki: derkacz, przepiórka, inne chruściele (poza derkaczem), płomykówka, inne sowy (pójdźka, rodzinki uszatek). Kontrola nocna powinna obejmować całość obszaru badań i być wykonana pomiędzy 01 a 20.06. Wszystkie stanowiska nanoszone są na mapę. 8. Wyznaczanie terminów kontroli Zasadnicze wizyty w terenie powinny odbywać się co ok. 10 dni (praktycznie: 7-13 dni), po jednej w trakcie kaŝdej dekady miesiąca. Dekady wyznaczane są w oparciu o podział miesiąca na 3 okresy 10-dniowe (ostatnia dekada miesiąca moŝe mieć 11 dni lub 8-9 dni [luty]). W praktyce moŝna się starać wykonywać liczenia w weekendy, tak 7
długo, jak nie będzie to naruszać reguły, Ŝe kolejne liczenia są oddzielone od siebie odstępem nie większym niŝ 13-14, i nie mniejszym niŝ 6-7 dni. W wyjątkowych przypadkach, jeŝeli nie da się wykonać liczenia w terminie przewidzianym dla danej dekady, moŝna przesunąć termin liczenia na dekadę sąsiadującą, starając się zachować moŝliwie duŝy odstęp w stosunku do standardowego liczenia wykonywanego wg planu w danej dekadzie. Terminy kontroli MPPL i duŝych ptaków nie podlegają przesunięciom. Miesiące wiosenne są szczególnie pełne roboty. Oto krótkie przypomnienie: o kwiecień 3 liczenia standard, 1 liczenie duŝych ptaków, 1 liczenie MPPL; o maj 3 liczenia standard, 1 liczenie duŝych ptaków, 1 lub 2 liczenia MPPL; o czerwiec 3 liczenia standardowe, 0 lub 1 liczenie MPPL, 1 liczenie nocne; o lipiec 3 liczenia standardowe, 1 liczenie lęgów bociana białego. 9. Sprawozdawczość Wyniki kaŝdego liczenia transektowego są przenoszone/podsumowywane na arkusz excela. Format stosownego pliku/arkusza excela jest dostarczany przez koordynatora. Podumowane w arkuszu excela wyniki standardowych kontroli (transekty, punkty) są przesyłane co miesiąc, mailem(!) do koordynatora. Wysyłka za dany miesiąc do 10 dnia miesiąca następnego. 10. Uwagi końcowe Jeśli liczyłeś juŝ ptaki w standardzie MPPL, to nie powinieneś mieć kłopotu z przyswojeniem techniki niniejszych liczeń. Liczenia transektowe są tu zasadniczo takie same jak w MPPLu, róŝni się jedynie długość transektu i jego podział na odcinki. JeŜeli nie liczyłeś ptaków w ramach MPPL przeczytaj proszę szczegółową instrukcję liczeń w ramach tego programu. Stanowi ona dobre wprowadzenie do metodyki transektowej stosowanej w niniejszych badaniach i - jako taka - jest jednym z załączników do tego dokumentu. Warto notować na mapie wszystkie obserwacje "duŝych ptaków" robione przy okazji standardowych kontroli, czy przemieszczania się po powierzchni. Ułatwią one pracę przy specjalnych kontrolach nastawionych na te gatunki i pozwolą uzupełnić dane w tych miejscach, gdzie podczas tych kontroli nie uda się nic wykryć. Załączniki Zał. 1. Wytyczanie transektów i punktów obserwacyjnych Instrukcja MPPL Formularz liczenia transektowego Formularz liczenia z punktu obserwacyjnego Kody (skróty) nazw gatunkowych ptaków w systemie MPPL Opracowanie: P. Chylarecki; wersja 1 8